Qazaqstan — tabighy resurstargha bay, geografiyalyq túrghydan tiyimdi ornalasqan jәne tәuelsizdik alghannan beri túraqty damu jolyna týsken memleket.

Alayda, el túrghyndarynyng kópshilik bóligi ýshin basty әleumettik jaghday әli de ózgerissiz qalyp otyr: júmys tapshylyghy jәne tómen tabys dengeyi. «Múnayly, gazdy elmiz, biraq nege halyqtyng túrmysy tómen?» degen súraq býginde әrbir qazaqstandyqtyng kókeyinde túr. Búl jaghdaydyng sebepteri tek ekonomikalyq emes, sonymen birge qúrylymdyq, aimaqtyq jәne әleumettik faktorlarmen de tyghyz baylanysty.

Ekonomikanyng shiykizatqa tәueldiligi

Qazaqstan ekonomikasy әli kýnge deyin múnay men metal eksportynan týsetin tabysqa sýienedi. Búl – «shiykizattyq modelidin» klassikalyq mysaly. Múnday jaghdayda elding jalpy ishki ónimi ósse de, búl ósim halyqtyng tabysyna tikeley әser etpeydi. Sebebi, tabystyng negizgi bóligi shiykizat sektorynda shoghyrlanady, al búl salada júmys isteytin adamdar sany óte kem.

Mysaly, múnay-gaz jәne tau-ken ónerkәsibi elding jalpy tabysynyng shamamen 60 payyzyn qamtamasyz etse de, onda júmys isteytinderding ýlesi 3-4 payyz ghana. Demek, elding qalghan 90 payyzdan astam enbekke qabiletti halqy ekonomikalyq ósimning paydasyn kórmeydi. Al shaghyn jәne orta biznes, auyl sharuashylyghy, qyzmet kórsetu salalary — tabysy tómen jәne túraqsyz baghyttar.

Shaghyn jәne orta biznesting әlsizdigi

Kóptegen damyghan elderde halyqtyng negizgi tabys kózi — shaghyn jәne orta biznes (ShOB). Al Qazaqstanda ShOB-tyng ýlesi jalpy ishki ónimning nebәri 34 payyz shamasynda ghana. Búl — ekonomika ýshin óte tómen kórsetkish.

ShOB damuyna kedergi bolyp otyrghan basty sebepter:

- joghary salyq jәne tekserister qysymy;

- nesie alu qiyndyghy, әsirese auyldyq jerlerde;

- bәsekening әdil emestigi, yaghny naryqty iri kompaniyalar men monopolisterding basyp aluy;

- memlekettik satyp alulardaghy ashyqtyqtyng jetispeui.

Mysaly, shaghyn kәsipker auylda dýken nemese shaghyn seh ashqysy kelse, ol bankten qaryz ala almaydy, sebebi kepilge qoyatyn mýlki joq. Al memlekettik qoldau baghdarlamalarynyng kópshiligi qaghaz jýzinde bar bolghanymen, is jýzinde jetui qiyn. Osy sebepti kóptegen azamattar óz kәsibin damytudan góri, jaldamaly júmysty nemese shetelge ketudi jón kóredi. Taghy bir aitarymyz, «Atameken» Últtyq kәsipkerler palatasynyng tóraghasy Rayymbek Batalovty auystyratyn uaqyt keldi. Ol úiymdastyru qabileti óte tómen adam. Sonymen qatar, ol qazaqta emes. Tólqújatyn ózgertkeni bolmasa.

Enbek naryghyndaghy tensizdik

Qazaqstandaghy enbek naryghy aiqyn tensizdikke negizdelgen. Bir jaghynan, iri qalalarda (Almaty, Astana, Atyrau) joghary jalaqy alatyn mamandar bar; ekinshi jaghynan, aimaqtarda ortasha ailyq 150-200 myng tengeden aspaydy. Búl aiyrmashylyq aimaqaralyq әleumettik tensizdikti kýsheytedi.

Sonday-aq, elde joghary bilim alghan jastardyng júmyssyzdyghy da ózekti jaghday. Kóptegen jas mamandar diplom alghan song mamandyghy boyynsha júmys taba almaydy. Sebebi enbek naryghynda súranysqa ie mamandyqtar men oqu jýiesindegi baghyttar arasynda ýlken alshaqtyq bar. Uniyversiytetter әli kýnge deyin naryq talabyna emes, eski baghdarlamalar boyynsha kadr dayyndaydy.

Qazaqstan halqynyng shamamen 40 payyzy auyldyq jerlerde túrady. Alayda auyldarda túraqty júmys oryndary kem. Negizgi tabys kózi — mausymdyq egin jәne mal sharuashylyghy. Búl júmystar jyl boyyna túraqtylyq bermeydi. Sondyqtan auyl túrghyndary qalagha, әsirese oblys ortalyqtaryna jәne Astanagha jappay kóship jatyr.

Auyldaghy infraqúrylym men óndiristing damymauy — júmyssyzdyqtyng basty sebebi. Eger memleket auyl sharuashylyghyn naqty industriya retinde damytyp, kooperativter jýiesin engizse, onda auyl halqynyng tabysy da, júmyspen qamtyluy da artatyn edi.

Resmy statistika boyynsha, Qazaqstanda ortasha ailyq jalaqy shamamen 400-450 myng tenge. Alayda, búl — ortasha kórsetkish, al is jýzinde halyqtyng jartysynan kóbi búdan әldeqayda kem tabys tabady. Ásirese, bilim jýiesi, densaulyq saqtau, mәdeniyet salalarynda jalaqy óte tómen.

Mysaly, auyldaghy múghalim nemese dәriger 200–250 myng tenge kóleminde tabys tabady, al ómir sýruding naqty shyghyny (túrghyn ýi, azyq-týlik, kommunaldyq qyzmetter) búl somadan asyp týsedi. Nәtiyjesinde halyqtyng kópshiligi nesiyemen ómir sýruge mәjbýr. Búl — tabys tómen bolghan sayyn qaryzdyng kóbengi siyaqty shenberli daghdarys tudyrady.

Júmys oryndarynyng tapshylyghy men tómen tabys dengeyining taghy bir tereng sebebi — jýielik jemqorlyq jәne memlekettik basqarudyng tiyimsizdigi. Keybir memlekettik baghdarlamalar júmys oryndaryn qúrugha baghyttalsa da, olardyng kópshiligi naqty nәtiyje bermeydi.

Mysaly, auyldaghy "Júmyspen qamtu" baghdarlamasy shenberinde milliondaghan qarjy bólinedi, degenimen ol qarajattyng kóp bóligi naqty júmys ornyna ainalmaydy. Al key jerlerde baghdarlamalar «qaghaz jýzinde oryndaldy» degen esep ýshin ghana jýzege asyrylady.

Jaghdaydy sheshu joldary

Júmys tapshylyghy men tómen tabys problemasyn sheshu ýshin birjolghy shara emes, jýieli reformalar qajet:

 - ekonomikany әrtaraptandyru – shiykizattan tәuelsiz óndiris pen óndeu sektorlaryn damytu;

- shaghyn jәne orta biznesti naqty qoldau – arzan nesiye, salyq jenildigi, burokratiyany azaytu;

- bilim jýiesin enbek naryghyna sәikestendiru – súranysqa ie mamandyqtardy oqytu;

- auyl ekonomikasyn jandandyru – kooperativter men agrotehnikalyq kәsiporyndargha investisiya;

- jemqorlyqty azaytu jәne memlekettik baghdarlamalardyng tiyimdiligin arttyru.

Qazaqstandaghy júmyssyzdyq pen tómen tabys — kezdeysoq qúbylys emes, ol úzaq jyldar boyy qalyptasqan ekonomikalyq jәne basqarushylyq modeliding nәtiyjesi. Elding damu baghytyn janartu, adal bәsekege jol ashu jәne enbek adamynyng qúnyn arttyru — býgingi kýnning basty talaby.

Eger memleket pen qogham osy jaghdaygha shynayy әri birlesip qarasa, onda Qazaqstanda júmys ta bolady, tabys ta ósedi. Eng bastysy — adam enbegining qúnyn arttyru men әdil ekonomika ornatu. Sonda ghana qazaqstandyqtar óz elinde layyqty ómir sýre alady.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz