Kenestik kezeng qaydaghy bir sosializm degen zorlyqshyl, jalghan sayasattyng keregine bola ómirge kelgen talay kórkem tuyndylarda qorasyna qoy bitken, bay atanghan adamdardyng barlyghyna "qansorghysh, sýikimsiz, ozbyr, esuas" atty birynghay obraz jasalyp, at qoyyp, aidar taghyp, bir adamzatty, bir últty, tipti bir janúya adamdaryn jik-jikke bólip, әke men balany, agha men inini bir-birimen jau etti. Kenestik biylik ózderining ýstemdigin sol arqyly qorghamaq, ústamaq, "sosializm", "kommunizm" atty ótirigin sol arqyly bazarly etpek boldy. Ári sol súmpayy maqsatyn bir ghasyrgha juyq nayzanyng úshymen, aldamshy әdebiyetting kýshimen iske asyrdy.

Ne ómiri men túrmysy, ne aqyly men bilimining uyzy jarymaghan kedey adamdardy aldap, óz jaghyna tartyp, әr uaqyt jaqsynyng jaghasynan aldyryp, janyna qas jasatyp, bir top nadandar men teksizderdi, qanishkishterdi ózderining sayasy qúraly etti. Abaydy әkesi Qúnanbaygha qarsy qoydy. 70 jyldyq tarihta múnday mysaldar jetip artylady. Solardyng biri Qazaqstan tarihyndaghy 1916-jylghy Qarqara kóterilisining qolbasshysy Úzaq Sauryqúlynyng emshektes tughan aghasy, Alban ruyndaghy ataqty bay, asqan aqyl iyesi, islam dinining bas uәkili, aghartushy, Qarqara kóterilisining ekonomikalyq qamqorshysy Túnghatar әji Sauryqúlyn jau etip kórsetu edi.

Tarihty osylay jalghan jasau sol tústaghy, yaghny bodandyq týzimining qajetininen tudy. Biz býgin tәuelsiz el bolyp, erkindigimiz ýshin qaharmandyqpen  qan tókken erlerimizdi, Túnghatar әji Sauryqúly sekildi óz halqynyng keregine baylyghy men barlyghyn, aqyly men parasatyn arnaghan ardagerlerimizdi jabylghan jaladan arashalap alugha aqylymyz. Arashalap alyp qana qoymay olardyng iygi isterin úrpaqtarymyzgha ýlgi etuge mindettimiz. Búl býgingi kýngi tәuelsiz el últ ziyalylyry men zertteushilerding bas tartugha bolmaytyn paryzy dep bilemin.

Endeshe, Túnghatar әji kim edi?

Túnghatar әji eng aldymen asyldyng túqymy, alyptyng balasy. Tektiden shyqqan - tekti. Túnghatar - últtyq namys pen tektilik, aqyl men sabyr úshtasqan danyshpandarymyzdyng biri. Túnghatar әji - jas kezinde batyr - qolbasshy, orta jasynda - ataqty bi, qartayghanda - úly әulie bolghan. Tegin tektesek, Rayymbek batyrgha batasy men aqylyn teng berip Jonghar shapqynshylaryna qarsy attandyryp otyrghan Álmerek biyding nemene túqymy. Álmerek by balalaryna bagha berip ýlken úly Jәnibekke «Túqymynnan el qorghaytyn er ýzilmes, kóbinning ajalyng jau qylyshynan bolar, Qúrmanym túqymyng kóp bolar, elding qormaly da, qorghany da sen bolarsyn» degen eken. Álmerek әuliyenin  mejesi tegin aitylmaghan eken. Jәnibekten shyqqan Jәnibek batyrdyng ózi bastap, balasy Bәiseyit batyr, nemeresi Púsyrman batyr, shóberesi Tazabek batyr, olardyng nemereleri Jaqypberdi, Áubәkirler de eli ýshin bolghan shayqastarda jau qolynan qaza tabady. Olardyng esimi el jýreginde mәngi núr shashyp keledi.

Al Qúrman ruy ósip-ónip, kóp tarap «Qabyrgha jetpes qara Qúrman» atandy. Álmerek babamyzdyng boljaghanynday nemeresi Oryntay úrpaqtarynan balasy Alpar batyr, Týmenbay batyr shyghyp, býkil Alban eline qorghan boldy. Jonghar qalmaqtary shapqynshylyghynyng Qazaq dalasynyng ontýstik shyghys ónirindegi Jonghar qaldyqtaryn tazalap, Qazirgi Qytaydyng Ile shekarasyna deyin quyp salady. Týmenbaydan keyin Alpar,  Sauryq batyrlar elin, jerin qandas bauyrlarymen sәikese otyryp Qoqan men Qyrghyzdardyng lang saluynan qorghaydy. Túnghatar әjining әkesi Sauryq batyr orys otarshyldaryna tirshiliginde des bermey qazaqtyng namysyn qorghaghan, orystar әshkere óltiruden jasqanyp, ýzengisine u jaghyp qastap óltirgen ataqty kósem batyr boldy.

Sol Sauryqtyng ýsh úlynyng ýlkeni osy Túnghatar әji bolatyn. Túnghatar әji ózining dosy, әri qúdasy qyrghyzdyng Búghy taypasynyng batyr qolbasshysy Balghabay batyr arqyly qanisher Orman hannyng basyn alghyzdy. Búl tarihtyng shyndyghy Qytay jerindegi qazaqtardyng kórnekti tarih zertteushisi, jazushy Bilisbek Ábdirúzaqúlynyng «Qarqara hahry» atty romanynda egjey-tegjeyli jazylghan. Osy romany ýshin kórnekti aqyn, jazushy  Bilisbek últshyl atanyp, Qytay týrmesinde otyr. Sóitip, Sauryqtyng úly Túnghatar әjining  tikeley yqpalymen qyrghyzdyng Balghabay batyry (qazaq últynyng tәuelsizdigi ýshin býkil ómirin arnaghan Kenesarynyng bas sýiegin Orys patshasyna syigha tartqan) týrki әlemining satqyny - qyrghyzdyng sarbaghysh taypasynyng hany Orman hannyng basyn alyp, týrki dýniyesining kegin qaytardy. Búl kekti qaytarghan Sauryq batyrdyng ýsh balasynyng ýlkeni Túnghatar әji edi.

Túnghatardyng bir tughan tete inisi Úzaq batyr da, ómir boyy әke jolyn ústanyp ótti. Býgin tәuelsiz qazaq eli boldyq. Sózding aqiqatyn aityp, jalghandyqtyng bәrin әshkereleytin uaqyt jetti. Qazirgi tarihshylar jazyp jýrgendey aghasy men inisi ósh boluy mýmkin emes. Inisi - batyr, aghasy - byqsyq bay, satqyn bolghany da shylghy ótirik. Olar ómir boyy inisi aghasyn syilap ótken. Aghasy inisin janymen de, malymen de qorghap, Úzaq batyrdyng el basqaruyna, el qorghauyna sýienish bolyp ótken. «Qily zaman» povestining batyrlar tarihyn oidan jasauy - otarlyq zaman sayasatynyng keregi ghana. Oghan bir ghana mysal keltiruge bolady. Orys patshalyghynyng oyazdary saharada bilgenin isteydi eken. Qazaq dalasynyng bolystarynan aqsha jep, bolystardy ózara qyrqystyryp otyrghan. Bir saylauda basqa rudyng bolystarynan jem jegen oyaz әdiletshil Úzaqtan bolystyqty tartyp әketetin bolady. Sonda Úzaq aghasy Túnghatargha baryp aqyldasady.

- Endi qaytemiz? - deydi Túnghatar.

- Bes baytaldyng púly jetedi.

- Áy, әlgi oyazdy qara qyldy qaq jarady deushi edi ghoy!

- Agha, tamaghynan as ótken orystyng qúlqynynan aqsha ótedi.

- Ózing basqar! Jengennen al!...

Úzaq batyr jengesi Órgýlden bir qalta Mekalaydyng temir aqshasyn alady da oyazdyng tiguli ýiden alysqa shyghuyn kýtedi. Keshki apaq-sapaqta shy arasynda otyrghan oyazdyng taqymynyng aldyna auyr dorba tarys etip týsedi. Shoshyp qalghan oyaz ústap qórse mol aqsha eken. Basyn kóterip qarasa anaday jerde Úzaq otyrghan. Úzaq lәm demesten artyna búrylyp ketip qalady. Eki kýnnen keyin Úzaq bolystyqqa saylanady. Túnghatar men Úzaq ómir boyy birin-biri syilap ótken adamdar. Ayta bersek fakti kóp. Kenestik kezde jazylghan talay jazbalar (attaryn atau paydasyz) búrmalaumen bolyp, Túnghatar obrazyna qara kýie jaghuy qazaqty qúldan ýshin qajet boldy.

Túnghatar әji óz ómirinde aqyl parasaty men baylyghyn Qazaq últynyng keregine arnaghan berekenin, birlikting iyesi bolghan atymtay jomart jan. Ony tómendegi shyndyqtardan kóre alamyz.

Túnghatar әjining qazirgi kózi bar shóberesi biyl 86 jastaghy Omarbek qariyanyng aituynsha Túnghatar qazaqtan shyqqan túnghysh kәsipker deuge bolady. Ol jas shaghynda basqa últ sheberlerinen qoldan bylghary jasaudy ýirenip, eshki malyn jinaghan. Eshki qatty qysta qyrylyp qalghan song siyr týligine auystyrghan. Biraq siyr baghu ózining minezine jaqpaghan. Odan jylqy týligin kóbeytip sol jylqynyng túqymyn sapalandyryp, ony satyp, tórt týlik maly mynghyrghan albandaghy ataqty baygha ainalghan.

Túnghatar әji tek maldy kóbeytip qana qoymay óz  auylynda alghash arabsha oqyghan ghúlama molda Asan Aljandy shaqyrtyp, kóneshe men janashany birlestirgen mektep ashqan. Sonynda tatar múghalim jaldap janasha da oqyta bastaghan. Qyz balany qazaqta túghysh ret mektepke oqytqan da Túnghatar әji... Sol zamanda orys jerine eng shalghayda jatqan Jetisu ónirinde búnday mektep joq derlik edi. Mine sol oqushylardyng biri jәne biregeyi  shejireshi, tarihshy, shynshyl aqyn Kódek Maralbayúly bolatyn. Túnghatar әji Alban elinde topyraqtan tam túrghyzyp ýy salyp, qystau túrghyzyp, halyqty alghash otyryqshylyqqa bastaghan adam. Túnghatar әji islam dinin berik ústanghan, Albanda alghash qajygha barghan. Bireuding ala jibin attamaytyn, auyz bylghap, teris-qaghys sóilemeytin, óz zamanynyng mәdeniyetti qazaqtarynyng biri. Ózim de kópti kórgen әkelerimizden estigen әngimemnen sol zamanghy baylardyng da mәdeniyetti, әdepti adamdar bolghanyn bilemin. Ákem Janúzaq ta, әkemning nemereles aghasy bir zamannyng shejireshisi, el adamy Júmәdil Asqabayúldary da Túnghatar әji turaly asa qúrmetpen әngime aitushy edi. Ári ózderi birge jýrgendey, qolymen ústaghanday auzynan «Túnghatar jaryqtyq», «Ájiәke» degen sózder týspeushi edi. Túnghatardy kózimen kórgen sol dәuirding kuәsi synshyl da, shynshyl aqyn Kódek Maralbayúly da Túnghatar әji qaytys bolghanda dastangha bergisiz joqtau (dauys) jazghan. Kódek aqynnyng joqtauynyng ózi-aq «Qily zaman» povestindegi  Túnghatargha jabylghan mynaday jalalardy teristey alady. «Qily zaman» povestinde Túnghatar mongholgha satylghan bolyp surettelip, inisi Úzaqtyng auzymen Túnghatardy bylay tildetedi:

"Ua, Túnghatar, tileuing qúrghyr! Kәri iyt! Áruaqtan sadagha ket! Seni býitip aljytqansha nege almaydy, búl Qúday shúnaq? Joghal kózime kórinbey! Dýniyeqor aram siraq! Alban atynan, Sauryqtyng zәrinen sadagha ketkir!... Óshir qarandy! Jolama mening manyma! Osy jolda ólemin: Biraq sen maghan Topyraq salushy bolma! Ket..Ket!"...

Búnday laghynet sózderdi Úzaq batyr ózining tughan aghasyna aitty degenge eshkim senbeydi. Búl el batyry, Qarqara kóterilisining kósemining ózine jabylghan jala ghana. Auzynan mynaday bylypyt sóz shyqqan adamnyng el kósemi, kóterilisting kósemi bolu mýmkin emes. Búl sózder zanghar jazushynyng qalamynan týsken tek Túnghatargha ghana emes, býkil  qazaqqa, qazaqtyng baylaryna jabylghan jala - jalghanshyl, jauyz kenes ókimetining jylan tili. Qazaqtyng tarihyna shashylghan zahar. Múhtar Áuezov qatarly talay úly jazushylarda solay jazdy. Zamany solay jazdyrdy. Búl sol zamannyng qylmysy. Osy sózime men jogharyda dәlel keltirdim. Endi sol dәlel dәiekterimizdi sol tarihtyng kuәsi Kódek auzynan bereyik. Kódek Maralbayúly Túnghatar qajy atasy turaly tarihy joqtau jazyp qaldyrghan:

Qajy atam jaqsy jaralghan

Qúima altynday somynan.

Ómirde desi qaytpaghan,

Isi kelip onynan.

Órkendegen mal-basy

Ormanday ósip molynan.

Keng óristi mekeni,

Túnyq ishken sonydan.

Tam saldyrghan qystaugha,

Tekeske jaqyn boyynan,

Dinge sengen, baluan,

Qorghasynday qoryghan.

Ýsh zeketke beretin,

Ylghamay maldy tobynan.

Kem-gharypqa qaraghan,

Almaghan kimder qolynan....

Taghy da:

............................................

Júrt syilaghan qajy atam,

Bolyp ótken kemenger.

Sauyn, minis alatyn,

Aghayyn, tuys, kóp elder.

Joghalghan mal men ólgenge,

Bolmaytyn edi tólemder.

Balasyna aitypty:

Esinde bolsyn órender,

El men jerding baylyghyn,

Meniki әste demender...

Qazaqtyng jastary bile jýretin jaghy bar. Qazaqtar ólimge dauys aitady. Ol dauysty ólimge, as-mәzirine  kelgen adamdardyng  bәri estiydi.  Dauystan sol ólgen adamnyng baghasyn biledi. Sondyqtan dauysqa bolymsyz jalghan qosugha bolmaydy. Búl dauystyng jazylu sharty. Túnghatar әjige jazylghan dauys- qazaq últynyng qatang salt tәrtibi boyynsha jazylghan. Sondyqtan dauysty Túnghatar әjining ómirlik bolmysy dep kesip aita alamyz. Búl qazirgi qazaq ýshin alar ýlgi, tanghalarlyq tәrbiye. Osynday jýregi taza el adamyna jaghylghan kýieni tazartu - endigi әdebiyetimiz ben úrpaqtarymyzdyng mindeti. Aqiqatshyl aqyn Kódek atamyz Túnghatar әjining kemengerligine de bagha bergen.

Qajy atam qanday kisi edi

Sabyrly tughan salmaqty.

Ár isti tereng oilaytyn,

Aqylymen jan-jaqty.

On altynshy jyldarda,

Tistedi Alban barmaqty.

Sabyrlyq istep aqylmen,

Órge qashyp barmapty.

Zúlymdyq istep patsha,

Halyqty qatty zarlatty.

Búl qorlyqqa shydamay,

Ala qashty mal-basty.

Kenestik keri sayasatqa boyy ýirenip alghan, bay dese bajyldap baqan ala jýgiretin qalamgerler «sabasyna qaray pispegi» boludan asa almaghan. Onysy da dúrys. Bodan elge bodan sanaly jazushy kerek ekeni shyndyq.

Úzaq batyr batyrlyghymen, últtyng namysyn qorghaumen ataqty bolsa, aghasy Túnghatar qajy aqylymen, әdisimen danqty edi. Tonghatar «monghol bolyp ketken» degen sózding shyn betin de asha keteyik! Túnghatar әji qalmaqtar Qytaygha bodan bolyp, qazaqtar Reseyge bodan bolyp ketkennen keyin eki bodan últ ara aghayyndyqty da saqtay bastaghan. Qytaydyng qulyghy bar edi. Qalamaqtar qazaqtarmen ejelgi jau bolghandyqtan qytaylar qalmaqtardy qazaqtar qonystanghan shekaragha kýzetshi әsker etip qoyghan. Túnghatar әjining eli eki el shekarasynyng týbinde bolghandyqtan el tynyshtyghy ýshin qazirgi Qytay jerinde irgeles otyrghan monghúldar jәne monghúldyng shekarashy әskerlerimen ara aghayyndyqty saqtaghan. Jonghar shapqynshylyghy toytarylannan keyingi bir mezgilde irgeles otyrghan eki últ birining malyn biri úrlap eki jaqta da tynym bolmaghan. El tynyshtyghyn saqtau ýshin, eldi jaudyng eki býiirden qyspauy ýshin, qajy ekem ózi qajy bolsa da shekara kýzetken monghúl әsker basymen kelisimge kelip dostyq ornatqan. Ol zamanda Qytay ókimeti qazirgi Súmbe shekarasyn monghúldargha kýzettirgen. Qarqara kóterilisi janshylyp, inisi Úzaq albannyng abyzy Jәmeke bastaghan el basylaryn jauyz patsha biyligi qyryp saldy. El qughyn-sýrginge týsip jatqanda tórt týligi mynghyryp jatqan, biraq biylik pen sayasatqa aralaspaghan, abyz, iri bay Túnghatargha qarapayym el siyaqty ýdire kóshu auyr kelgen. Qajy ýlken aqyl iyesi bolghandyqtan әlipting artyn baghyp, ýlken balasy Qúnypiya bastaghan jigitterdi ilgeles otyrghan Qytay shekarasyn kýzetetin 50 әskerding bastyghy nәjisi ( dosy)  Batmónkege jiberip Qytay jerine kóshu turaly aqyl súraydy. Qytaydyng ishki sayasatynan habarly Batmónke «Áure bolma! Bir jyldan song Qytay tobynmen qayta aidap bermek» degen mәlimet beredi. Qúnypiyagha erip barghan eng kishi úly Manap Túnghatarúly sol kezde 16 jasta bolatyn da Batmónkening sózin et qúlaghymen estigen (Manap baghyp ósirgen nemeresi Qalmaq qazir 73 jasta. Kózi tiri. Qytaydan kóship kelip qazir Almaty oblysynyng Shelek audanynda túrady. Manap atamyz bauyryna salyp alghan ýlken nemeresi Qalmaqbaygha (Oqymysty, aqyn, mening qúrdasym) osy tarihty shegelep aityp ketken. Qalmaqbay qazir aramyzda jýr).

Úzaq batyrdy Sharpatshanyng jendetteri óltirgennen keyin, әulie abyz Túnghatar әji inir úiqysynda týs kóredi. Týsinde auylgha qaray qyp-qyzyl qan sel bolyp aghyp kele jatady. Ornynan shoshyp oyanghan jaryqtyq eki sózge kelmey auyldy, irgeles qonghan basqa rulardy da tabanynan tik túrghyzyp, auyldy tang atpay kóshirip, Narynqol tauynyng ishine sinip ketudi búiyrady. Túnghatar búiryghy eki etilmeydi. Ýlken auyl qotaryla kóship, týn jamylyp tau shatqalyna sinip ketedi. Týs tura keledi. Erteninde kóshpey qoyghan Aljan ruynyng ataqty bayy, әri shonjary Diqanbay auylyn aqpatsha jendetteri tigerge túyaq qaltyrmay qyrady, Qan sel bolyp aghady.

Aqpatsha ókimeti «joghalyp» ketken Túnghatar auylyn izdeuge bir týrik әskerdi jansyz etip jiberedi. Álgi jansyz taudyng alys týkpirindegi (Qulyq tauy dep atalady eken) Túnghatar auylyn izdep tabady. Auyl batyrlary jalghyz jansyzdyng kózin joya salamyz dep lepiredi. Sonda Túnghatar әji «Áy keng oilamaghan qúdaydyng batasy tiygirler! Bir jansyzdyng qanyna bola mynau jalpaq eldi oqqa baylap bermeksinder ghoy! Odan da týsi jyly neme eken, ózimiz ýshin istetuding jaghyn qarastyru kerek» deydi. Túnghatar әlgi «panasyz jetimdi» shaqyryp, ózi kýtedi. Ángimelesedi. Músylmannyng joldaryn aityp, eldikting jónin úghyndyrady. Bara-bara әlgi «jetim» Túnghatar әjige bauyr basyp, ózining shynyn aitady. "Al endeshe" - deydi Túnghatar әji - "Menen patsha ókimetine sәlem de! Shyraghym, bizding jayymyzdy alajazday jýrip әbden úghynghan bolarsyn. Biz músylman balasy, patshanyng jasy payghambardan bir-aq jas kishi dep bilemiz. Allanyng sózi - paryz, patsha sózi -uәjip dep qaraymyz. Men islam dinining jolyn ústanghan adammyn. Patsha ókimeti bala-shaghamyzdy qorghasa boldy. Bizding momyn el patshamyzdyng aitqanyn oryndaydy», - deydi. Búl kez Qarqara kóterilisining qysymy men әsker ústau toqtap, aq patshanyng biyligi de kóterilisshiler jaghynan tenselip túrghan kez bolatyn. Álgi «jetim» jetim emes, orys armiyasynyng jetilgen tilmashy, Orys komandirning ong qoly bolyp shyqty. Sol tilmashtyng tanystyruymen, orys armiyasy Túnghatar әji malynan keregin, aqshasy men atyn aldy da qatyn-bala auyl adamdary aman qaldy. Búdan inisi Úzaq batyr elin, úrpaqtaryn jaugha bermey, tize býkpey batyrlyghymen qorghasa, aghasy Túnghatar әji inisi Úzaqtyng bala-shaghasyn, auyl aimaghyn elin aqylymen qorghaghan danyshpan ekenin bilemiz.

Shar patshanyng jauyzdyqpen qazaqtardy qyrghyndau qimylynan el Qytaygha qashty. Búl da sol dәuirding shyndyghy edi. Sharpatshamen astasqan Qytay ókimeti jylgha jetpey, qashyp barghan bosqyn eldi qayta aidap salyp, ajal auzyna keptedi. Óshikken ókimet bosqyn elge ie bolu bylay túrsyn, olardyng ash-jalanashtan qyryluyn tiledi. Mine osynday qysyltayang kezde, osy ghәrip elge pana bolghandardyng basynda Túnghatar әji túrdy. Bir týtinge birden sauyn siyr taratyp, kómgen úradaghy bidaylaryn ashyp, elge ýlestirip, es jiyp óz tirshiligin bastaugha mýmkindik aluyna baryn arnady. At kerek bolghandargha uaqytsha miniske bolsa da at berdi. Túnghatar sol zamandaghy aqylymen el qorghaghan, elininen esh nәrsesin ayamaghan er edi. Osy aitqanymyzdy sol ómirding kuәsi Kódek aqyn ólenderi arqyly taghy da dәleldeymiz:

Qajy atam qanday kisi edi?

Sabyrly tughan salmaqty.

Ár isti tereng oilaytyn.

Aqylmenen jan - jaqty.

On altynshy jylynda,

Tistedi Alban barmaqty.

Sabyrlyq istep aqylmen,

Órge qashyp barmapty.

Juyzdyq istep patsha,

Halyqty qatty zarlatty.

Búl qorlyqqa shydamay,

Ala qashty mal-basty.

Mal men mýlki әr jerde,

Talaugha týsti jan-jaqty.

Jayau aidap ótkizdi,

Neler manghaz sanlaqty.

Aghayyn-tuys, jegjatqa,

Ayamay berdi jaldy atty.

Soghymyna jylqydan,

Tu biyeden tandatty.

Boydaghynan jylqynyn,

Semiz bie qalmapty.

Odan keyin siyrgha,

Keldi kezek jalghasty.

Top-tobymen tu siyr,

Semiz ógiz aidatty.

Barlyq jangha kóz salyp,

Ash - aryghyn qamdapty.

Balalary aitypty,

Kórgen sayyn mal jaqty.

Sany kemip, azayyp,

Maldyng qyry qalmapty.

Mal kindigi jerde dep,

Qajy atam aitqan ardaqty.

Órden qaytqan kóp alban,

Qajygha kelip jan baqty.

Sol zamannyng kózi tiri kuәsi Kódek aqynnyng ólenderimen kózi kórgen úrpaqtarynyng kuәleri túrghanda, Túnghatar әjining eng úly adam ekeni talassyz. Sol kertartpa qúldanushy ókimetting sayasatyn sangha qosyp jýrgen jalghan tarihshylar men qalamgerler, Túnghatar sekildi úlylardy ózining jeke qajeti boyynsha solay jazghan eken. Býgin tәuelsizdik alghan tústa, ol sandyraqtardy óz qalpyna keltiru últtyq janghyruymyzdyng kepili bolmaq. Tarihta әr týrli sebeppen, әr týrli niyetpen jazylyp, jabylghan jalalardan úly adamdarymyzdy arashalap alugha tәuelsizdigimiz mýmkindik berip otyr. Al Kódek aqynnyng «Túnghatar әjini joqtau» atty jyr dastany (Túnghatar әji qaytys bolghanda jazylghan dauys) mening búl sózderimdi talasugha keltirmey ap-anyq, tolyq dәleldey týsedi. Últtyng batyryn da, baylaryn da aqtaytyn uaqyt jetti.

Endigәri «Qarqara qasireti» degen kitapta aitylghanday: "Qily zaman povesinde" Túnghatardy “kórkem shygharmanyng tәsildik qajetine say jaghymsyz keyipker jasaghan” dep aitqan qúldyq sanagha endi oryn qalmady. Mәimónkeleuge endi kelmeydi. Bizding tәuelsiz memleket bolghanymyz ras bolsa, tәuelsiz qalam ústap, sayqal dәuirding әdebiyettegi sayqaldyghyn ashugha qaqylymyz. Biz ol zamanda qúl bolsaq, qazir qojayynbyz. Bizding keri ketken últ tarihyn óz ornyna qaytarar uaqytymyz jetti. Osydan shyghatyn taghy bir qorytyndy bar: Ol Kódek Maralbayúlynyng aqyndyghynyng daralyghy. Tarihta talay aqyn ótken, talayyn oqydyq. Bir últtyng bitimi, tarihy, erlik ómiri men adamgershiligin, tenselmey, jaltaqtamay túryp, óz ólenderinde osylay óshpestey etip jazyp ketken aqyn kemde-kem. Túnghatargha, Bәkey qyzdyng ólimi turaly jabylghan jalalardy «Erdi namys óltiredi» degen Úzaq batyr turaly maqalamda tolyq aitqanmyn. Bәkey qyzdyng ólimi әlde qanday mahabbat qúrbany emes, el namysyn oilamaghan nadandyqtyng nәtiyjesi. Bәkey óliminde әkesi Úzaqtyng da, Túnghatardyng da tittey qatysy joq. Sol zamandaghy aldamshy sayasatqa shoqpar bolghan әdebiyetterding sandyraghy ghana...

Jogharyda aitqandarym men zertteulerim Túnghatar әjining qazaq baylarynyng ishindegi alyp túlgha, úly danyshpan adam bolghandyghyn dәleldeydi.

Biz endi bylghanghan tarihymyzdy tazartuymyz, tәuelsiz Otannyng әdebiyetin jaratuymyz kerek.

Núrmúqan Janúzaqúly

Abai.kz