Júma, 7 Qarasha 2025
Bilgenge marjan 234 0 pikir 7 Qarasha, 2025 saghat 13:26

Ózbek Qonyrattarynyng jiktelui...

Suret: E-history.kz saytynan alyndy.

Ózbek shejireshisi Qadyr Berdiqúlov 1994 jyly «Yozuvchy (Jazushy)» baspasynan shyqqan «Qonyrattar» kitabynda Súrhandәriya men Qasqadәriyanyng Qonyrattaryn Shyghys Búhara Qonyrattary dep, batystaghy Qonyrattary Horezmdik Qonyrattar degen atpen alady. Shyghys Búhara Qonyrattaryna: Ashamayly, Balghaly, Bugajyly(Bógejeli), Qanjyghaly, Qaraqúrsaq, Qostanbaly, Tórtuyl, Toghyz rularyn, Horezmdik Qonyrattargha: Baraq, Bóribay, Jylantanbaly, Qarabúira, Noghay, Qaraqalpaq, Aynyi, Oqpyshaq, Baymaqty, Qazayaqty, Qazaq, Qayshyly, Qamshy, Qaramoyyn, Qargha, Qoldauly, Qopysh, Qúiyn, Qúrama, Taraqty, Orys, Qandaqty(Kandekti), Shujaly(Shaujayly), Shuldyq(Shýllik), Shómishti, Yrghaqty, Týrikpen rularyn jatqyzady.

Ol Samarqan qaraqalpaqtarynyng Qonyrattarynda kezdesetin Ashamayly, Besbala, Qaramoyyn rulary men Búhara qaraqalpaqtarynyng Qonyrattarynda kezdesetin Ashamayly, Balghaly, Dubol(Tobyl), Qazayaqty, Qandaqty, Qaramoyyn, Tólengit, Shujaly(Shaujayly), Shómishti rularynyng ózbek Qonyrattarynda da kezdesetinin algha tartady. Qaraqalpaq Qonyrattarynyng birtalayynyng ózbek Qonyrattaryna ainalyp ketkenin aitqanymen, Aynyy degen rudy qaraqalpaqtarynyng jan tartpaytynyn, olardy Baysyn ózbekterining toby dep esepteytinin aita kele, Aynyy ruynyng ishinde Aytanbaly degen tarmaqtyng baryn kórsetip, Aynyy ruynyng atauynyng mәnin ashugha izdenis jasaydy.

Ózbek Qonyrattarynyng aituynsha, Qaraqonyrattar qazirgi mekenderine 4 ghasyr búryn Horezmnen kelgen. Basqa Qonyrattar "Arqadan kelgenbiz" dep sóileydi. "Arqadan kelgenbiz" deytin Qonyrattardyng kóbi atajúrt retinde Arqany emes, Qúzar-Baysyndy ataydy. Qazaq Qonyrattary kiyeli atajúrttaryn «Jiydeli-Baysyn» dese, ózbek Qonyrattarynyng kiyeli atajúrttaryn «Qúzar-Baysyn» dep ataytynyn estip tanghaldyq. Baysyn tauy — Súrhandәriya aimaghynda.

Shaghataydyng osy ónirlerge kelgen 4 myng qolynyng bir myny Qonyrat alamandarynan túrghan eken. Soghan baylanysty Qonyrattardyng búl ólkege alghash keluin 13 ghasyrdyng ortasynan bastaydy. Qonyrattyng kóbining "Arqadan kelgenbiz" dep sóileytini Shaybany hannyng túsynda Arqadan bettep Súrhandәriya men Qasqadәriyanyng arasyna kelgen kezenin kórsetedi. Balqyz Halelqyzy Karmyshevanyng zertteui boyynsha, Shaghatay hannyng túsynda osy ólkege ayaq basqan Qonyrattar әubasta Baghys(Tәjikstan) pen Balqy(Aughanstan) arasynda qonystanyp, sodan keyin olar Týrikpenstannyng shyghysyndaghy Kelip, Kerki, Termiz arqyly Ámudәriyagha ótken. Keyinirek Shaybany han olardy osy jerlerge jibergen. Sondyqtan, Baysyn ónirine kelgen Qonyrattar ózderin jana qonystanushylar retinde emes, atajúrtqa oralushylar retinde qarastyrady.

Qonyrat anyzy boyynsha, bir úly han shayqasta jenilip, atynan aiyrylyp qalghanda, bir qart kisi oghan qonyr atyn berip: «Eger, men ólsem jay ghana bir qart adam óledi. Sen ólseng el irgesi ydyraydy» dep ony qútqaryp qalady. Osy kisi Qonyr by atanyp, úrpaqtary Qonyrat atanady. Osy kisi hannan Qúzar-Baysyndy jayylym retinde súrap alghan jәne hannyng biyshi qyzdarynyng birin jar etken. Qúzar-Baysyndy Qonyrattargha enshilep bergen Shynghys han eken degen aitylymdar da bar.

Eskilikti anyz boyynsha, Qonyrattar alghashynda Súrhandәriyadaghy Kóktang tauynyng eki jaghyn qonystanyp, birtindep shyghys pen batysqa tarap, Sherabat anghary men Baysyn taularynyng etekterin alyp jatty. Qazaq Qonyrattarynyng Kóktinúly, Kóktenshi(Kótenshi) bolyp bólinui de osy taudyng atyn iyelenip jatyr.

Qonyrattardyng arghy babasy Qonyr by nemese Qonyrat ata atanghan kisining bәibishesinen: Uaqtanbaly(Oqtanbaly), Qostanbaly, Qanjyghaly, Aynyi(Ayyndy) tusa, toqalynyng tórt úly — Tórtuyl atanady.

Ózbek shejireshisi Qadyr Berdiqúlov Balqyz Halelqyzy Karmyshevanyng shejirelik taratylymdaryn qamty otyryp, ózbek Qonyrattaryn 18 ata Uaqtanbaly, 16 ata Qostanbaly, 14 ata Qanjyghaly, 12 ata Ayyndy, 6 ata Tórtuyl dep jikteydi.

Bes Qonyrattyng bas atasy, yaghny úrany — Janghúl biy.

Uaqtanbalynyng úrany — Janghúl bi, Qostanbalynyng úrany — Aljan bi, Qanjyghalynyng úrany — Qúdayqúlbekjan, Aynyidyng úrany — Molla bolsa, Tórtuyldyng úrany — Janghabylbekjan.

1. 18 ata Uaqtanbaly (Oqtanbaly)

Olar: Ashamayly, Qazayaqty, Baymaqty, Taraqty, Shanyshqyly, Shómishti, Qayshyly, Ysyqty(Ishkili), Qighashty, Jylantanbaly, Balghaly, Qaraqonyrat, Bugajyly(Bógejeli), Only, Qandaqty(Qandekti), Yrghaqty, Abaqty(Abaq tanbaly), Kóseuli.

Ashamayly ishindegi Zamshyq ruy Qarmaq, Naubóri, Oqjar tarmaqtarynan túrady. Qazayaqty ruy ishinde Jortbas ruy bolsa, ol óz ishinen Jýndibas, Baraq tarmaqtaryna jikteledi. Baymaqty ruy ishinde Kóse ruy bolsa, Taraqty ishinde Kaleris, Shylbyrlyq, Almabas rulary bar. Shanyshqyly Tuja, Qazayaqty rularynan túrady. Olar óz ishinen Qaratuja, Tóbeltuja, Myrzatýp, Qúdayqúl tarmaqtaryna bólinedi. Balghaly ruy Merkit, Shaghyr, Boqsary, Besauyl, Sart, Kóse rularynan túrady. Qaraqonyrat ishinde Shaqpaqty, Qazaq, Teris, Kóseuli degen irgeli rular bar. Shaqpaqty óz ishinen Solaqay, Qapjaq, Kenjesolaqay, Toqsaba, Kóse rularynan qúralsa, Qazaq ruy óz ishinen Qaldar, Qalybaylar, Shujaly(Shaujayly) rularyna bólinedi. Múndaghy Shujaly(Shaujayly) ruy Qúl, Aqtana, Shilbaysha, Qaraqyz, Baqshy bolyp jiktelse, Qúldar Shóp, Kóp degen eki tarmaqqa, Aqtanalar Qyztelpek, Qosqarabas degen eki tarmaqqa, Shilbayshalar Áulet, Imamәli degen eki tarmaqqa, Qaraqyzdar Sopy, Eset degen eki tarmaqqa jikteledi.

OIly ruy óz ishinen Tómen Aqtondy, Orqas-Dón, Bayәulet, Alashaghyr, Aqtondy, Ótep, Qanysh, Tuma bolyp tarmaqtalady.

Handaqty ruy óz ishinen Bozshy, Qúlshimaq, Qazaq, Teri taraularyna jikteledi.

Kóseuli ruy Týrkey, Kóken, Kýlshe, Shoyyr(Shәiir), Abyz rularynan túrady.

2. 16 ata Qostanbaly

Olar: Tólengit-Tileumet, Qaraqaspaq, Qal, Barmaq, Kýlaby, Sarybazar, Zambyr, Kóse, Otyraq, Qoshqar, Baytkýshik, Oqpyshaq, Shalbaja, Mәulesh, Qaraqalpaq(Kýlrenbas baba).

Tólengit-Tileumet ruy: Tolybay, Qalybay, Qúlybay, Yrysbay, Toghabay, Qaybat, Shaghyr tarmaqtaryna taramdalady.

Qaraqaspaq ruy: Imamqúlshyq, Berdi, Dosa(Dusha) tarmaqtaryna taramdalady.

Qal ruy: Begenqal, Qorqol, Besqaltaq, Maydaqal, Sopybaja, Tentek tarmaqtaryna taramdalady.

Barmaq ruy: Jansaray, Túrsynjetim, Qatybarmaq, Sherdaq, Ospan, Naqa, Qonys tarmaqtaryna taramdalady.

Qoshqar(Qoshaqar) ruy: Zarmas(Oqpan), Qúsbek(Besauyl), Kókey(Besbabas), Niyazbaraq, Bekauyl, Maydaqara, Ádilqahar, Kórdentughan, Badaltughan tarmaqtaryna taramdalady.

Qúsbek taraulary: Kereytata, Moldatata, Kәrimqabas, Aymat.

Niyazbaraq taraulary: Múrat, Ábdirahman, Rasul, Abyr, Núrbay, Qarabay, Qarash. Múrat bólimi: Qúdayqúl. Qúdayqúl: Berdiyar, Qaliyar, Berdiqúl, Shәriar, Barat, Búhar. Ábdirahman bólimi: Qúdaynazar, Ernazar, Janazar, Sәniyaz. Rasul bólimi: Qaliyar, Áliyqúl, Túrdyqúl. Abyr bólimi: Músa. Núrbay bólimi: Artyq, Menlibay. Qarabay bólimi: Qojamsýgir, Qúrbansýgir. Qarash bólimi: Qojanazar.

Bekauyl tarauy: Barataqsaqal.

Ádilqahar tarauy: Mahmatәlimolda.

Baytkýshik ruy: Kóse, Úzyn, Baybatyr, Jaby, Damgharyn, Qalamolda, Qoja tarmaqtaryna taramdalady.

Mәulesh ruy: Ádiltýp, Úlyqberditýp, Qazytýp, Janghabyltýp, Sapartýp, Qalmoldatýp, Qusiraqtýp tarmaqtaryna taramdalady.

Qaraqalpaq ruy: Núrbiyke(Altynbas), Auyzbaja(Abyzbaja, Aynaqúl), Oibay(Qadyrqúl), Jabarqúl(Tósbay) tarmaqtaryna taramdalady.

Jabarqúl taraulary: Ústabaja(Islam), Sәkez(Symat), Tósbay(Myrza), Kóse(Ismayyl), Qazaq, Alday, Saray.

3. 14 ata Qanjyghaly

Olar: Úlys, Qojaghúl, Shuldyq(Shýllik), Qoyan, Qaraqúrsaq, Moltaqa, Qoldauly, Qarabura, Dóske, Týpqara, Kórtoghay, Noghay, Jelkildek, Qala, Qara.

Úlys ruy: Úlys-Erik, Orys, Jarty, Bektentughan, Sherdentughan, Qúdiyardantughan tarmaqtaryna taramdalady.

Úlys Erik tarauy: Qargha

Orys tarauy: Dudal

Qojaghúl ruy: Aryq, Qúrbanqúl, Ortakeldi, Tentek, Esekbas tarmaqtaryna taramdalady.

Shuldyq ruy Shuyldaq(Shuyldlaq), Quys, Shambyl, Qúlbary, Bitaq, Janabatyr, Tasat, Sharjetim, Qúljetim, Tútjetim tarmaqtaryna taramdalady.

Qaraqúrsaq ruy: Saryq, Shuyldaq, Qargha, Shyshpa, Qarabatyr(Qalabatyr), Qaday, Kýshnyqalyp, Týssiz tarmaqtaryna taramdalady.

Moltaqa ruynan Oshyrqara tarmaghy shyghady.

Qoldauly ruy: Kishik, Qoldauly, Qaraqasqa tarmaqtaryna taramdalady.

4. 12 ata Aynyi

Olar: Qaugha, Súran, Besbala, Topar(Tupor), Qashay, Qaraqalpaq, Aytanbaly, Toqsaray, Qara, Qojybaja, Týrikpen Aynyi, Aqtana.

Topar ruy: Bazartúqym, Mergenshe, Sherqala(Shorqala), Noghay tarmaqtaryna taramdalady.

5. 6 ata Tórtuyl

Olar: Toghyz, Mónke, Maydatabaq, Shopaq, Abaqty(Abaq tanbaly), Ór.

Toghyz ruy: Uәdemәlik, Shoghal, Balqyjambas, Bóribay, Qútshy, Sadyr, Qon(Kón), Myntoghyz, Kirbalaq, Mandaq, Kókilbas, Siraq tarmaqtaryna taramdalady.

Mónke ruy: Aqsaqbaja, Zerger, Sóngeldi tarmaqtaryna taramdalady.

Maydatabaq ruy: Qorasan, Shalqar, Qaramoyyn, Jayratym, Kóse, Qalbaja, Alap tarmaqtaryna taramdalady.

Shopaq ruy: Týlkishi, Saryqoja, Qyzylbas tarmaqtaryna taramdalady.

Abaqty(Abaq tanbaly) ruy: Yrghaqty, Qaraqshy, Múratbaja, Sherushi(Shorysh), Oraqty tarmaqtaryna taramdalady.

Ór ruy: Bóribay, Qaraberdi, Janghali, Itbalyq, Shaqnazar, Orys, Qalsha, Qap, Shoba, Besqazan tarmaqtaryna taramdalady.

Bóribay ruynan Delba tarauy shyghady.

Shaqnazar ruynyng taraulary: Ýlebaja, Kóktirnek, Parman.

Orys ruynyng taraulary: Bektudy, Almabas, Kóse, Jastaban, Shoday.

Qalsha ruynyng taraulary: Ozghyn, Aqbay, Shorbay.

Kókbóri Mýbarak

Abai.kz

0 pikir