Resmy týrde әzirge «1986 jylghy 17–18 jeltoqsan oqighasy» dep atalatyn tarihy belesti Almatydaghy qazaq jastarynyng SOKP OK-ning óktem ozbyrlyghyna qarsylyq tanytyp ereuildeui, ókimetting ony qaruly kýshpen dóreki týrde basyp-janshyp, túrpayy ozbyrlyq kórsetui barysynda ereuilding ushyghyp, sayasy kóterilis dәrejesinde óristeui jәne sol renkimen sanagha sinip, tarihta tereng iz qaldyrghan dýrbelendi kýnder dep bilemiz. Sol dýrbelendi kýnderde sovet ókimetining túghyryn shayqaltqan jana tarih bastau alghan edi.  1986 j. 16 jeltoqsanda QKP OK Plenumy D.A. Qonaevty birinshi hatshy lauazymynan bosatyp, ornyna Resey Federasiyasyndaghy Uliyanovsk oblystyq partiya komiytetining birinshi hatshysy G.V. Kolbindi saylauy ertenine qazaq jastarynyng respublika astanasyndaghy basty alangha shyghyp, narazylyqtaryn bildiruine sebep boldy. Mәskeulik ortalyqtyng oblystyq dengeydegi basshy qyzmette jýrgen, qazaqstandyqtargha mýldem beymәlim orys qayratkerin Qazaq Respublikasyn basqarugha jiberuine eresek úrpaq renishin sezdirmey ishtey tynghanda, studentter men jas júmysshylar múnday sheshimmen kelispeytindikterin ashyq kórsetti.  Týptep kelgende búl sebep – respublika basshylyghynyng auystyryluy – biylik kózine oghash kóringen demonstrasiyanyn  syltauy ghana-tyn, is jýzinde ol últ mәselesindegi búrmalaulargha lyq tolyp túrghan sayasy qazandy kemerinen asyryp jibergen zәrli tamshy bolghan-tyn. Qarsylyq kórsetuding negizgi sebebi – «tәuelsiz respublikalar odaghy» dep atalatyn jasandy tәj kiygen, turasyna kelgende, bayyrghy imperiyanyng jalghasy ispetti sovettik memlekette otarshyldyq jәne orystandyru sayasatynyng ashyq jýrgizilip jatqany anyqqa ainalghanynda edi. Búl jymysqy sayasattyng tamyry әride jatqan. Qazaq memleketi XV ghasyrdyng ortasynan óte óz etnosy atymen tarih sahnasyna shyghyp, belgili bir dәuirde basqa memleketter sanasyp túrghan, aumaghy úlghayyp, bedeli kýsheygen el bolghany mәlim. Biraq jer-suyna jan-jaghynan kóz alartqan dúshpan kóbeygendikten jәne ishki alauyzdyqtar saldarynan әleueti әlsirep bara jatqan kezde ony kýsh-quaty arta týsken orys imperiyasy әueli XVIII ghasyrda protektorat mәrtebesinde «qamqorlyghyna» alghan. Sodan song HIH ghasyrda qazaqtyng memlekettiligin qily әreketterimen joyghan da, júrtyn jer-suymen patshalyqtyng qúrylymyna birjola biriktirgen.  Odan, jana otaryn ózge imperiyalar sekildi sauda ainalymyna engizuimen shektelmey, otarlaudyng eng zúlymdyq tәsilderin jýzege asyrghan. Tәuelsizdikting úly kýreskeri M. Shoqay kezinde dәl atap aitqanday, patsha ýkimeti baghyndyrghan jerlerine myltyq kezengen soldatynyng sonynan mindetti týrde soqa sýiretken mújyghyn jiberip, alghan ónirining bәrin orys jerine ainaldyryp jiberudi qosh kórgen. Sosyn odan da zorgha kóshken. Shúrayly jer-suyn iyemdene otyryp, qúnarsyz dalagha yghystyrylghan qazaqty shoqyndyrugha tyrysqan. Onday әreketi kýtkendegidey nәtiyje bermegendikten, tipti, dini bólek kýii qalsa da, tilin, dilin, ómir sýru saltyn ózgertu arqyly qazaqty kәdimgi mújyqqa ainaldyrudy kóksegen bolatyn.  Múnday josparyn otarshyl ýkimet imperiyanyng barlyq aimaghynda iske asyryp jatqan. Sol sebepti barsha bodan el-júrttyng týrli qarsylyghyna dushar bolghan da, nәtiyjesinde, alyp imperiyada azattyq ansaghan týrli últtyq qozghalystar boy kórsetken.

1905 j. I orys revolusiyasynyng dýmpuimen imperiyadaghy músylman halyqtarynyn, sonyng ishinde qazaq halqynyng da últtyq qozghalystary ómirge keldi. II Nikolaydyng birinshi dýniyejýzilik soghys maydandarynyng qara júmysyna ózge tektilerdi shaqyru jayynda shygharghan 1916 j. 25 mausymdaghy pәrmeni últtyq ezgiden qaljyraghan halyqtardyng ashu-yzasyn tudyrdy. Patshanyng osy jarlyghy tútatqan  qazaq halqynyng últ-azattyq kóterilisi imperiya taghyn shayqaltugha eleuli ýles qosty. 1917 j. Aqpan revolusiyasy monarhiyany qúlatqannan keyin tughan sayasy mýmkindikter auqymynda jýrgizilgen izdenister nәtiyjesinde әueli últtyq Alash avtonomiyasy qúryldy. Sosyn, búrynghy imperiyadaghy memlekettik biylikti basyp alyp, últtyq qúrylymdardyng barshasyn qúlatqan bolishevikterding úigharymymen, taptyq negizdegi Qazaq sovettik avtonomiyasy ómirge kelip, respublika qúryldy.  Sonda júrt eldigimiz janghyrtyldy dep quanghan. Biraq búl is jýzinde qandy ózgeristermen astasqan aldamshy janghyru bolyp shyqty. Kenes ókimeti túsynda qazaq halqy ýsh mәrte alapat asharshylyqqa úshyrap, ýlken últtyq apatty bastan keshti. Biylikting solaqay reformalary saldarynan halyq retinde mýldem joyyla jazdady. Újymdastyru, tәrkileu sharalaryna  qarsy shyqqan kóterilister әskery kýshpen basyp-janshylyp, júrt jappay qughyn-sýrginge týsirildi. Sosyn elding toz-tozyn shygharghan biylik ózining memlekettik qylmysyn býrkemeleytin әdis retinde mәdeny revolusiya jasap, seldirep qalghan qazaqty «ýlken jetistikterge» jetkizgen «sosializmning artyqshylyqtary» dabyrayta nasihattady.  Sóitip, halqynyng jartysyna juyghy qyrylghan, dәstýrli ekonomikasy túralap, әbden tityqtaghan, biraq últtyq apattan aman ótkenderding jappay sauaty ashylyp, óneri kóterilgen eldi – Sovettik Resey Federasiyasy qúramyndaghy Qazaq avtonomiyalyq respublikasyn – 1936 jylghy stalindik Konstitusiya boyynsha odaqtas respublika mәrtebesine kóterdi. Alayda kommunistik rejim ony da ózge odaqtas respublikalar tәrizdendirip, birtútas alyp memleketting eshqanday derbestigi joq qúramdas bóligine ainaldyrdy. Jalpaq eldi bekem shyrmaghan totalitarlyq jýie bir kezderi aqgvardiyashylar ansaghan «birtútas jәne bólinbeytin Reseydi» jana týr men mazmúnda jasap shyqty. IYdeologiya arqyly birtútastandyrylghan sovet elin bastapqy kezende uaghyzdalghan  kenes ókimeti emes, qatang bir ortalyqtandyrylghan kommunistik partiya biyledi. Últtyq mýdde shegindi, bar mәsele tek taptyq mýdde túrghysynan baghalandy, sonday-aq orys halqynyng «agha» retindegi mәrtebesi moyyndaldy. 1954–1960 jyldary Qazaq Respublikasynyng jeri tyng kóteru jeleuimen janasha otarlandy. Qazaq halqy óz elinde barlyq túrghyndardyng ýshten birine de jetpeytin (29%) dengeyge týsirildi. Kóptegen qazaq mektepteri jabyldy, «kommunizmge orys tilimen baramyz!», «orys tili – ekinshi ana tilimiz!» úrandarymen orystandyru sayasaty jan-jaqty jәne pәrmendi jýrgizildi. Sovet Odaghynyng sol kezdegi basshysy N.S. Hrushev «patshalyqtyng jýzdegen jyldar boyy jasay almaghanyn az ghana jylda jýzege asyrdyq» dep maqtandy, kommunistik iydeologiya kórigi «týri últtyq, mazmúny (proletarlyq) sosialistik» negizde «jana adam qalyptastyru»   baghytymen saltanat qúryp, ómirding býtkil qyryn sharpydy. Jalpaq elde oryssha oqu saltqa, maqtanyshqa ainaldyryldy. Orys tilin bilmey  qalada ómir sýru, júmys isteu mýmkin bolmay qaldy. Aralas nekeler barynsha maqúldandy. Óz tamyrynan ajyrap, orystanghan adamdar «internasionalist» retinde madaqtalyp, basqa kótere dәripteldi. Qazaqtargha óz elining astanasy Almatygha kelip, qala túrghyny retinde tirkelu de múng boldy. Múnday kelensizdikter men jalghandyqtar respublikany jergilikti últ ókili basqaryp túrghanda, «últ mәselesi sheshilgen» dep dәripteletin kezenning ózinde oryn alghandyqtan,  olardyng endi, mәskeulik ortalyq qazaq elin basqarugha orys qyzmetkerin qoyghannan son, tipti de týzelmeytini anyq edi.

QKP OK V Plenumynda plenum mýsheleri, yaghni  respublikanyng qyzyl jalau jamylghan otarshyldyq sayasat ótinde jasaqtalghan betke ústar  sayasy elitasy, bar bolghany 18 minut ishinde respublikany shiyrek ghasyrgha juyq basqarghan jetekshini lauazymynan bosatyp, onyng ornyna eshqashan Qazaqstanda bolmaghan, respublika partiya úiymynda esepke túryp júmys istep kórmegen, yaghny jergilikti jaghdaydy bilmeytin, júrtshylyqqa beymәlim, ózge respublikadaghy orta buyn qyzmetkerin saylap ýlgerdi. Ortalyq Komiytetke mýshe osy eng tandauly 400-dey azamattyng birde-biri ne bosatylghan  basshygha úzaq jyldarghy qyzmeti ýshin alghys aitu iltipatyn bildirmedi, ne jana basshygha osynda jýzege asyrmaq baghdarlamasy bar-joghy, jalpy múnda ne bitirmek oiy bary jayynda jalqy súraq ta bermedi, yaghny jogharghy sayasy elita últ bolashaghy jayynda ózindik oy týimegen, Mәskeu núsqaghan baghyttan auytqudan ólerdey qorqatyn, qazaq halqynyng emes, jeke basynyng taghdyryn ghana oilaugha mashyqtanghan toghyshar tobyr keypin tanytty. Olardyng ortalyq emissaryn ýn-týnsiz birauyzdan  qabyl aluyn últtyq sana-sezimi sergek jastar ghana Mәskeuding qazaq halqyn masqaralap, kemsituin jalghastyrghany dep úqty.  Sondyqtan da qyzdar men jigitter jana basshy «taqqa otyrghan» kýnning ertenine, 1986 jylghy 17 jeltoqsanda, Qazaq Respublikasynyng astanasy Almaty kóshelerimen lek-lek bop tolassyz aghylyp, OK ghimaraty aldyndaghy Brejnev esimi berilgen ortalyq alangha jinaldy. Tendessiz oqigha  osylay bastau aldy. Kremliding sheshimine respublikadaghy biyleushi elitanyng qúlaqkesti qúlsha moyynsúnuymen  kelispey, stihiyaly týrde qarsylyq bildirip shyqqan jastardyng beybit demonstrasiyasy odan әri esh balamasy joq sayasy kóteriliske úlasty. Qyz-jigitter el basyna «kóldeneng kók attyny» qong arqyly respublika mýddesin osynsha elemeudin   sebebin týsindirudi talap etti. Alayda basshylyq sherushiler әreketi jalanashtaghan sayasiy-әleumettik janjaldy kelissóz yaky basqa da beybit tәsilmen sheshudi oiyna da almay, búl sayasy qarsylyqty ókimetke tóngen qauip retinde baghalady. Jastargha  qoqanloqqy jasap, kýsh kórsetti, etnosaralyq qatynastardy shiyeleniske apararday dәrejede syna qaghyp, arazdastyru әreketin jasady, tezdetip demonstranttar toly alandy әskery kýshpen qorshaugha aludy dúrys kórdi. KSRO-nyng әrtýrli segiz aimaghynan Ishki ister ministrligining arnauly bólimderi әue joldarymen Almatygha jetkizildi. Ayazdy kýni beybit sheruge qatysushylargha qarsy órt sóndirgish mashinalarmen suyq su shashty. Tәrtip saqshylarynda qolshoqparlar, saper kýreksheleri, әskery qyzmettegi itter boldy. Alangha kólikpen jәshik-jәshik araq әkeldi,  demonstranttar arasynda basqa da qily arandatushylyq әreketter jasady. Ónerkәsip kәsiporyndarynyng orystildi júmysshylarynan jasaqtar úiymdastyrylyp, olar temir tayaqtarmen, kabeli kesindilerimen qarulandyryldy. Sodan әskeriyler, milisiya, jasaqshylar sherushilerdi jappay úryp-soqty, alang qangha boyaldy, jýzdegen qyzdar men jigitter týrli dәrejede tәny jaraqattar aldy, ondaghany qaza tapty. Jastardy últtyq belgilerine qarap kóshe-kósheden, studentter men júmysshylar túratyn jataqhanalar aldynan  alyp ketip jatty. Ústalghandardy topyrlatyp qala týrmelerine toghytty. Kóbin jýk mashinalaryna tiyep, qala syrtyna aparyp tastady. Almaty jastarynyng sheruine qosylugha júmysshylar men studentter Qapshaghay, Qaskeleng qalalarynan, tipti kórshi Qyrghyz respublikasynan da shyqqan, alayda olardyng bәrine milisiya men әskeriyler toqtau salyp, taratyp jiberdi, birqataryn ústap әketti. Osynday qarsylyq kórsetuler respublikanyng kóptegen qalalary men eldi mekenderinde boldy.

Demonstranttargha qarsy 50 myng shamasynda әskeriyler, 20 mynday milisiya qyzmetkerleri, 10–15 mynday temir tayaq ústaghan jasaqshylar, 15 bronetransporter men 20 su shashqysh jәne órt sóndirgish mashina shygharyldy. Zandy belinen basqan sovettik imperiya «odaqtas respublikanyn» otar qúldary dәrejesine týsirilgen jastaryn zymiyandyqpen úryp-soghyp, qaruly kýshpen qily fizikalyq qiyanat jasap, qorlap qana qoymay, «Almatyda nashaqorlar men maskýnemder býlik shygharyp, jappay tәrtip búzushylyq tughyzdy» degen jalghan aqparatty shartarapqa taratty. Baylanys qúraldary shapshang óshirilgenine qaramastan, shynayy qayghyly habar jer-jerge tez jetip, kýlli Qazaqstandy dýr silkindirdi. Respublikanyng kóptegen qalalary men eldi mekenderinde Almaty qozghalysyna qoldau kórsetip kóshelerge shyqqan narazylyq bildirushiler biylik kýshimen basyp-janshyldy. Barlyq enbek újymdary men oqu oryndarynda jastardyng sayasy qarsylyqtaryn aiyptaytyn jinalystar úiymdastyryldy. Alayda ótkizilgen jiyndargha qatysushylardyng bәri birdey biylik pighylyn qolday qoymady, ókimetting is-әreketine syn kózben qaraghan sózder de aityldy. Mәselen, ýdey týsken repressiyalyq sharalar kópshilikting únjyrghasyn týsirgen ahualda ótip jatqan talqylaulardyng birinde – 1986 jylghy 24 jeltoqsanda QKSR GhA-daghy respublikanyng jana basshylyghy men ortalyqtyng joghary lauazymdy ókili qatysqan jinalysta – akademik S.Z. Zimanov: «17–18 jeltoqsanda bolghan jaghdaygha kóp rette biz – eresek qazaqtar men orystar, bәrimiz birge kinәlimiz», – dedi. IYdeologiyalyq jәne tәrbie beru mekemelerinde, oqu oryndarynda, sovet organdarynda  jastardyng azamat retinde qalyptasyp, iydeyalyq túrghyda kemeldenuine agha úrpaqtyng dúrys ýles qospaghanyn, bolghan jәitting basty sebebi iydeologiyalyq júmystyng әlsizdiginde jatqanyn aitty. Últ tilining tәrbie berudegi әleuetine toqtalyp, qoghamtanushylardyn, tipti barlyq dengeydegi qyzmetkerlerdin, sonyng ishinde QKP OK Burosy mýshelerining de  jastar aldynda qazaq tilinde sóilemeytinin synady. «Últ tilining kýsh-quaty kәdege tym mardymsyz asyrylady, onyng yqpaly jyl ótken sayyn qúldyrap barady», – dedi. Agha úrpaqtyng erlikterin, revolusiyalyq dәstýrlerin jastar tәrbiyesine dúrys paydalanbay otyrghan OK-ting nasihat jәne ýgit bólimin syngha aldy. Jinalysqa Sayasy Buro mýshesi  M.S. Solomensevting qatysyp otyrghanyna baylanysty, últ mәselesi jónindegi jalpyodaqtyq enbekterde eleuli kemshilikter baryn atap, taldap aitty. Sosyn: «17–18 jeltoqsan oqighalaryna aiyptylar jazalaryn alady, – dedi ol. – Múnymen qúqyqqorghau organdary ainalysuda. Men zanger retinde mynany aitqym keledi: búl organdardy olargha tәn aiyptaghyshtyq ynghaydan saqtandyru kerek. Olar jappay repressiyany bastap ketti. Búghan partiyalyq baqylau qoi qajet, baqylau qoyylar dep oilaymyn».  Qazaq KSR Jogharghy Soveti Prezidiumy apparatynyng 25 jeltoqsanda ótken partiya jinalysynda jazushy Beybit Qoyshybaev  «qaumalap aulau kezenderinde organdardyng qolyna týsken kommunister men komsomolesterding bәri sózsiz partiyadan jәne komsomoldan shygharyluda, tergeuler, joldastyq sottar bolyp jatyr, al әli bostandyqqa jiberilmegenderdi, shamasy, naghyz sottar tosyp túr» dep, olardyng isterin qaraghan kezde kýni búryn kesip-pishilgen teris týsinikting barshasyn keri qaghu kerek ekenin aitty. «Bolashaq ýshin solay etu kerek, – dedi, – aldanghandar men arandatushylardy aiyra bilu qajet. Dúrysy da, jaqsysy da – olardy jazalau emes, oqytu-aghartu jәne tәrbiyeleu».  Osy rette ol oqu ministrligining kemshiligin әshkereledi: «Orys tilindegi mektepterde qazaq tili formalidi, negizinen tek qazaq balalary ýshin, fakulitativti týrde jýrgiziledi». Basqalardyng ata-analary, sonday-aq múghalimder de «kereksiz tilmen oqushylardyng basyn qatyryp ne kerek» dep sanaydy, «osynday qylyghymyzben biz balalardy jergilikti halyqtyng tilin, mәdeniyetin qúrmetteu ruhynda tәrbiyeleuden bastartamyz, yaghny is jýzinde partiya sayasatyndaghy internasionalistik erejelerge qayshy kelemiz». Múnday kózqaras joyylmayynsha «halyqtyng op-onay jaralanatyn últtyq sezimderine núqsan keltiretin» әreketterge qarsy kýreste ong nәtiyje bolmaytynyna nazar audardy. Qazaqstandyq orys jazushysynyng auyldarda qatar ómir sýrip jatqandar ishinde qazaq – eki til, nemis – ýsh til, al orys tek óz tilin ghana biletinin atap, «ózimizdi ózimiz basqalardan joghary qoyyp dәripteushilik, әldeqanday bir erekshelikke iyemiz dep sanaghandyq kezinde Sýleymenovtyng әigili kitabyn qabyl alugha mýmkindik bermedi» dep aghynan jarylghanyn mysalgha keltirip, «osy oishyl ózine ózi syn kózben qarau jolymen әshkerelegen nashar qasiyetter toghysharlardyn, jan-dýniyesi tayyz jandardyng boyynan tabylghanda, últtyq ózara qarym-qatynastardyng qanday kýige týsetinin elestetuding qiyn emestigin» aitty. Últ mәselesine eshqashan formalidi týrde qaraugha bolmaytyny jayyndaghy lenindik talapty әrdayym este ústau kerektigin, ótken tarihynda ezgide bolghan halyqtardyng últtyq abyroy men ar-namysqa qatysty mәselelerdi airyqsha týisikpen ótkir sezinetini, tiyisinshe búl mәselede júmsaqtyq kórsetu jaghyn «túzyn jetkizbegennen góri, artyghyraq túzdaghan jaqsy» bolatyny jayyndaghy Leninning sózin keltirdi. Oqigha qatygezdikpen órbip jatqan shaqta partiya qyzmetkerining jaghdaydy júmysshylargha: «...senderge ne manyzdy: birinshi hatshynyng qazaq bolghany ma, әlde dýkende nan tolyp túrghany ma?» degen qarabayyr da túrpayy týsinik beruin «meyirimsiz tayaqtap zәbir kórsetuden de qauipti әri baryp túrghan zúlym qylyq» retinde synady. Sayasy óresi tar adamdardyng qazaq jastarynyng «Plenum sheshimin qoldamauyn qúddy kýlli orys halqyna qarsy shyqqanday» rәuishte qabyldaghanyna renish bildirip, «qazaq jәne orys halyqtarynyng dostyghyn eshkim eshqashan búza almaytynyn», óitkeni búghan «últymyzdyng qan qaqsap, qasiret shegui arqyly jetkenin», tipti «partiya-sovet qyzmetkerlerining újymdastyrudy qorqynyshty asyra silteuge úlastyryp jýrgizui saldarynan eki millionday janynan airylghanda da partiyagha, orys halqyna senimin joghaltpaghanyn» aitty. Barsha júrt әrtýrli oqu oryndarynda Leninning últ mәselesi jónindegi tuyndylaryn oqyghanmen, olardy emtihan tapsyrghannan keyin mýldem úmyt qaldyrdy, «eger osy kýnderi solargha qayta kóz salsa – kóshege shyqqan jastardy aqtaytyn» kóp tújyrym tapqan bolar edi dedi. «Partiya túrmysyndaghy kýrt betbúrysqa sheyin elimizdi jaylaghan ahual, atap aitqanda masayraushylyq, oigha ne kelse sony istep masattanushylyq  kónil kýii, naqty jaghdaydy әsirelep kórsetuge úmtylu,  iydeologiyalyq, nasihattyq júmystyng ómirden qol ýzui» qazaq qyz-jigitterining sheruge shyghuyn birtindep dayarlady dep, bolashaqta qolgha alynugha tiyis naqty úsynystar jasady. «Búl qozghalysqa kinәli – biz, eresek úrpaq, bilimdi úrpaq, biz, partiya-sovet qyzmetkerleri» dey kele, jana biylikting sayasatyn bayypen týsindiruding ornyna «jigitter men qyzdargha, bizding 17–20 jasar balalarymyzgha qarsy jekelegen pysyqay qyzmetshilerding shoqpar siltegen, saper kýrekshesimen úryp, su atqylaghysh, týtindetkish qútylar qoldanghan, tipti alasúrghan itterge talatqan qylyqtaryn gumanisting aqyl-oyy eshqanday da aqtay almaydy», «ókinishke qaray, osy kýnderi kóptegen tәrtip saqtaushylar bir sәtte-aq juasytushylar men jazalaushylar róline qúldyrap týsip ketti» dep qorytty. Búl kórinis ataqty aqyn, maydanger Júban Moldaghaliyevti qatty shoshyndyrghan edi, ol jazushylardyng 1986 jylghy 31 jeltoqsanda G.V. Kolbinmen kezdesuinde qatty kýiinip: «Jeltoqsan ereuiline qatysushy qazaq jastaryn biylik tútqasyn ústaghandardyng qalay jәbirlep jazalaghanyn kórgenshe, maghan maydanda ólip ketkenim jaqsy bolar edi», – dedi. Áygili aqynnyng jýrekjardy sózi júrtshylyqqa keninen tarap ketti, alayda ony da, belgili zanger-ghalymnyng sózin de biylik qaperine alghan ókimet joq, bas kóteruge batyly jetken «otar qúldaryn» túqyrtu sharalaryn josparly týrde jýzege asyra berdi. Al Jogharghy Kenes qabyrghasyndaghy «qate» sózi ýshin jazushyny birneshe jinalysqa saldy, aqyry qatang partiyalyq jaza berip, júmysynan qudy. QKP OK mәlimetterine qaraghanda, 1986 jylghy 19 jeltoqsannyng keshine deyin Almaty qalasy boyynsha ústalyp, ýsterinen is qozghalghandardyng sany – 2284, búlardyng ishinde 873 student, 1171 júmysshy men qyzmetker bar eken. Ár tústan aulap, úryp-soghyp, týrmege toghytyp, týrli qorlyq kórsetulerdin, aiypty dep tapqandardy partiyadan, komsomoldan shygharudyn, әkimshilik jazagha tartqyzyp, júmystarynan, oqularynan quudyn  artynsha ondaghan sot ýderisteri ótti. Repressiya qyzyp túrghan sol kýnderde, 1987 jylghy mausymda, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng plenumyna qatysqan G.V. Kolbinge qasqaya qarsy qarap túryp, jazushy Safuan Shaymerdenov ótkir  sóz sóiledi. Kolbinning eki-ýsh aida qazaqsha ýirenip alam dey túryp  yrjalaqtap kýlgenin ashy syngha aldy, ony kezinde qazaqty qyrghyngha úshyratqan Goloshekinge tengerdi, «beybit sheruge shyqqan qarusyz qazaq jastaryn itke talatyp, shoqparmen, soldat kýrekshesimen sabatyp, qynaday qyrghannan basqa, halyqqa ne jaqsylyq istediniz?» degen  súraqtarmen dýrse qoya berdi. Kolbindi ózimen birge kóshege shyghugha shaqyrdy, eger oghan bir qazaq tiyisse, onda búl ózin ózi órtep jiberuge әzir ekenin mәlimdedi. Alayda Kolbin repressiyany bәsensitken joq. 103 adam sottaldy, onyng ishinde ekeuine jazanyng eng auyr týri  – atugha ýkim shygharyldy.  Q. Rysqúlbekov, T. Tәshenov, J. Tayjúmanov, K. Kýzembaevtar isin qaraghan sot ýderisi ýlken shu tughyzghan edi. Qoldan qiystyrylghan aiyp taghyp, atu jazasyna ýkim shygharghan sotta Qayrat Rysqúlbekov ózining shyndyqty halyqqa jetkizudi armandaghanyn,  arynyng taza ekendigin, adam óltirmegenin halyq bilmey, shynymen qylmysker dep sanaydy-au dep qoryqqanyn aitty. Sot barysynda ózining aq ekenine әkesi, anasy, barsha júrttyng kózi jetti dep sendi. «Endi mine, qazir atyp jiberse de, armanym joq. Qazaq halqy ýshin qúrbandyqqa shalghan toqtylaryng bolayyn. Sender aman bolyndar», – dedi. Sodan keyin ózi týrmede shygharghan, múng men arman-qiyalgha túnghan, sot ýderisine qatysushylardyng basym kópshiligin tebirentip-tolqytqan ólenin oqydy. Álem júrtshylyghynyng pikirimen sanasugha mәjbýr bolghan jogharghy biylik Rysqúlbekovtyng atu jazasyn úzaq merzim abaqtyda otyrugha almastyrghan edi, alayda týrmeden týrmege auystyryp jýrgende ol týsiniksiz jaghdayda qaza tapty.

Tolqular kezinde 8,5 mynday adam ústaldy, repressiyalar «37-shi jyl» ruhynda jýrdi. Partiyalyq jәne komsomoldyq jazalaular qoldanyldy, sot ýkimderi, týrli әkimshilik sheshimder shygharyldy. 2 adam atu jazasyna kesilip, 103 adam 1,5 jyldan 15 jylgha deyin bas bostandyghyna aiyrylghan. Osy oqighagha bildirgen kózqarastary ýshin 52 adam partiyadan shygharylghan, 67-sine partiyalyq jaza berilgen. Júmysshy jәne student jastardyng 787-si komsomoldan shygharylyp, 1138-ine komsomoldyq  jaza qoldanylghan. 1200 adam – Ishki ister, 309 adam Densaulyq saqtau jәne Kólik ministrlikterindegi qyzmetterinen quylghan. Respublikada «últshyldardy» izdestirip, әshkereleudi kózdegen tútas bir nauqan óris aldy. JOO oqytushysy Árken Uaqov sottaldy, birneshe rektor men belgili ghalymdar qughyndaldy. Sonyng bәri G. Kolbinning internasionalizm jәne qazaq tilin oqu qajettigi jónindegi naqty ispen rastalmaghan demagogiyalyq mәlimdemelerimen qatar jýrgizildi. Oqu oryndarynda júmys isteu jәne oqugha qabyldau últtyq belgileri boyynsha, aldyn ala belgilengen payyzdyq kvotalar negizinde jýzege asyryldy. Is jýzinde jergilikti últ ókilderining bilim aluyna jәne bedeldi qyzmetterge ornalasuyna shek qoyyldy. 1987 jylghy shildede SOKP OK «Qazaqstan respublikalyq partiya úiymynyng enbekshilerge internasionaldyq jәne patriottyq tәrbie berudegi júmysy turaly» qauly qabyldaghan edi. Qaulyda jalpy tәrbiyege baylanysty oryndy oi-pikir keltirilgenmen, Jeltoqsan oqighasyn «qazaq últshyldyghynyng kórinisi» retinde baghalaghan tújyrymnyng boluy intelliygensiya ókilderining narazylyghyn tughyzdy.  Sayasy elita arasynan tek Syrtqy ister ministri M.I. Esenәliyev qana búl baghanyng dúrys emes ekenin, qazaq halqynyng halyqtar dostyghyna, internasionalizmge adaldyghyn sovettik kezenning barsha qiyn belesterinde dәleldep kele jatqanyn 1988 j. QKP OK Plenumynda aitty. Ol 1989 j. 25 sәuirde deputattyq súrau salyp, Jeltoqsan oqighalaryn jәne onyng qúpiya shyndyqtaryn ashu qajettigin kóterdi, búl ýshin júrtshylyq ókilderi qatystyrylatyn komissiya qúrudy talap etti. Komissiya qúryldy, biraq ol Jeltoqsannyng qasiretti kýnderindegi oqighanyng jay-japsaryn býrkeuli kýii qaldyrudy kózdegen eseppen  qúrylghan, yaghny sovettik dәuirding kóp kezeninde synaqtan ótken biyleushi partiya amalynyng tuyndysy bolatyn. Sondyqtan da alghashqy Jeltoqsan komissiyasy júrtshylyq kýtken qorytyndy shygharugha qauqarsyzdyq kórsetti. 1989 j. 25 mamyrda Mәskeude Halyq deputattarynyng birinshi sezi ashylyp, onda halyq deputaty aqyn Múhtar Shahanov 1986 jylghy 17–18 jeltoqsan kýnderining ashy shyndyghyn jahangha jariya etken jәne jeltoqsan oqighalaryna әdil bagha beriluin, oqighagha qatysqany ýshin sottalghandardyng aqtaluyn birinshi bolyp talap etken әigili sózin sóiledi. Onyng tabandylyghynyng arqasynda,  respublikada týrli kedergilerge qaramastan  birneshe komissiya júmys istep, kóp is tyndyrdy (M. Shahanovtyng «Jeltoqsan epopeyasy» kitabyn qaranyz).  SOKP OK Qaulysyndaghy qazaq últshyldyghy turaly aiyptau alyp tastaldy, sottalghan jeltoqsanshylar bostandyq alyp, aqtaldy. Jeltoqsan oqighasynyng qayghyly kórinisterge úlasuy respublika jetekshilerining sayasy sharasyzdyghynan, olardyng ótkir ahualdan alyp shyghatyn beybit jol taba almauynan, soghan qúlyqsyzdyq kórsetkeninen, aqyl-parasatqa emes, qara kýshke iyek artudy qosh kórgeninen bolghanyn QKSR JS Prezidiumy 1990 j. 24 qyrkýiektegi Qaulysynda  atap kórsetti.  Azattyq alghan jeltoqsanshylar ózderining qoghamdyq úiymdaryn qúryp, elimizde jasalyp jatqan demokratiyalyq ózgeristerge atsalysa bastady, oqighagha qatysty óz estelikterin jariyalady. Jeltoqsanshylar jayynda kitaptar jazylyp, rej. Q. Ábenovting «Allajar» filimi, t.b.  kinofilimder týsirildi. Almatyda «Tәuelsizdik tany» monumenti túrghyzyldy. Ayagózde de jeltoqsanshylargha arnalghan eskertkish ashyldy. Q. Rysqúlbekovke Halyq qaharmany ataghy berildi, Tarazda eskertkish qoyyldy.

1986 j. jeltoqsanynyng qaharly kýnderinen beri kóp uaqyt ótkenmen, sayasy bas kóteru oqighasy úmytylghan joq, kerisinshe, manyzy artyp keledi. 17 jeltoqsannyng keshinde Almatydaghy ortalyq alanda,  shoqpardy ondy-soldy siltegen jazalaushylar demonstranttardy bir jaypap ótip, 70-80 qyz-jigitti «jenil jәrdem» әketkennen keyin, týn qaranghylyghy qymtaghan alannyng tórt shetinde laulap órtenip jatqan jyljymaly milisiya beketterining ortasynda, ýkimettik minber jәne OK ghimaraty manynda qúrsanghan qalqandary tútasyp úzynnan-úzaq tizilgen әskery jasaq aldynda dóngelene shoghyrlanghan jastardyng «Do-loy, Kol-biyn!», «Ja-sa, qa-zaq!» dep úrandatuy, bәri qosylyp Shәmshi Qaldayaqovtyng «Mening Qazaqstanym» atty әigili patriottyq әnin shyrqauy (ereuil kýnderi jauyngerlik shyndaludan ótken osynau ataqty әnning keyin tәuelsiz memleketimizding gimnine ainalghany mәlim) qúddy halyq atynan bar dauyspen tendik súraghanday, memlekettik tәuelsizdik aludy talap etkendey әser etken akt edi. Jas úrpaq  auzynan jalyn ata shyqqan osy qarapayym qos tirkeste qazaq halqynyng ghasyrlar boyghy arman-mýddesi jatqan bolatyn. Birinshiden, qazaq elin basqarugha jiberilgen ortalyqtyng emissary bizding halqymyzdyng últtylyq túrghydan órkendeuine shek qoyyp kele jatqan otarshyl biylikting tap ózindey kóringen. Sondyqtan da maksimalist qyz-jigitter ony qabyldaghysy kelmey, «kózin joghaltuyn» talap etu arqyly respublikany quyrshaq etken otarlyq qamytty qausatatyn uaqyttyng jetkenin jastyq týisigimen sezinip, atalmysh qysqa úran arqyly mәlimdegen edi. Ekinshiden, respublikanyng atyn alyp jýrgen, biraq qúqtary tym shektelgen halqymyzdyng mәrtebesin «Jasasyn qazaq!» dep ashyq kóteruding astarynda shynayy tendikke jetu, azattyq alu armany, tәuelsizdikke qol jetkizu iydeyalary jatqan. Sayasy tәjiriybesi joq jas azamattar tap sol kezde múnday maghynadaghy tújyrymgha, әriyne, sanaly týrde kelmegen, olardyng ishine tereng oy býkken jasampaz úrandary kýn tәrtibine mýldem tabighy týrde qysqa sózder bop atqylap shyqqan edi. Óitkeni óskeleng úrpaqtyng osynau ereuili halqymyzdyng ótken ghasyrlardan beri әlsin-әlsin otarlyq ezgi men ozbyrlyqqa, әdiletsizdikke qarsy túryp, búrq-búrq kóterilulerining zandy jalghasy bolatyn. M.S. Gorbachev bastaghan Sayasy Buronyng 1985 jyldyng kókteminen jedeldetu, jariyalylyq, qayta qúru syndy úrandar tastauy, sol úrandarymen  jalpaq elde demokratiyalyq ózgeristerge jol ashatyn jana sayasat jýrgize bastauy, sóite túra, bizding halqymyzdyng erkimen sanaspay, 1986 jylghy jeltoqsan aiynda últymyzgha jaysyz kadrlyq sheshim jasauy baghzy tarihy әdiletsizdikterdi qaytadan ótkir týisintken. Alayda, jariyalanghan demokratiyany maldanyp, narazylyq bildirgen qazaq jastarynyng beybit sheruine  olardy ózimen teng sóilesuge kem sanaytyn ókimet (jalpy totalitarlyq biylik ýshin birinshi kezekte memleket mәrtebesi túrghandyqtan, adam taghdyrymen, әsirese «últshyldyqpen» eshqanday da sanaspaytyn biylik) kýsh qoldanuymen jauap berdi. Tiyisinshe tynysh demonstrasiyanyng aqyry sayasy qarsylyqqa, kóteriliske úlasty. Sebebi biyliktegi partiya «sovet elinde eshqanday da últ mәselesi joq» degen jalghan jeleudi betke ústaytyn. Al QKSR Konstitusiyasy boyynsha Qazaqstan – óz aumaghynda óz betinshe derbes memlekettik biylik jýrgizetin egemendi kenestik sosialistik memleket (68-bab) edi. Kenester Odaghyn qúrysqan, odaqtan erkin shyghyp kete alatyn tәuelsiz memleketterding biri retindegi qúqy KSRO Konstitusiyasynyng 70- jәne 72-babtarynda moyyndalghan-tyn.  Zang jýzinde solay bola túra, Qazaq Respublikasynyng egemendigi de, ózin ózi biyleytindigi de, últtylyghy da mәskeulik biylik tarapynan ayaqqa taptaldy. KSRO-nyng Negizgi Zanyndaghy: Qazaq Respublikasy «...enbekshilerding erik-jigeri men mýddesin qorghaytyn sosialistik jalpyhalyqtyq memleket» delingen 1-shi bab kózaldaushylyq, jәy ghana formalidilik bolyp shyqty. Sovet Odaghy dep atalatyn alyp memleketting is jýzinde «birtútas jәne bólinbeytin» patshalyq Rossiyanyn  janasha jalghasy ekenin uaqyt ap-ayqyn kórsetti. Bolghan oqigha tendik pen erkindikting jasandylyq sipatyn dәleldey týsip, qazaq halqynyng shydamyn kemerinen asyrdy.

KSRO jәne QKSR Konstitusiyalarynyng 6-shy babtaryna sәikes, Sovet Odaghynyng Kommunistik partiyasy «qoghamnyng jetekshi jәne baghyttaushy kýshi» bolyp tabylatyn. Sol «...kýshtin» qatang iydeologiyalyq torymen odaqtas respublikalar da, olardaghy halyq deputattarynyng kenesteri de bekem shyrmalghandyqtan, kenester odaghy birtútas  unitarlyq memleketke ainalghan. Yaghny KSRO is jýzinde, ómir kórsetkendey, basynda monarh túrghan Resey imperiyasynyng aty ózgertilgen, tóbesinde Sayasy Buro  túrghan jana týrine ainaldyryldy. Mine osy kenestik neoimperiyada әdiletsizdik jәne kópe-kórineu jalghan sóileu әdettegi qúbylysqa ainalghan bolatyn. KSRO-ny 1983 jyly AQSh preziydenti syrtqy qatynastargha baylanysty «zúlymdyq imperiyasy» dep ataghan edi, shyndap kelgende, búl anyqtamanyng turalyghy ishki jaghdayda da kórindi. Kenes ókimeti qayta qúru sayasaty  jariya etken demokratiyalyq janarugha sengen jastargha «narkomandar, maskýnemder» degen jalghan aiyp taghyp, olardy totalitarlyq shoqpardyng astyna aldy. Júmysshy jәne student qyz-jigitterding demokratiyalyq qozghalysyn әskery kýshpen basu ýshin qúpiya týrde arnayy operasiya josparyn jasap, jýzege asyrdy. Múnday әreket jastardy ashyndyra týsti, sonyng saldarynan beybit sheru ozbyr otarshyldyqqa, neoimperializmge qarsy kóteriliske úlasty. Sovet Odaghynyng Gimni «azat respublikalardyng búzylmas odaghyn Úly Rusi mәngilikke biriktirgenin» mәlimdegen sózdermen,  al Qazaq Sovettik Sosialistik Respublikasynyng Gimni: «Biz qazaq ejelden erkindik ansaghan, Bostandyq ómir men ar ýshin qighan jan», – degen, shynayy qazaqy bolmysty beyneleytin  joldarmen bastalatyn. Osynday kereghar maghynadaghy tújyrymdardan keyingi mýldem sayasilandyrylghan joldardy esepke almaghanda, qazaqtyng azattyq pen ar-namys ýshin eshteneden  tartynbaghany ras-tyn. Osy janqiyarlyq dәstýrge adal jastar kókeyge týigen kýdikti beybit jolmen sheshu maqsatynda iydeyalyq kósemning portreti men onyng jәne ol qúrghan bolisheviktik partiyanyng últ mýddesin kózdeytin tújyrymdy sózderi jazylghan transparanttardy bastaryna kóterip shyqty. Biraq alandaghy minbege kóterilgen ókimet ókilderi olardan tek qana «tәrtip búzbay, jataqhanalaryna tarqaularyn» talap etti. Juasytu jәne jazalau sharalary metropoliya josparyna sәikes múqiyat jýzege asyryldy. Otarshyl biylik Almatydaghy orys túrghyndardyng qoldaryna ashyqtan ashyq suyq qarular ýlestirip, alandaghy qazaq jastaryn ólimshi etip úryp-soghugha, tipti óltirip tastaugha da púrsat etetindey bata berdi.  Kenes ókimeti basshylyghynyng rúqsatymen jasalghan osynau memlekettik qylmys:  «Odaqtas, úrandas elderding qamqory, Kóp alghys aitamyz úly orys halqyna» degen gimn sózining shyn astaryn aiqara ashyp berdi. Jana túrpatty otarshyldar men olardyng jergilikti jandayshaptary astanada júrttyng últtyq belgileri boyynsha qudalanuyna jol ashty, últaralyq arazdyqty qoldan tútatugha әrekettendi. «Agha» mәrtebesimen dәripteletin halyq ókilderin jәne orystanghan ózge tektilerdi, sonday-aq barsha lәbbay-taqsyrshyldardy  imperiyalyq ortalyq «besinshi kolonna» retinde paydalanugha úmtyldy. Belgili dәrejede biraz uaqyt solay ete aldy da. Kremliding Almatygha jibergen ókilderi KSRO Konstitusiyasyndaghy: «...odaqtas respublikalardyng egemendik qúqtaryn KSR Odaghy saqtaydy»   degen 81-shi babqa qasaqana, arnayy maqsatpen әreket etetin jasaqtardy qalagha ózge respublikalardan tasymaldap, metropoliyanyng otardaghy «qúldaryn» túqyrtu, «tәrtipke salu» júmystaryn jýrgizdi. Biraq últtyq sezim men namys basty týrtki bolghan últ-azattyq kóterilis oty tez arada respublikanyng shartarabyna tarap ýlgerdi. Múnday qarsylyq tuatynyn kýtpegen ortalyq sayasy kóterilis jayynda dúrys aqparat taramauyna, ony búzaqylardyng tәrtipsizdikteri etip týsindiruge kýlli iydeologiyalyq qaruyn júmyldyrdy. Odaqtas respublikalar ishten tynghanmen, alys shetelder ýnsiz qalghan joq. Evropa elderining belgili azamattary atugha búiyrylghan kóterilisshi Qayrat Rysqúlbekovtyng taghdyryna arasha týsip, KSRO basshylyghyna hat joldap jatty.

Qasang totalitarlyq jýiege kýlli KSRO boyynsha birinshi bolyp qarsy shyghyp, jankeshtilikpen azattyq ýnin kótergen qazaq jastarynyng kóterilisi  basqalardy da oyatty. Mәskeu ozbyrlyghyna qarsylyqtar Kavkazdaghy, Baltyq jaghalauyndaghy odaqtas respublikalarda oryn aldy. Úzamay, kommunistik rejim tútastyrghan totalitarlyq alyp memlekette tegeurindi demokratiyalyq ózgerister jasaldy. Kenestik bir elge birikken odaqtas respublikalar KSRO Konstitusiyasynyng 72-shi babynda kózdelgen odaq qúramynan erkin shyghyp kete alatyn qúqtaryn paydalanyp, 1991 jyly ózderining memlekettik tәuelsizdikterin jariyalady. Qazaq kóterilisining 1956 jylghy Vengriyadaghy jәne 1968 jylghy Chehoslovakiyadaghy kóterilisterding jalghasy jәne nәtiyjelisi bolghanyn atap aitu kerek: qazaq jastarynyng 1986 jylghy sayasy bas kóterui serpin bergen eren qúbylystyng nәtiyjesinde kenestik imperiyany ústap túrghan kommunistik rejim qúlady. Tarihy oqighanyng damuy barysynda KSRO-nyng ózi ydyrap qana qoymay, tiyisinshe, onyng әlemdegi yqpaly shekteldi. KSRO-nyng jetekshiligimen Evropa memleketterining beybitshiligi men qauipsizdigin qamtamasyz etu mәselelerin 1955 jyly Varshavada talqylaghan mәjiliste qúrylghan segiz evropalyq sosialistik memlekettin  әskery odaghy – Varshava kelisimsharty 1991 jyly birjola kýshin joyyp, 36 jyl boyy dýniyedegi әskery kýshterdi ekige jaryp kelgen úiym tarqady. Sovet Odaghynyng iydeologiyalyq qúrsauynan azat bolghan elder óz memlekettik qúrylymdaryn qayta qarady (eki nemis memleketi birikti, Chehoslovakiya, Yugoslaviya federasiyalary jeke memleketterge bólindi). 1986 jylghy Jeltoqsan erik-jigeri iydeologiyamen auyzdyqtalghan qasang elde shynayy demokratiyalyq janarugha osylaysha jol ashyp, ózara dúshpan әskery lagerilerge bólingen bipolyarly әlemdegi jasandy qarsy túrushylyqty joyghan qúbylystardyn  bastauyna  ainaldy. 2016 jylghy 25 qazanda Astana qalasynda ótken «Qazaqstandaghy Jeltoqsan (1986) kóterilisining tarihy jәne halyqaralyq manyzy» atty  halyqaralyq ghylymiy-praktikalyq konferensiyada otyz jyldyq biyikten asa qúndy pikirler aitylyp, ókimet aldyna birqatar manyzdy úsynystar  qon jóninde sheshim qabyldandy.  Sóz joq, úmytylmas Jeltoqsan tarihyn nasihattaudyn  jastardy otanshyldyq ruhta tәrbiyeleudegi manyzy zor.

Beybit Qoyshybaev

jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz