Tabaldyryq (sóz basy)

«Abai.kz» oqyrmandaryna!

Songhy uaqytta biz tym «alqashyl» bolyp kettik. Ádebiyet pen tarihtyng myng san problemasy bar. Biz bәrin tyndyrghanday, bir jazghandy qayta-qayta shiyrlap jazyp jatyrmyz. Biraq óitpeske әddimiz joq. «Alqanyn» atyn búrmalap týsindirushi (bizding pikirimizshe) biraz әriptes-aghalarymyz «qayta oyanyp», baspasózde, ghylymy jiyndarda «Tabaldyryq» iydeyalaryn ýstemeletip aita bastady. Biz oghan ýnsiz qarap qala almadyq. Múnymyzdy biraz aghamyz jaqtyrmady. Professor Sheriyazdan Eleukenov «Qazaq әdebiyeti» gazetine bizdi synap maqala jazdy. Búl 2010 jyldyng shildesi bolatyn. Biz sol aptada-aq «QÁ»-ge jauap jazdyq. Búl maqalamyz shygha qoymady. Sondaghy qalamger azamattardan «Nege baspaysyzdar?» dep súraghanymyzda, olar: «Jalpy eshkimdi renjitkimiz kelmeydi. Aqsaqal bizge ashulanypty...» dedi. Sonymen ol diskussiyamyzdyng da «saly sugha ketti». Dúrysy, ol joly biz de «Shәkender múndaygha basqasha qaraydy eken ghoy» dep, oilanghanbyz da qalghanbyz.

Biz de - pendemiz, biz de qatelesemiz. Biz de bireudi syilap, bireudi únatpaymyz. Sóite túra ózimizding Sheriyazdan aghamyzgha syrttay iltipatymyz erekshe. Sauattylyghyn, adamshylyghyn, birtoghalyghyn, «aqyryn jýrip anyq basatynyn» (Abay) únatamyz. Jaraydy, ol basqa mәsele siyaqty...

Tabaldyryq (sóz basy)

«Abai.kz» oqyrmandaryna!

Songhy uaqytta biz tym «alqashyl» bolyp kettik. Ádebiyet pen tarihtyng myng san problemasy bar. Biz bәrin tyndyrghanday, bir jazghandy qayta-qayta shiyrlap jazyp jatyrmyz. Biraq óitpeske әddimiz joq. «Alqanyn» atyn búrmalap týsindirushi (bizding pikirimizshe) biraz әriptes-aghalarymyz «qayta oyanyp», baspasózde, ghylymy jiyndarda «Tabaldyryq» iydeyalaryn ýstemeletip aita bastady. Biz oghan ýnsiz qarap qala almadyq. Múnymyzdy biraz aghamyz jaqtyrmady. Professor Sheriyazdan Eleukenov «Qazaq әdebiyeti» gazetine bizdi synap maqala jazdy. Búl 2010 jyldyng shildesi bolatyn. Biz sol aptada-aq «QÁ»-ge jauap jazdyq. Búl maqalamyz shygha qoymady. Sondaghy qalamger azamattardan «Nege baspaysyzdar?» dep súraghanymyzda, olar: «Jalpy eshkimdi renjitkimiz kelmeydi. Aqsaqal bizge ashulanypty...» dedi. Sonymen ol diskussiyamyzdyng da «saly sugha ketti». Dúrysy, ol joly biz de «Shәkender múndaygha basqasha qaraydy eken ghoy» dep, oilanghanbyz da qalghanbyz.

Biz de - pendemiz, biz de qatelesemiz. Biz de bireudi syilap, bireudi únatpaymyz. Sóite túra ózimizding Sheriyazdan aghamyzgha syrttay iltipatymyz erekshe. Sauattylyghyn, adamshylyghyn, birtoghalyghyn, «aqyryn jýrip anyq basatynyn» (Abay) únatamyz. Jaraydy, ol basqa mәsele siyaqty...

Biraq bizding maqalamyzdaghy birer derek Shәkeng kitaptarynyng jana basylymyna paydasyn tiygizbese ziyanyn tiygizbes dep oiladyq. Sonday-aq «QÁ»-ning biraz oqyrmany «Alqa» jankýieri sol joly nege ýnsiz qaldy?» deytinin de kórip otyrmyz (sayttan).

Sonymen, «QÁ» qorjynynda qalghan maqalamyzdy «Abai.kz» oqushysyna úsynghandy jón kórdim.

Avtor

ENDIGI MINDET - «ALQA» IShINE ENU

Pikir-payymnyng әr aluandyghy jaman nәrse emes.

«Qazaq әdebiyeti» gazeti men «Abay» saytynda jariyalanghan «Alqa» - últ qalamyna sert» atty maqalamyzdan keyin oqyrman tarapynan qily pikirler, oilar estidik. Biraq, әriyne, onyng kóbi birauyz bagha ynghayyndaghy dýniyeler edi.

Tayauda (9.07.2010) «Qazaq әdebiyetinde» basylghan әdebiyettanuymyzdyng aqsaqaly, maghjantanushy Sheriyazdan Eleukenovting «Olar qanday, men qanday?..» atty maqalasyn jópelimdegi payym qataryna jatqyzbaymyz.

Qúday búiyrtsa, biz de Shәkenning jasyna jetermiz. Sonda qyryqtyng ortasyndaghy bireu «siz jaqsysyz, biraq myna jerinizben kelispeymin» dese, biz de «tәit!» dep renjip qalarmyz-au...

Alayda biz biletin Sheriyazdan agha ókpelegishterding soyynan emes. Jalpy biz búl kisini óte jaqsy bilemiz dep te, bilmeymiz dep te aita almaymyz.

Bilmeytiniz, bir institutta istesek te, belgili taqyrypta emen-jarqyn әngimelesken emespiz. Óitkeni, ol kisi óz dengeyi, óz pikirlesteri bar prinsipshil, jazu-syzugha qatal qaraytyn adamday kórinetin. Biraq QazMU-da isteytin qatarlastarymyz: «Joq-ә, búl aghamyz óte ashyq, óte demokrat adam» deytin.

Biletinimiz, rasynda, qyzmettes bolghan son, sózi men isi bir jerden shyghyp jatqanyn kórip otyrasyz. Sonan keyin bizding ortamyzda «Sh.Eleukenov iri-iri qyzmette jýrse de óz bayandamasyn ózi jazyp, qalamnan qol ýzgen emes» degen anyz jýretin. M.Áuezov atyndaghy әdebiyet jәne óner institutyndaghy qabyrghalas bólimde jauapty qyzmetter atqarghan Sheriyazdan aghamyzdyng jýris-túrysyn, jazghanyn kórgen sayyn әlgining anyz emes, shyndyq ekenine kózimiz jete berdi...

Ol kisi - bizden, biz - ol kisiden jarylqau men alqalaudy kýtken emespiz, alayda 2010 jyly 30 qantar kýni «Alash ainasy» gazetinde jariyalanghan súhbatymyzda biz Sh.Eleukenovti qayratker Iliyas Omarovtyng qataryna aparyp qoydyq. Nege? Sebebi, әngimenin, súhbattyng reti solay boldy da: «Qazir biylikte jýrip әdebi, mәdeny ýderisti týsinetin, oghan pikir qosatyn qayratkerler joq. Al, tarihymyzda ondaylar bolghan» dep әlgi kisilerdi atadyq...

Solay, Shәke, bizde «mentorlyq ton» da, «sizge degen nemqúraylyq» ta joq. Sebebi oghan negiz kórinbeydi.

Maqalada bylayghy oqyrman bilsin dep sizdi «estet» desek, búl - bizding kózqarasymyz. Shәke, osy siz ben biz - filologpyz, endeshe «estetikanyn» týbiri «estet» ekenin bile túra, bireuler aitqanday (ókinishke qaray, óziniz qoldap jiberipsiz), nege estetti - «óner formasyn onyng iydeyalyq mazmúnynan jyraq ústaytyn» nәrse dep úghynuymyz kerek?.. Búl úghymnan kenestik qasandyq (taghy renjiysiz-au) sezilmey me? Biz búl anyqtauyshqa «kórkemdik pen súlulyqty týsinetin jәne týsindire alatyn jan» degen maghyna syidyrdyq. Múnyng ne sókettigi bar? «Estet» pen «estetizmnin» aiyrmasy bar shyghar.

Anyqtauyshtan tapqan ekinshi synynyzdy moyyndaymyn. «Taban aqy, manday terin adal enbekpen tapqan» degendegi «taban aqy» mehanikalyq týrde «enbek aqy» bolyp ketipti. Ol qatelikti maqala «QÁ»-ge joldanghan týnde týzetip, «Abay» saytynda dúrys shygharghanbyz (salystyrynyz). Ol ýshin ghafu ótinemiz.

Al, endi «sheneunik» retinde Ádebiyet institutyn tekseruge baryp, sizdermen «amandaspauymyzdyn» sebebine kelsek, ol komissiya bizding erkimizden tys bolghan shara edi. Birinshiden, biz sol kýni jazushy S.Ábdirayymúlyn jerleu sharasyna Euraziya uniyversiyteti ókilderin bastap bardyq (ol kisi - rektorymyzdyng aghasy).  Al, týsten keyin institutta bolyp, keshinde auruhanada jatqan ústazymyz S.Qirabaevqa amandasugha ghana ýlgerdik. Ekinshiden, ertesine týnde aldyn-ala 3 ay búryn josparlanghan Týrkiyagha issaparmen kettik (múny S.Qasqabasov rastay alady).

Taghy birli-jarym synynyzgha baylanysty oi: Shәke, biz sizdi «estet», «taban aqy, manday terin adal enbekpen tapqan» dey otyryp, qalaysha enbekterinizge «dúrystap kóz salmaghan» bolamyz? Kóbin oqydyq.

Memleket syilyghyn alatyn 1995 jylghy «Maghjan» atty enbeginizde әlgi «Alqa» atauyn kólegeylegen «Tabaldyryqty» bylay qoyghanda, eki jerinde «Maghjan Júmabaev qalamynan tughan «Tabaldyryq» әli qolgha týse qoyghan joq. Orys tiline shala-sharpy audarylghan ýzindilerine qaraghanda...» (112, 343-better) degen pikirleriniz bolghan. Al, biz «Alqa» baghdarlamasyn 1992 jyly qazaqtyng sausaqpen sanaugha bolatyn az gazetining birine jariyaladyq dep mәzbiz. Jogharydaghy derek 2008 jyly «Astana poligrafiyadan» qayta basylyp shyqqan kitabynyzda ózgerissiz jýr. Oqyrmannan obal emes pe, Shәke?..

Ras, «Maghjanda» siz kóp izdengensiz. Alayda múnda da birer derektik qateler bar. Mysaly, «Alqa» baghdarlamasynyng kóshirmesin... «Semeyge - Múhtar Áuezovke» jiberedi» deysiz (111-bet). Búl dúrys emes. Dúrysy: «Leningradqa - Múhtar Áuezovke, Semeyge - Sәbit Dónentaevqa jiberedi» boluy tiyis. Sebebi, aqiqaty osy. Múqang ol kezde Leningradta bolatyn. Taghy bir jerde: «Múhtar ekeui mәdeni-aghartu baghytyndaghy «Talap» qoghamyn qúrdy» dep jazasyz (64-bet). Múny qúrghan - Halel Dosmúhamedúly. Maghjan men Múhtar oghan mýshe bolyp engen. Men osyny «Talaptyn» arhiyvin qaraghan adam retinde tolyq senimmen aita alamyn. Joq, búl tarihy shyndyq ta jay nәrse me? Kitabynyzdyng 82-betinde «V.Brusov Maghjandy Pushkinge tenegen» dep býgin foliklor týrinde aitylyp jýrgen auyzsha derekti qaytalapsyz. Negizi, múnday naqty teneudi (Pushkinge teneudi) Halel Dosmúhamedúly V.Brusovke jazghan hatynda aitqanyn qújat negizinde biz 1995 jyly jariyalaghan bolatynbyz. Sonday-aq 42-bettegi Mirjaqyp pen Ahmetting Alash Orda Últ kenesine kirmeu sebebi turaly oilarynyz ben 94-bettegi Smaghúl qol qoyghan «Enbekshi qazaq» ...Maghjandy janyshtaytyn maqalalar jariyalady» degen pikirinizdi arada 14 jyl ótse de ózgertpeysiz be?

Avtorlyq qúqyq jәne pozisiya degen jaqsy ghoy, biraq aqiqat odan joghary túratyn shyghar.

Endi qayta «Tabaldyryqqa» keleyik. Bizding «qaymana» degen sózimizge súraq belgisin qoyypsyz. Sol qaymana tilmen taghy qaytalap aitsaq, siz qarap ýlgermegen jәne M.Qoygeldiyev pen Sh.Tileubaev asyghys qaraghan «Alqa» baghdarlamasynyng týpnúsqasynda «Tabaldyryq» degen sóz «Alqa» degen ataudyng janynda nemese qatar túrghan joq (Olar qatar túrghanday jazypty, siz mәtindi óz kózinizben kórgendey búl núsqany qoldapsyz). Bir eli tómen tarausha (kirispe) aty retinde túr. Búl - bir. Ekinshi, siz kórmegen «Alqa» qoljazbasy - mәshenkege basylghan nәrse emes, kәdimgi qoljazbanyng fotokóshirmesi. Onyng esh jerinde «Múny jazghan - Maghjan» degen belgi joq. Ýshinshi, biz qayta-qayta aitqan qarapayym qisyndy moyyndaghylarynyz kelmeydi. Mysaly, siz «Alqa» - Maghjannyng enbegi» dep esepteysiz. Pozisiyanyz, jazghanynyz - osynday. Endi oghan «Tabaldyryq» degendi nege aparyp qosasyz?

Aytylghan kitap pen myna maqala arasyndaghy qayshylyqtargha keleyik.

Siz 1995 jylghy kitabynyzda «Alqanyn» oryssha núsqasy turaly «orys tiline shala-sharpy audarylghan ýzindiler» deysiz, al «QÁ»-degi maqalanyzda «podstrochniktin» aitarlyqtay alshaq ketpegendigine kózim jetti» dep ony joqqa shygharasyz. Myna maqalanyzda songhy bir oiynyzdy «Alqa» baghdarlamasyn Dihannan da erterek oqyghan jazushy Dýkenbay Dosjanov» dep bir sabaqtaysyz (keshiriniz, arab harpindegi týpnúsqany Dýkeng eshqashan oqymaghan: telefony bar shyghar, súranyz), al 1995 jylghy kitabynyzda ol kisining enbegi jóninde: «Kitapta keltirilgen kóp maghlúmattargha qosymsha týsinik qajet. Keybireui tipti ay jaryqta adastyryp ketetindey» deysiz (164-bet).

Bir auyz sóz bizding «Alqa» turaly «Ruhaniyattaghy» maqalamyz ben óz maqalanyzdy salystyruynyz turaly. Shәke, siz - baspanyng keremet mamanysyz. 36 bet ýsh baspa tabaqtay bolmaydy. Eki baspa tabaqtan 4 bet asady. Biz de, siz de qazir «Alqanyn» deregi turaly ghana әngime aityp otyrmyz. Ishine engen joqpyz. Keshiriniz, «Júldyz» ben «Maghjan» kitabynyzda basylghan maqalanyz da - «mazmúndau... sýbeli bóligi - sitata, baghdarlamadan - dәiekteme». Ayyrmashylyghy, siz úzaqtau jazasyz, men kelte jazam. Siz orys núsqasyna sýienesiz, men týpnúsqagha sýienemin. Sebebi, búl 90-jyldardyng mәtintanu ýrdisi. Endi siz de, men de onyng ishine enuimiz kerek. Qúday soghan jetkizsin!

Sonymen, biz «Alqa» - últ qalamyna sert» atty maqalamyzda ýsh maqsat kózdedik:

1. Belgili ghalymdardyng jariyalanghan resmy enbekterinen keyin óz aty birte-birte joyylyp, «Tabaldyryq» degen dýdәmal atau alyp bara jatqan «Alqa» atauyn dәleldep, aqtap alghymyz keldi.

2. El jәne ruhaniyat degende birauyzdy, úiymshyl bolghan Alash qayratkerlerining aqyldasqan, pikir almasqan újymdyq enbegin bir túlghagha ghana teligendi qisynsyz dep taptyq.

3. Naqty basylymda anyq búrmalanghan núsqanyng qate jazylghan nemese týsip qalghan jerlerin kórsettik.

Búdan bizding qadirmendi Sheriyazdan Eleukenov pen Mәmbet Qoygeldiyevke degen kózqarasymyz da, niyetimiz de ózgergen joq. Biz saqalgha jarmasqan joqpyz, menmensigen de emespiz, bar bolghany «osy qalay?» dep, oqyrmangha oy saldyq.

Dihan QAMZABEKÚLY, professor

«Abay-aqparat»