Табалдырық (сөз басы)

«Abai.kz» оқырмандарына!

Соңғы уақытта біз тым «алқашыл» болып кеттік. Әдебиет пен тарихтың мың сан проблемасы бар. Біз бәрін тындырғандай, бір жазғанды қайта-қайта шиырлап жазып жатырмыз. Бірақ өйтпеске әддіміз жоқ. «Алқаның» атын бұрмалап түсіндіруші (біздің пікірімізше) біраз әріптес-ағаларымыз «қайта оянып», баспасөзде, ғылыми жиындарда «Табалдырық» идеяларын үстемелетіп айта бастады. Біз оған үнсіз қарап қала алмадық. Мұнымызды біраз ағамыз жақтырмады. Профессор Шерияздан Елеукенов «Қазақ әдебиеті» газетіне бізді сынап мақала жазды. Бұл 2010 жылдың шілдесі болатын. Біз сол аптада-ақ «ҚӘ»-ге жауап жаздық. Бұл мақаламыз шыға қоймады. Сондағы қаламгер азаматтардан «Неге баспайсыздар?» деп сұрағанымызда, олар: «Жалпы ешкімді ренжіткіміз келмейді. Ақсақал бізге ашуланыпты...» деді. Сонымен ол дискуссиямыздың да «салы суға кетті». Дұрысы, ол жолы біз де «Шәкеңдер мұндайға басқаша қарайды екен ғой» деп, ойланғанбыз да қалғанбыз.

Біз де - пендеміз, біз де қателесеміз. Біз де біреуді сыйлап, біреуді ұнатпаймыз. Сөйте тұра өзіміздің Шерияздан ағамызға сырттай ілтипатымыз ерекше. Сауаттылығын, адамшылығын, біртоғалығын, «ақырын жүріп анық басатынын» (Абай) ұнатамыз. Жарайды, ол басқа мәселе сияқты...

Табалдырық (сөз басы)

«Abai.kz» оқырмандарына!

Соңғы уақытта біз тым «алқашыл» болып кеттік. Әдебиет пен тарихтың мың сан проблемасы бар. Біз бәрін тындырғандай, бір жазғанды қайта-қайта шиырлап жазып жатырмыз. Бірақ өйтпеске әддіміз жоқ. «Алқаның» атын бұрмалап түсіндіруші (біздің пікірімізше) біраз әріптес-ағаларымыз «қайта оянып», баспасөзде, ғылыми жиындарда «Табалдырық» идеяларын үстемелетіп айта бастады. Біз оған үнсіз қарап қала алмадық. Мұнымызды біраз ағамыз жақтырмады. Профессор Шерияздан Елеукенов «Қазақ әдебиеті» газетіне бізді сынап мақала жазды. Бұл 2010 жылдың шілдесі болатын. Біз сол аптада-ақ «ҚӘ»-ге жауап жаздық. Бұл мақаламыз шыға қоймады. Сондағы қаламгер азаматтардан «Неге баспайсыздар?» деп сұрағанымызда, олар: «Жалпы ешкімді ренжіткіміз келмейді. Ақсақал бізге ашуланыпты...» деді. Сонымен ол дискуссиямыздың да «салы суға кетті». Дұрысы, ол жолы біз де «Шәкеңдер мұндайға басқаша қарайды екен ғой» деп, ойланғанбыз да қалғанбыз.

Біз де - пендеміз, біз де қателесеміз. Біз де біреуді сыйлап, біреуді ұнатпаймыз. Сөйте тұра өзіміздің Шерияздан ағамызға сырттай ілтипатымыз ерекше. Сауаттылығын, адамшылығын, біртоғалығын, «ақырын жүріп анық басатынын» (Абай) ұнатамыз. Жарайды, ол басқа мәселе сияқты...

Бірақ біздің мақаламыздағы бірер дерек Шәкең кітаптарының жаңа басылымына пайдасын тигізбесе зиянын тигізбес деп ойладық. Сондай-ақ «ҚӘ»-нің біраз оқырманы «Алқа» жанкүйері сол жолы неге үнсіз қалды?» дейтінін де көріп отырмыз (сайттан).

Сонымен, «ҚӘ» қоржынында қалған мақаламызды «Abai.kz» оқушысына ұсынғанды жөн көрдім.

Автор

ЕНДІГІ МІНДЕТ - «АЛҚА» ІШІНЕ ЕНУ

Пікір-пайымның әр алуандығы жаман нәрсе емес.

«Қазақ әдебиеті» газеті мен «Абай» сайтында жарияланған «Алқа» - ұлт қаламына серт» атты мақаламыздан кейін оқырман тарапынан қилы пікірлер, ойлар естідік. Бірақ, әрине, оның көбі бірауыз баға ыңғайындағы дүниелер еді.

Таяуда (9.07.2010) «Қазақ әдебиетінде» басылған әдебиеттануымыздың ақсақалы, мағжантанушы Шерияздан Елеукеновтің «Олар қандай, мен қандай?..» атты мақаласын жөпелімдегі пайым қатарына жатқызбаймыз.

Құдай бұйыртса, біз де Шәкеңнің жасына жетерміз. Сонда қырықтың ортасындағы біреу «сіз жақсысыз, бірақ мына жеріңізбен келіспеймін» десе, біз де «тәйт!» деп ренжіп қалармыз-ау...

Алайда біз білетін Шерияздан аға өкпелегіштердің сойынан емес. Жалпы біз бұл кісіні өте жақсы білеміз деп те, білмейміз деп те айта алмаймыз.

Білмейтініз, бір институтта істесек те, белгілі тақырыпта емен-жарқын әңгімелескен емеспіз. Өйткені, ол кісі өз деңгейі, өз пікірлестері бар принципшіл, жазу-сызуға қатал қарайтын адамдай көрінетін. Бірақ ҚазМУ-да істейтін қатарластарымыз: «Жоқ-ә, бұл ағамыз өте ашық, өте демократ адам» дейтін.

Білетініміз, расында, қызметтес болған соң, сөзі мен ісі бір жерден шығып жатқанын көріп отырасыз. Сонан кейін біздің ортамызда «Ш.Елеукенов ірі-ірі қызметте жүрсе де өз баяндамасын өзі жазып, қаламнан қол үзген емес» деген аңыз жүретін. М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтындағы қабырғалас бөлімде жауапты қызметтер атқарған Шерияздан ағамыздың жүріс-тұрысын, жазғанын көрген сайын әлгінің аңыз емес, шындық екеніне көзіміз жете берді...

Ол кісі - бізден, біз - ол кісіден жарылқау мен алқалауды күткен емеспіз, алайда 2010 жылы 30 қаңтар күні «Алаш айнасы» газетінде жарияланған сұхбатымызда біз Ш.Елеукеновті қайраткер Ілияс Омаровтың қатарына апарып қойдық. Неге? Себебі, әңгіменің, сұхбаттың реті солай болды да: «Қазір билікте жүріп әдеби, мәдени үдерісті түсінетін, оған пікір қосатын қайраткерлер жоқ. Ал, тарихымызда ондайлар болған» деп әлгі кісілерді атадық...

Солай, Шәке, бізде «менторлық тон» да, «сізге деген немқұрайлық» та жоқ. Себебі оған негіз көрінбейді.

Мақалада былайғы оқырман білсін деп сізді «эстет» десек, бұл - біздің көзқарасымыз. Шәке, осы сіз бен біз - филологпыз, ендеше «эстетиканың» түбірі «эстет» екенін біле тұра, біреулер айтқандай (өкінішке қарай, өзіңіз қолдап жіберіпсіз), неге эстетті - «өнер формасын оның идеялық мазмұнынан жырақ ұстайтын» нәрсе деп ұғынуымыз керек?.. Бұл ұғымнан кеңестік қасаңдық (тағы ренжисіз-ау) сезілмей ме? Біз бұл анықтауышқа «көркемдік пен сұлулықты түсінетін және түсіндіре алатын жан» деген мағына сыйдырдық. Мұның не сөкеттігі бар? «Эстет» пен «эстетизмнің» айырмасы бар шығар.

Анықтауыштан тапқан екінші сыныңызды мойындаймын. «Табан ақы, маңдай терін адал еңбекпен тапқан» дегендегі «табан ақы» механикалық түрде «еңбек ақы» болып кетіпті. Ол қателікті мақала «ҚӘ»-ге жолданған түнде түзетіп, «Абай» сайтында дұрыс шығарғанбыз (салыстырыңыз). Ол үшін ғафу өтінеміз.

Ал, енді «шенеунік» ретінде Әдебиет институтын тексеруге барып, сіздермен «амандаспауымыздың» себебіне келсек, ол комиссия біздің еркімізден тыс болған шара еді. Біріншіден, біз сол күні жазушы С.Әбдірайымұлын жерлеу шарасына Еуразия университеті өкілдерін бастап бардық (ол кісі - ректорымыздың ағасы).  Ал, түстен кейін институтта болып, кешінде ауруханада жатқан ұстазымыз С.Қирабаевқа амандасуға ғана үлгердік. Екіншіден, ертесіне түнде алдын-ала 3 ай бұрын жоспарланған Түркияға іссапармен кеттік (мұны С.Қасқабасов растай алады).

Тағы бірлі-жарым сыныңызға байланысты ой: Шәке, біз сізді «эстет», «табан ақы, маңдай терін адал еңбекпен тапқан» дей отырып, қалайша еңбектеріңізге «дұрыстап көз салмаған» боламыз? Көбін оқыдық.

Мемлекет сыйлығын алатын 1995 жылғы «Мағжан» атты еңбегіңізде әлгі «Алқа» атауын көлегейлеген «Табалдырықты» былай қойғанда, екі жерінде «Мағжан Жұмабаев қаламынан туған «Табалдырық» әлі қолға түсе қойған жоқ. Орыс тіліне шала-шарпы аударылған үзінділеріне қарағанда...» (112, 343-беттер) деген пікірлеріңіз болған. Ал, біз «Алқа» бағдарламасын 1992 жылы қазақтың саусақпен санауға болатын аз газетінің біріне жарияладық деп мәзбіз. Жоғарыдағы дерек 2008 жылы «Астана полиграфиядан» қайта басылып шыққан кітабыңызда өзгеріссіз жүр. Оқырманнан обал емес пе, Шәке?..

Рас, «Мағжанда» сіз көп ізденгенсіз. Алайда мұнда да бірер деректік қателер бар. Мысалы, «Алқа» бағдарламасының көшірмесін... «Семейге - Мұхтар Әуезовке» жібереді» дейсіз (111-бет). Бұл дұрыс емес. Дұрысы: «Ленинградқа - Мұхтар Әуезовке, Семейге - Сәбит Дөнентаевқа жібереді» болуы тиіс. Себебі, ақиқаты осы. Мұқаң ол кезде Ленинградта болатын. Тағы бір жерде: «Мұхтар екеуі мәдени-ағарту бағытындағы «Талап» қоғамын құрды» деп жазасыз (64-бет). Мұны құрған - Халел Досмұхамедұлы. Мағжан мен Мұхтар оған мүше болып енген. Мен осыны «Талаптың» архивін қараған адам ретінде толық сеніммен айта аламын. Жоқ, бұл тарихи шындық та жай нәрсе ме? Кітабыңыздың 82-бетінде «В.Брюсов Мағжанды Пушкинге теңеген» деп бүгін фольклор түрінде айтылып жүрген ауызша деректі қайталапсыз. Негізі, мұндай нақты теңеуді (Пушкинге теңеуді) Халел Досмұхамедұлы В.Брюсовке жазған хатында айтқанын құжат негізінде біз 1995 жылы жариялаған болатынбыз. Сондай-ақ 42-беттегі Міржақып пен Ахметтің Алаш Орда Ұлт кеңесіне кірмеу себебі туралы ойларыңыз бен 94-беттегі Смағұл қол қойған «Еңбекші қазақ» ...Мағжанды жаныштайтын мақалалар жариялады» деген пікіріңізді арада 14 жыл өтсе де өзгертпейсіз бе?

Авторлық құқық және позиция деген жақсы ғой, бірақ ақиқат одан жоғары тұратын шығар.

Енді қайта «Табалдырыққа» келейік. Біздің «қаймана» деген сөзімізге сұрақ белгісін қойыпсыз. Сол қаймана тілмен тағы қайталап айтсақ, сіз қарап үлгермеген және М.Қойгелдиев пен Ш.Тілеубаев асығыс қараған «Алқа» бағдарламасының түпнұсқасында «Табалдырық» деген сөз «Алқа» деген атаудың жанында немесе қатар тұрған жоқ (Олар қатар тұрғандай жазыпты, сіз мәтінді өз көзіңізбен көргендей бұл нұсқаны қолдапсыз). Бір елі төмен тарауша (кіріспе) аты ретінде тұр. Бұл - бір. Екінші, сіз көрмеген «Алқа» қолжазбасы - мәшеңкеге басылған нәрсе емес, кәдімгі қолжазбаның фотокөшірмесі. Оның еш жерінде «Мұны жазған - Мағжан» деген белгі жоқ. Үшінші, біз қайта-қайта айтқан қарапайым қисынды мойындағыларыңыз келмейді. Мысалы, сіз «Алқа» - Мағжанның еңбегі» деп есептейсіз. Позицияңыз, жазғаныңыз - осындай. Енді оған «Табалдырық» дегенді неге апарып қосасыз?

Айтылған кітап пен мына мақала арасындағы қайшылықтарға келейік.

Сіз 1995 жылғы кітабыңызда «Алқаның» орысша нұсқасы туралы «орыс тіліне шала-шарпы аударылған үзінділер» дейсіз, ал «ҚӘ»-дегі мақалаңызда «подстрочниктің» айтарлықтай алшақ кетпегендігіне көзім жетті» деп оны жоққа шығарасыз. Мына мақалаңызда соңғы бір ойыңызды «Алқа» бағдарламасын Диханнан да ертерек оқыған жазушы Дүкенбай Досжанов» деп бір сабақтайсыз (кешіріңіз, араб харпіндегі түпнұсқаны Дүкең ешқашан оқымаған: телефоны бар шығар, сұраңыз), ал 1995 жылғы кітабыңызда ол кісінің еңбегі жөнінде: «Кітапта келтірілген көп мағлұматтарға қосымша түсінік қажет. Кейбіреуі тіпті ай жарықта адастырып кететіндей» дейсіз (164-бет).

Бір ауыз сөз біздің «Алқа» туралы «Руханияттағы» мақаламыз бен өз мақалаңызды салыстыруыңыз туралы. Шәке, сіз - баспаның керемет маманысыз. 36 бет үш баспа табақтай болмайды. Екі баспа табақтан 4 бет асады. Біз де, сіз де қазір «Алқаның» дерегі туралы ғана әңгіме айтып отырмыз. Ішіне енген жоқпыз. Кешіріңіз, «Жұлдыз» бен «Мағжан» кітабыңызда басылған мақалаңыз да - «мазмұндау... сүбелі бөлігі - цитата, бағдарламадан - дәйектеме». Айырмашылығы, сіз ұзақтау жазасыз, мен келте жазам. Сіз орыс нұсқасына сүйенесіз, мен түпнұсқаға сүйенемін. Себебі, бұл 90-жылдардың мәтінтану үрдісі. Енді сіз де, мен де оның ішіне енуіміз керек. Құдай соған жеткізсін!

Сонымен, біз «Алқа» - ұлт қаламына серт» атты мақаламызда үш мақсат көздедік:

1. Белгілі ғалымдардың жарияланған ресми еңбектерінен кейін өз аты бірте-бірте жойылып, «Табалдырық» деген дүдәмал атау алып бара жатқан «Алқа» атауын дәлелдеп, ақтап алғымыз келді.

2. Ел және руханият дегенде бірауызды, ұйымшыл болған Алаш қайраткерлерінің ақылдасқан, пікір алмасқан ұжымдық еңбегін бір тұлғаға ғана телігенді қисынсыз деп таптық.

3. Нақты басылымда анық бұрмаланған нұсқаның қате жазылған немесе түсіп қалған жерлерін көрсеттік.

Бұдан біздің қадірменді Шерияздан Елеукенов пен Мәмбет Қойгелдиевке деген көзқарасымыз да, ниетіміз де өзгерген жоқ. Біз сақалға жармасқан жоқпыз, менменсіген де емеспіз, бар болғаны «осы қалай?» деп, оқырманға ой салдық.

Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ, профессор

«Абай-ақпарат»