XX ghasyrdyng basynda Qazaqstanda mәdeny - aghartushylyq  iydeyalardyn  órken  jayyp, ziyaly qauymnyng qalyptasa bastaghan kezi bolatyn. Osy tústa qazaqtyng sanasyn oyatatyn tuyndylar da dýnyege keldi. Abay Qúnanbaev, Shәkәrim Qúdayberdiyev, Mәshhýr-Jýsip, Álihan Bókeyhanovtyng qyl qalamynan shyqqan múralar halyq mýddesimen ýndesip jatty. Aldynghy buyn aghalargha ilese shyghyp, qúlagerdey algha úmtylghan ziyaly qauym ókilderining biri Múhammed Ámen bolatyn. Ol jana zamandaghy janghyrghan qazaq mәdeniyetining tarihynda asqar shyngha ainaldy. Onyng shygharmalary jas tolqyngha úran boldy. Múhammed Ámenning tez ósip jetiluine qorshaghan orta men Mәshhýr-Jýsipting arnasy sebepker boldy. Ámennin  qoghamdyq, әleumettik, ruhani, mәdeni, әdeby taqyryptaghy shygharmalary óz aldyna bir tóbe, al onyng ghúmyrnamasy jeke zertteu arnasy bolmaq. Onyng qay ólenin almasanyz da gumanistik, adamgershilik, demokrattyq, pedagogikalyq iydeyalary barshylyq.

XX ghasyrdyng basynda Qazaqstanda mәdeny - aghartushylyq  iydeyalardyn  órken  jayyp, ziyaly qauymnyng qalyptasa bastaghan kezi bolatyn. Osy tústa qazaqtyng sanasyn oyatatyn tuyndylar da dýnyege keldi. Abay Qúnanbaev, Shәkәrim Qúdayberdiyev, Mәshhýr-Jýsip, Álihan Bókeyhanovtyng qyl qalamynan shyqqan múralar halyq mýddesimen ýndesip jatty. Aldynghy buyn aghalargha ilese shyghyp, qúlagerdey algha úmtylghan ziyaly qauym ókilderining biri Múhammed Ámen bolatyn. Ol jana zamandaghy janghyrghan qazaq mәdeniyetining tarihynda asqar shyngha ainaldy. Onyng shygharmalary jas tolqyngha úran boldy. Múhammed Ámenning tez ósip jetiluine qorshaghan orta men Mәshhýr-Jýsipting arnasy sebepker boldy. Ámennin  qoghamdyq, әleumettik, ruhani, mәdeni, әdeby taqyryptaghy shygharmalary óz aldyna bir tóbe, al onyng ghúmyrnamasy jeke zertteu arnasy bolmaq. Onyng qay ólenin almasanyz da gumanistik, adamgershilik, demokrattyq, pedagogikalyq iydeyalary barshylyq.

Últ bolashaghy men dәuir beynesi  jóninde Ahmet Baytúrsynúlynyn, Shәkәrim Qúdayberdiúlynyn, Abay Qúnanbayúlynyng múralarynyng shoqtyghy biyik. Degenmen de búl salada qalam tartqan әrbir jan   Mәshhýr Jýsip, Jýsipbek Aymauytov jәne Múhammed Ámen taghylymdaryna soqpay kete almaytyny shyndyq. Sebebi olar  tek qana óz dәuirining dara túlghalary ghana emes, sonymen birge  qogham qayratkerleri. Bolisheviktik iydeologiya túsynda tolqyngha qarsy túryp, tarihy oqighalardyng kuәgeri bolyp qana qoymay ýn qosa bildi. Alasapyran dýniyede kópting biri bolmay, kóshting aldynda jýrdi.

Mәshhýr Jýsip, Jýsipbek Aymauytov jәne Múhammed Ámen shygharmashylyqtarynyng toghysqan jeri әiel tendigi men qyz bala tәrbiyesi. Ásirese qyzdy qalyng malgha jas kezinen aittyru әdetining ziyany tóniregindegi oilary birin biri qúptaghanday.

Ár bir últtyng ósip-ónui últtyq sana men tektilikke baylanysty. Ol ýshin әr qaysymyz  úl-qyzdarymyzdy ayalay bilgen abzal. Qazaq qyzynyng tәrbiyesi men әiel tendigi Alash ziyalylarynyng enbekterinen oryn tapqany aqiqat. Alash ziyalylarynyng әiel mәselesine mezgil-mezgil oralyp, basylym betterinde ózekti maqalalary men ólenderi shyqqan son, Sovet ókimeti tarapynan qoldau tauyp, әiel tendigi berilip, olardyng qúqyqtary qorghalghan bolatyn. Áyel bostandyghyna qarsy bolghan, eskilikti ansaushylardy Múhammed Ámen synay otyra:

Jastyqtyn, uyz ishte, oty-jalyn,

Úshqyn bar lapyldaghan tipti qalyn.

Bolmasa Haqtan jәrdem taupyq suy,

Qanday jan sóndirgendey onyng bәrin?!

Sonda da jaza kesip, yqtiyar qyl,

Ár iste týzulikti al-aqqa dәlel (dabyl).

«Búl dәuren ketpes menen!»-dep túrmysyn,

Biyligi sende me edi ay men jyl?! [1] -dep, erte me kesh pe sәuleli kýnning bolaryna senetinin jetkizuge tyrysqan.

Áyel tendigi turaly qazaq ziyalylary qoghamda pikirtalas tudyryp, qazaq halqynyng namysyn oyatugha tyrysty. Mirjaqyp Dulatúlynyng «Baqytsyz Jamal» romanyna bagha bere otyryp Álihan Bókeyhanov: « Múnda qazaqtyng qay jerinde bolsa da, malgha qyzyghyp ya partiyagha qyzyghyp, qyzdaryn jastay kýieuge beru jayy bar, ysyrapqa aqsha shashyp, jaqynymen arazdasu, qyzyn sýimegenine jylatyp ústap beru, ....» [2]  dep, qoghamgha jәne adamzatqa jat qylyqtardy syngha alady. Áriyne búl «Alashym-danam, ýsh-jýzim - panam» dep jýregi soqqan  jandardyng ortaq pikiri bolsa kerek. «Aytylmasa-sóz jetim» demekshi Múhammed Ámen de:

Qaldy biday sabany,

Jaqsysy ketip, jamany.

Shong men Shorman zamany

Ne nәrseden kem edi?!

Barmay-aq qoy әrige,

Qarashy bergi kәrige!

Peyilge bay bәri de

Dastarhangha keng edi.

Partiya qughan zamannyn

Qu, súm bolghan nadannyn

Búl sózim qay adamnyn

Kókiregine enedi?! [3], - dep, qaranghylyq pen nadandyqtyng torynan shygha almay jýrgen jandardy synay otyra, saqtanugha shaqyrady.

Mәshhýr Jýsip halyqtyng qaranghylyqtan shygha almay jýrgenin, shala sauatty moldalardyng mal tappaq әreketinen jәne eskilikti ansaghan baylardyng sarandyghynan ekenin týsingendikten,  «Jaman әiel turaly» [4], «Jaqsy әiel» [4, 188-b.], «Áyelder turaly» [4, 191-b.], «Úqypty әiel» [5], «Momynnyng әieline shygharghany» [5, 230-238 better], degen  syn ýlgisinde jazylghan ólenderin qyz mәselesine arnaghan. Al Múhammed Ámenning «Qyz taghdyry» [6] dep atalatyn óleninde, qazaq qyzynyng jýregimen qalamaghan jangha túrmysqa shyqqanyn, jәne ayanyshty hali men onyng ishki kýizelisin, mәnsiz ómirin qynjyla otyryp, ashyp kórsetuge tyrysady. «Teni emes bir pasyqqa berse eger, Kónilin kótere almay zar bolghanday», dep әiel tensizdigin jyrgha qosady. Áleumettik tensizdik pen jastardyng baqytqa jetuine kese kóldeneng túrghan eski әdet-ghúryp ekenin erte týsingen aqyn, qyzdyng bolmysy men erkindigi turaly,  qoghamdaghy qúbylystar men qarapayym qazaq auylynyng tynys tirshiligi jayynda jazdy. Qyz balany kýshpen túrmysqa beru saltyn qúptamaghan Mәshhýr Jýsip «Dala Ualayaty» gazetining 1890 jylghy kezekti sanynda: «hәm әbden er jetken son, ózinen rizalyq súrap, yqtiyar qylghan jerine berse kerek. Er bala bolsyn, qyz bala bolsyn, ózdi-ózi yqtiyarlasyp qosylghan son, búlardan jan-jal, úrys, talas anda-sanda bolmasa shyqpaydy jәne bir-birine mahabbatty bolyp, búlardan tughan bala hәm jaqsy tuady» [7], dep bilimsizdik pen tensizdikting ektek aluyna jol bermey, kýresu kerek ekenin jazady.

Qazaq qyzdarynyng qalyng malgha satyluy, kýshpen sýimegen adamgha úzatyluy, «әielding shashy úzyn, aqyly qysqa» dep kemituge jol bermeudi maqsat tútqan aqyn, ólenderinde mahabbattyng qúdireti men adaldyq pen ghashyqtyqty jyrlap, eskilikting shyrmauyn búzatyn jol izdeydi. Múhammed Ámen «Talapty oqyghan jastargha» degen óleninde: «Ketti qazaq adasyp, Dinge jýrmes janasyp, Qaryndasqa qarasyp, Qol qayyrym ii joq» [7, 44-bet.], dep  zamana beynesin somday otyra:

Eshkimge senip túrma aghayyn dep,

Shayansha qylqynyp túr shaghayyn dep,

Ákenmenen tuysqan alashtan jat

Naghashyng túr qazyqtay qaghayyn dep [8], adamdardyng jauyzdyghyn, qatygezdigin, әdildikten bezingendigin anyq ta ashyq surettep, qazaq qyzdaryna tek bilimnen ghana pana izdeuin eskertedi.

Áyel mәselesi tónireginde Álihan Bókeyhannyng da qalam tartqany mәlim. Onyng 1899 jyly «Turkestanskie Vedomosti» gazetinde «Jenshina po kirgizskoy byliyne «Qobylandy» atty ghylymy enbegi, 1902 jyly  «Bespravnosti kirgizkih moloduh» maqalasy jәne 1925 jyly  «Qyzdy malgha satu», 1923 jyly «Batyr Beket» atty shygharmalary jaryqqa shyqty [9].

Spandiyar Kóbeev "Qalyng mal", Súltanmahmút Torayghyrov "Qamar súlu", Mirjaqyp  Dulatov "Baqytsyz Jamal" romandarynda eski әdet-ghúryptyng qyspaghyna týsken qazaq  qyzynyng taghdyry bayandalyp, әielding tendigi men adamshylyghyn qorlaytyn eski әdet-ghúrypqa qarsy batyl kýres jýrgizgen jastardyng erligi men qaysarlyghy jәne sýigeni ýshin kýresken eki jastyng qayghyly taghdyrlary bayandalghan.

Jýsipbek Aymauytovtyn«Qartqoja», «Aqbilek» romandary men «Kýnikeyding jazyghy» povesinde qazaq әielining tendik jolyndaghy kýresi, halyqtyng azattaghy men әleumettik jaghdaylaryn shynayy beynelep, elin bilimge shaqyrady. Búghan oqu-aghartu mәselelerine qatysty birqatar ghylymy enbekteri kuә. Beyimbet Maylin «Qyzdyng sәlemi», «Qashqyn kelinshek», «Aqsuattyng janynda» degen ólenderinde qazaq auylyndaghy eski salttardyng etek aluy men boyjetkennin  ayanyshty taghdyr suretteledi. Múhammed Ámenning de: «Men arsyz: jýrek sezbey, júrt ta senbey, Aldym-jar, artym - túman, qaldym sasyp» [10] degen óleng joldarynan zaman keypi, keskini esip túrghan tәrizdi.

Mәshhýr Jýsip әielding beynesi tóniregindegi ónegeli oi-tolghamdaryn «Úqypty әiel» [5,  212-215 better] óleninde órnektep ketken. «Bidaydyng barar jeri diyirmen» demekshi qiyagha úshyp, jaryn tapqan kelinning úqyptylyghyn beyneleydi.  «Týzep baq ýy jayyndy kýni búryn», dep ýy sharuashylyghyna ýlken jauapkershilikpen qarau kerektin eskertedi.  «Ekinshi tәtti (tәtli) bolsyn isher asyn, Úmtylyp, shauyp túrsyn yqylasyn» dep aspazdyq ónerding boluyn, «Suymen (shuymen) qandyr meyman toydyng daghy», dep qonaqjaylylyghyn, «Bayyn syilap jetedi ol múratqa», dep mәdeniyettiligin, sýigenine degen qoshemetin, «Jayady jaynamazyn qúbylagha» dep, imandylyghy men әdeptiligine bas iyip, qysqa da núsqa aishyqtap, jetkizuge tyrysqan. Otbasynyng negizgi úitqysy bolghandyqtan boyjetkenning jan jaqty sheberligin sipattay otyra «on sausaghy mayysqan, barmaghynan óner tamghan sheber» boluy shart ekenin eskertedi.

El arasynda saqtalghan jyr dastandarda, qazaq qyzynyng jan-dýniyesi nәzik, inabatty ekeni jii bayandalady. Ghasyrlar boyy el auzyndaghy anyz әngimelerge, batyrlar jyryna, әn-jyrgha arqau bolghan  qaysarlyq pen danalyqtyng iyesi әiel zaty ekeni aiday anyq. Mәselen keshegi ótken Túran patshasy Tomiriys, Shynghys hannyng әieli Bórte, Qabanbay batyrdyng jary Gauhar, Oljabay batyrdyng anasy Esenbiyke, Abylay hannyng qyzy Aytolqyn, Kenesarynyng qaryndasy Bopay tarihy túlghalar emes pe? Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng «Qalqaman-Mamyr» jәne «Enlik-Kebek» dastandaryndaghy Mamyr men Enlik mahabbatyng mәngilik simvoly ghoy. Al Domalaq ana (Núrila), Qalampyr ana, Qarashash, Qarqabat, Abaq, Shashty, Úlpan, Aysha biybi, Qúrtqa, Gýlbarshyn, Ayghanym, Bopay, Úlpan, Zere siyaqty analarymyzdyng taghdyry men ómiri, bolmys bitimi, adamzatqa ýlgi bolmaq. Búlardyng әrqaysysy kóregendilikti, tapqyrlyqty, adaldyqty, mahabbat pen súlulyqty  ýilestire bilgen aqyl-parasatyng iyeleri. Osydanaq qazaq qyzynyng inabatty, izetti, sypayy, kórkem minezdi bolghanyn kóremiz.

Abay Qúnanbaev:

Bilektey arqasynda órgen búrym,

Sholpysy syldyr qaghyp jýrse aqyryn,

Kәmshat bórik, aq tamaq, qara qasty, - dep qyzdyng әsemdigin, kóriktiligin symbattylyghyn erekshe jyrgha qossa, Súltanmahmút Torayghyrov arudyng súlulyghyn dene bitimimen baylanystyryp:

Júmar bas, dóngelek bet, orta boyly,

Tolyq sheke sypattar tereng oidy.

Tik iyq, shyn búrang bel qarday eti,

Súlu symbat kórkine kónilim toydy, - dep sipattaydy. Óz kezeginde Shәkәrim Qúdayberdiúlynyn:

Gauharday kózi,

Búlbúlday sózi,

Jannan asqan bir peri.

Jýzi bar aiday,

Minezi mayday,

Ózgeden artyq sol jeri, - dep, qyzdy kórkemdiktin, nәziktikting beynesi retinde qabyldaytynyn kóremiz.

Qazaq qyzyna baylanysty aitylghan: bota kózi móldirep, aqqudyng kógildirindey, aqmaralday kerilgen, qyzyl jýz, iyisi - gýl anqyghan, núry - kýn shalqyghan, aqsha jýz, alqyzyl bet siyaqty tolyp jatqan tirkester de súlulyq úghymynan tuyndasa kerek. El arasynda: «Qyz emes, qyzdyng aty-qyzyl altyn, Kóriner tughan Ayday-jýzi jarqyn», degen de úly sóz bar. Qyzdyng súlulyghy men syrt pishinin beyneleytin marjan sózder әr aqyn jazushynyng shygharmalarynda, ghashyqtyq jyrlarynda oryn tapqan. Kóne kóz qariyalardyng sózine qúlaq týrer bolsaq, qyz súnghaq boyly, synghyrlaghan dauysty keledi. Oimaq auyz, kýlim kózdi, jaydary minezdi bolghan. Múhtar Áuezov «Abay joly» romanynda «Minsiz appaq tisteri qolmen qoyghanday. Eki betindegi nәzik jarastyq qyzyly, asyghyp kýtken qyzyl aray tang sәrindey» dese, Sәbit Múqanov «Móldir mahabbat» romanynda «... shynynda da ýlde men býldege oranghan, asyl tastarmen, altyn búiymdarmen bezengen, taldyrmash súnghaq boyly, súlu keskindi qyz!» dep tamsana otyryp jazady. Búdan aqylyna kórki say, kózderi núrly, denesi symbatty, jýrisi únasymdy qyz kimdi bolsa da tamsandyratynyna kóz jetkizemiz. «Qozy Kórpesh Bayan súlu» jyryndaghy «Ay men kýndey ekeuin tolyqsytyp», «Qypsha bel, alma moyyn súlu Bayan» degen tarmaqtardaghy sóz marjany da sonyng aighaghy bolsa kerek.

Qyzdyng ajaryna qaray: әdemi qyz, kórikti qyz, shyrayly qyz, әsem qyz, súlu qyz, ajarly qyz, aru qyz dep bólgeni mәlim. Olardyng sipattamalary:

• әdemi qyz- bappen sóilep, biyazy kýlip, jaqsy-jamannyng jónin bilip túratyn qyz;
• kórikti qyz-istese ýiirip, sóilese búiyryp, baurap alatyn, ózi birden kózge týse qoymaytyn qyz;
• shyrayly qyz-kóz janary ótkir, bet-әlpeti bal-búl janghan, tәni shymyr qyz;
• әsem qyz-jýzi jyly, ózi úyan, tәni nәzik qyz;
• súlu qyz-sózi ótkir, ózi pysyq, óreskeldikti sýimeytin, bolmashygha pisip kýimeytin, kelbetti qyz;
• ajarly qyz-dene bitisi jinaqty-tyghyrshyq, sózi salmaqty, isi tiyanaqty qyz;

aru qyz-bet pishini, dene mýsini kelisken, sózi sypayy, ózi әdepti, súnghaq boyly, tereng oily qyz [11].

«Qyzdy asyray almaghan kýng etedi, úldy asyray almaghan qúl etedi» demekshi, jas úrpaq tәrbiyesi ýlken jauapkershilikti talap etedi. Sodan bolar qyzdy qyryq ýiden tyighan  atalarymyz qyz tәrbiyesine kóp kónil bólgen. Qyz - ata-anasynyn, otbasynyng ainasy.

Qyz bala tәrbiyesine tek ana ghana jauapty emes. Búl barshamyzdyng isimiz. Degenmen de «Qyz aqyly-shesheden» demekshi, qyzdyng anagha bir taban jaqyn ekeni aqiqat. Tәrbiyening negizi «ananyng әldiyinen» bastalady emes pe?! Ana qyz ýshin túlgha, әri janashyr adamy. Sonymen birge múndasy. Ol anasyna ghana ashylyp syryn aita alady. Ol anasynan ýlgi alyp qana qyzgha tәn qasiyetterdi boyyna sinirip, izettilik pen ar-úyattyng jәne adamgershilikting maghynasyn týsinedi. Mәshhýr Jýsip: «Qazaq aitpay ma «alyp (yaghny batyr, baluan) anadan» dep. Búghan qaraghanda, ana jaqsy bolsa, onan tughan bala da jaqsy bolady. Ana bir jaman, ghylymsyz, menireu bolghan song onan tughan bala ne qylyp onsyn?!», dep, ana sýtimen boygha singen asyl qasiyetter, sәbiyding kókireginde jattalyp, últtyq ruh bolyp sinetinin eskertse kerek.. «Ákege qarap úl óser, sheshege qarap qyz óser» demekshi, kórgendi otbasylary qyz balany «qonaq» dep mәpelep, qadirlep ósirgen. Boy jetken aru qyzdaryn syrt kózden saqtap, olardy biyazylyqqa, ibalylyqqa tәrbiyelegen.

«Qazaq qyzdyng joly jinishke» dep beker aitpaghan. Sebebi otbasy men bosaghanyng beriktigi qyz abyroyyna baylanysty ekeni mәlim. «Qyz qylyghymen jaghady» demekshi aqyndar qyzdyng súlulyghyna emes aqyldylyghy men danalyghyn jyrgha qosqan. Abay Qúnanbaev:«Ary bar, aqyly bar, úyaty bar; Ata-ananyng qyzynan qapy qalma» dep oryndy aitsa kerek. Qyz abyroyy turaly jazu ýshin qorshaghan ortasyna kóz jýgirtken abzal. Sebebi onyng abroyly boluy aqyl parasatynyng jәne inabattylyghynyng jogharlyghynda. Bilimge qúshtarlyghy men biyimdeliginde. Halyq ósip kele jatqan qyzdyng aldyna keleshektegi ómirlik mindetterin qoyyp, olardy oryndap otyrudy da qyzdyng abyroyy dep sanaghan. Búlargha izetti bolu, әsem kiyinu, әkeni kýtu, shesheni syilau, dóreki sóilemeu, qabaq shytpay jýru, últ dәstýrlin qúrmetteu, ana tilin ardaqtau, orynsyz sóz aitpau, arqan, jip ese bilu, qoy, siyr saua bilu, kilem toqi, keste tige bilu t.b sekildi minez-qúlyqtyq qasiyetter men daghdy, iykemdilikterdi jatqyzghan.

Qyz - nәzik te qayratty, alghyr, salmaqty da shiraq, tózimdi jan. Ol boyjetip kelin, dýniyege sәby әkelip ana keyin saliqaly әje bolady.  Osy arqyly úrpaq ósirip, últ qataryn kóbeytedi. Búl úly zandylyq. Sondyqtan әiel tirshilikting mәni, jylulyq pen meyirimdiliktin, berekening bastauy bolmaq.  Áyelding basty mindet - otbasy beriktigin saqtau, bala tәrbiyeleu, erlerin barynsha syilau, ruhany qoldau kórsetu bolyp tabylady.

«Qyz-qonaq» jәne «Qyz-elding kórki» demekshi, kelin bolyp týsu - ýlken quanysh, zor mәrtebe. Qanday ata ana bolsa da qyzynyng qadir qasiyetimen qútty ornyna qondyryp, órisining keniygenin armandaydy. Múhammed Ámenning sózimen aitar bolsaq: «Teng bolyp eki zayyp qosylsa eger, Arman ne sol uaqytta, a, darigha-ay!» [6]. Er jigit sýigenining tektiligine, syrbazdyghyna, ishki mәdeniyetine nazar audarary mәlim.

Mәshhýr-Jýsip: «Dýniyenin: erkek - bir qanaty, úrghashy - bir qanaty. Eki qanatpen úshqan qús qanday úshqyr?! Músylman halqy úrghashyny býrkep, jasyryp, kisilikten qaldyrghandyqtan, synar qanat qús syqyldy, dәnemege jaramay qalghandyghy - sol. Europa júrtlary әiel halqyn erkekpen teng ústady. Jynysy әielge harriyt, azatlyq, erik berdi. «Úl, qyz - ekeui bir bas» - dep, ghylym-bilimge, ónerge jarystyra, bәseke qylyp qosyp edi. Ár turadan әiel halqy ilkim ýzdik shyghyp, baydy da jaqsy baqty. Solay bolghany ýshin, mýkil perishte esepti boldy. Ghylym-bilimdi úrghashydan tughan bala - tua әr nәrseni bilip, kisi bolugha jaraydy» - deydi.

«Mahabbat mәngilik jyrmysyn,  Ózgege aitylmas syrmysyn» [6, 188 bet], - dep mahabbattyng qúdiretin jyrgha qosqan aqyn jazushylar tabighy súlulyqqa bas iygen. Ghashyqtyq adaldyqqa, móldir mahabbatty qúrmetteuge, ýy boludaghy ýilesimdilikke jol ashary haq.

Mәshhýr-Jýsip pen Múhammed Ámen qyzdy tandaghanda súlulyghynan góri ishki jan dýniyesi men ruhany baylyghyna nazar audaru kerek ekenin basa aitady. Al Abay Qúnanbaevta «Jasauly dep, maldy dep baydan alma», dep dәuletimen danqyna qyzyqpauyn eskertedi. Súltanmahmút Torayghyrov «Qyz sýy» degen óleninde:

«Qyz sonday sen izdegen súlu bolsa, Kórgende qúmarlanyp keudeng tolsa., -dep  ghashyqtyqtyng qúdiretin jyrlasa, Shal aqyn: «Jaqsy әiel boyyn týzep sylaqtaydy, Óz boyynan basqany únatpaydy» dep әdeptiligi men kishipeydiligin biynelep: «Jauyz qatyn qabaghan it siyaqty, Er jigitting týbine jetpey qoymas», dep jaman әielding jaghymsyz beynesin somdaydy. Búl taqyrapta da qalam tartqan Mәshhýr Jýsip «Jaqsy әiel» degen óleninde:

Jalghannyng jarastyghy jaqsy úrghashy,

Qiylyp mandayynda kóz ben qasy.

Bir taly nama haramgha kórinbes pe,

Astynda jaulyghynyng túrsa shashy.

Sýmbil shash kýnde juyp, taldap órgen.

Erine shyn mahabbat kónil bergen,

Qolynda Qúday bergen yrzyq mol bop,

Meymannyng qoshemetin tәuir kórgen [6, 188 bet], - dep әielding izettiligi men úqyptylyghyn, súlulyghyn sipattay kele, «әielding bәri osynday bolsa» dep armandaydy. Endi birde Mәshhýr Jýsip:

Júmaghy búl dýniyening jaqsy qatyn,

Shygharsa aghayyngha jaqsy atyn.

Gýl jýzdi, shyryn sózdi, nәzik bolsa,

Týzetse ýy mýlkining saltanatyn [6, 186 bet], - dep әielding bosaghanyng beriktigi men ómirding mәni ekenin bayanday kele,  erining adal jary, ayaly ana, otbasy beriktigin saqtaushy, sharuashylyqtyng barlyq jaqtaryn iygere alatyn, qonaqty layyqty qarsy alyp jәne әr kimdi de syilay biletinin jetkizedi. Aqyn  «Jaman әiel turaly» degen óleninde: «Dýniyening ol tozaghy jaman qatyn, Jaman qatyn shygharmas erding atyn» dep, tәrbie kórmegen qyz balanyng әiel bolghandaghy dórekiligi men bilimsizdigin synaydy.

Mәshhýr Jýsip: «Jaqsy әiel erge nesip bola qalsa, Kim qiyar sol qatynnyng basqan izin!», - dey otyra «Úqypty әiel» degen óleninde:

Alghan jaryng osylay bolsa kerek,

Ghylym, bilim, ónerli, bolsa zerek.

Erlerin sonday qatyn tәrbiyelese,

Jalghannyng azy kóbi nege kerek! - dep, túla boyy túnghan ýlgili әielding beynesin oryndy somdaydy. Jaman әielding onyng qisapsyz әreketin beynelep berdi. Áriyne búl ata anagha jәne auylyna ýlken syn bolmaq. Sondyqtan da kóregendi analar qyzdaryn túlymdy kezinen tәrbiyelegen.

Mәshhýr Jýsipting payymdauynsha: «Qyz balany hәm әbden er jetken son, ózinen rizalyq súrap, yqtiyar qylghan jerine berse kerek». Sonda shynayy sýiispenshilikting arqasynda otbasy baqytty bolyp, sanaly da tәrbiyeli úrpaq dýniyege kelmek. Al eger kerisinshe bolsa: «Erkegine úrghashy, - bir-birine kónilsiz bolyp jýrgende tughan bala onsha jaqsy bolmaydy jәne úrghashynyng týsine karau jaramaydy, esi men isine qarau jaraydy», dep qoytyndylaydy.

Iya, Mәshhýr Jýsip pen Jýsipbek Aymauytúlynyng jәne Múhammed Ámenning shygharmalary - halqymyzdyng әleumettik-sayasy ómirin sipattauymen jәne bilimge uaghyzdauymen manyzdy.  Sondyqtan da olardyng әrqaysysy  kósem, ústaz, túnghysh, birinshi, airyqsha degen teneulerge layyq últ janashyrlary.

Paydalanghan әdebiyetter tizimi:

1. Ortalyq ghylymy kitaphana qory, Almaty Ghylym akademiyasy. 1170 papka, 1030-1045 better.
2. «Roman degen ne?» // «Qazaq». Orynbor, №48, 1915 jyl.
3. M.J.Kópeyúly. Shygharmalary. 11-tom, Pavlodar q.: «EKO» GhÓF, -2007 jyl. 143- bet.
4. M.J.Kópeyúly. Shygharmalary. 1-tom, Pavlodar q.: «EKO» GhÓF, -2005 jyl. 186- bet.
5. M.J.Kópeyúly. Shygharmalary. 4-tom, Pavlodar q.: «EKO» GhÓF, -2004 jyl. 212-215 better.
6. Quanyq Mәshhýr-Jýsipovtyng әulettik múraghatynda saqtalghan Múhammed Fazyl kóshirmelerining ekinshi papkasy 155-bet.
7. M.J.Kópeyúly. Shygharmalary. 13-tom, Pavlodar q.: «EKO» GhÓF, -2008 jyl. 325- bet.
8. Quanyq Mәshhýr-Jýsipovtyng әulettik múraghatynda saqtalghan Múhammed Fazyl kóshirmelerining birinshi papkasy 21-bet.
9. Súltanhan Aqqúlyúly «Álihan-әdebiyetshi retinde» // Júldyz. №5, 1993 jyl, 179-180 better.
10. «Jalqaulyq jastan ýiir boydy basyp» ólenining týp núsqasy QR GhA Ortalyq Ghylymy kitaphanasy, qoljazba qory, 1170 papkada saqtalghan. M.J.Kópeyúly. Shygharmalary. 11-tom. Pavlodar "EKO" GhÓF, 2007jyl. "Ámen Kópeyúly ólenderi" 140-bet.
11. Bóleev Qaldybek.  «Bolashaq múghalimderdi oqushylargha últtyq tәrbie beruge kәsibiy    dayyndau».  Almaty «Núrly әlem ». 2004 jyl.

Qosymsha Paydalanghan әdebiyetter:

1. «Álem qazaqtarynyng ruhany súhbaty: til, mәdeniyet jәne Alash múraty» atty halyqaralyq ghylymiy-teoriyalyq konferensiya materialdary. Almaty 2008 jyl.
2. A. Seydimbek, Q.Salgharúly, M.Joldasbekúly «Eltútqa» Astana 2001 jyl.
3. E.M. Aryn, B.T. Batkeeva, Q.M. Aldabergenov «Bir tuar dara túlghalar» Pavlodar 2003 jyl.

Áset Pazylov,

Bayanauyl audany, Mәshhýr Jýsip múrajayy

«Abay-aqparat»