Abaydyng ainasyna qaraghan әr qazaq ózin, jasap jatqan qoghamyn kóredi.

Onyn ólenderi ghana emes, adamy kelbetining ainasy әrbir «mennin» qynyryn týzep, qisyghyn jónge salar ruhany tez ispetti.

Ámmege mәlim jayt Abay da әkimshilik qyzmet atqarghan kisi. Shynghystau ónirining bolysy bolghan. Bir derekterde bolystyq qyzmetining uaqytyn 12 jyl dese, songhy qújat derekteri 15 jylgha juyq bolystyq qyzmet atqarghan deydi[1].

Qyzyghy býgingi qazaq qoghamy kýrese tolassyz jýrip jatqanyna qaramastan «para indetinen» әli de aiygha almay keledi... Beretin de halyqtyng óz adamy, alatyn da óz adamy. Nemese súraytyn da, beretin de halyqtyng óz adamdary. Osy arada «Abay para aldy ma eken?» dep oilap otyrghan bolarsyz...

Túraghúl estelikterinde mynanday әngime kezdesedi:

Mynjasar Qúbylan balasy degen atasynan beri neshe ret shabylyp-shashylsa da, dýre jep, abaqtygha jatyp, jer audarylsa da ýiine kelisimen taghy úrlyq qylatyn kәri úrynyng aitqany:

«Jasymda Abaydyng súraghan malynyng shynyn aityp, shynshyl atanyp, abyroyly úry bolyp jýrdim. Sonau bir jyly Qarakesekten molyraq mal alyp, endi osy maldy kim súrasa da aitpalyq desip, bar joldasymmen týgel tóbemizge tas qoyyp anttasqanbyz. Sodan keyin joqshy kelgen jerden Abay meni shaqyrtyp alyp súrap edi aitpay tangham. Qystyng saqyldaghan ayazynda, tóbeme suyq su qúiyp, qinasa da aitpay otyrghanymda, Abaydyng ózi: «Oy, Qúday atqan, ne ottap otyrsyn. Bir joldasyng әldeqashan aitqan. Pәlening pәlen alypty, týgening týgen alypty. Joldasyng pәlenshe, týgenshe dep baryp jayyp salghany. Sýitsem itter aityp qoyghan eken. Sodan keyin ómir boyy sózime senbeytin qylyp aldym»[2].

Al, Hakimning balasy: «Shynynda, әkemning úrydan alatyn parasy – shyn sózi edi[3]» dese, Kókbay esteliginde «Ótirik aitpay, shynyn aitatyn bolsa, mal úrlaytyn úry bolsa da sýyshi edi. Úrydan alatyn parasy – shynyn aitqany» dep keledi.

Kókbay men Túraghúldyng sózi әbden qisyndy.

Abaydyng zamandas úrylarynyng sózi: "Abaydyng aldyna ótirik sózben bara almaymyz. Janymyz qalsa, shyn sózimizding arqasynda qalady".

Sol zamanda bir úrynyng shygharghan óleni:

Kýntu bolys bolghanda jortqanym-ay,

Kerey men Mataydy torytqanym-ay.

Qazy menen qartany kertip shaynap,

Abay bolys bolghanda qoryqqanym-ay! – dep bebeuleydi[4]. Yaghni, shyndyghymen ghana qútylatyn úry endi bәrin qúsatyn bolghany ýshin púshayman bolady.

M.Áuezov «Abaydyng ómirbayany» enbeginde «Jalpy atqaminerlershe úlyqqa para beru, jalynghan degendi Abay eshuaqytta bilgen emes» dep qashan da turasyn aitu Abaydyng úlyq, jandaraldargha isteytin túraqty isi ekenin aitady[5].  Ol bolys bolyp túrghan kýninde de, bolystyqtan bosaghannan keyin de elding irili-úsaqty dau-janjaldaryna biylik aityp otyratyn, bitise almaghandar at arytyp izdep keletin, elding qadirmen kisisi bolghan.

Jamantay degen kisining Tezekbay, Kójekbay degen eki úly әkelerining tirisinde bólip bergen jerge talasyp, dau úlghayyp Matay biylerining arnasyna syimay ketedi. Ásili әkeleri bólip berip ketken jerdi Kójekbay biylerdi paralap, batalasyp, at pen aqsha jýgirtip, aghasy Tezekbaydyng menshigindegi jerdi óz iyeligine biylik aitqyzyp alady. Ózi kedey, ózi zorlyq kórgen Tezekbay jergilikti biylerding satymsaq biyligine kónbey Abay aldyna  barsa ghana razy ekenin aityp otyryp alady. Biyler Abaydy Kójekbay baydyng yghyna jyghu ýshin tanystyqtaryn salyp, Maghauiya arqyly Abaygha eki jyl minilmegen burylala  at berip, óz biylikterin ózgerissiz qaldyrmaq bolady. Biraq, Maghauiya da, Abay da búghan kónbeydi.

Dau Abay aldyna kelgende jerding Tezekbaygha tiyisti ekenin, maldy-jandy Kójekbay mal berip, qoly qysqa Tezekbay uaqytsha paydalanugha óris beruine ýkim etedi. Jer Tezekbaydyng ózinde qalatyn bolyp Qúdayshylyqpen biylik aitady[6].

Bizding qogham ýshin ertegi siyaqty. Biraq, Abay ómirin qanyq biletin kisiler ýshin búl solay bolugha tiyis aqiqat. At pen aqsha emes, joralghygha ruyn kóldenendetu, daudy óz yghyna jyghu ýshin ortagha «ata salu» Abaygha taghy jýrmegen.

Syban men Múryn ortasynda bolghan jesir dauy bolady. Abay óz atynan kesim aitugha Orazbay men Jiyrensheni jiberip, jesir qalyp, óz sýigenine qosylmaq ýshin basyna erik súraghan Múrynnyng qyzyna tendik әperudi tapsyrady. Ekeui әu basta solay istese de, Sybannyng bir kisining «Jol osy ma edi, Kengirbay әruaghy, qaydasyn!» degenine mayysqan Orazbay «Kengirbay jolyn» búzghysy kelmey qalady. Osy orayda Abaydyng ózinen jasy ýlken, rulas tuysy Orazbaydyng qarsylyghyna qaramastan, Múryn qyzyna tendik alyp bergeni[7], 1897 jylghy Bәzilding qyzy Qadishanyng dauy[8] (Múqyr bolysynyng saylauynyng aldynda bolghan búl dauda da ata, ru namysy Abaygha para esebinde jýrmegen-di. – O.S.) jәne osy tektes oqighalar kóp bolghan.

Qaramola sezi, Kóktúmadaghy, Jetisu jәne Semey oblysynyng bas qosqan sherbeshnay sezderinde  halyq tilegimen Abay tóbe by bolyp saylanady[9]. M. Áuezov búnyng sebebin Abaydyng bilimi men jýiriktigine jәne kóldenenge aitatyn sheber, әdil biyligi men qosa «Abaydyng by boluyn kóp-kóp elding tileytinine taghy bir sebep, Abaydyng biyligi ózge rubasylardyng parashyl, búra tartqysh biyliginen basqasha bolghan» dey otyryp, el ishindegi dau-janjaldy Abaygha biyletuge jaulary da yntyq bolyp otyratynyn aitqan[10]. Qúnanbay túsynan údayy jaulyqpen kele jatqan Jigitekting ýlken daularynda ózderi daudy úsynghan bii de – Abay[11], Yrghyzbaydyng zorlyqshylaryna eng aldymen ayamay jaza kesken de – Abay[12].

Yrghyzbay túqymy bylay túrsyn óz әkesi Qúnanbaydyng kindiginen taraghandargha da búra tartyp, tughandyq kórsetpegen.

Abaydyng әdildigin inisi Ospan men jataq (jaylaugha kóshpey otyrghan el) arasyndaghy, Tәnirbergenning balasy Ázimbay men Jigitek ruynyng arasynda bolghan egin daularynda Ospan men Ázimbaygha tólem jәne aiyp tóletui de onyng qara qyldy qaq jarghan by bolghanyn kórsetedi. «Tura biyde tughan joq» degen sóz osy orayda aitylsa kerek.

Dala biylerining songhy sanlaghy ózining atastyrylghan әielin jýginiske otyrghyzyp, aiybyn tóletken. Ospannyng kózi tirisinde shabyndyqqa bólip bergen jerindegi jinauly túrghan Kótibay degenning shóbin Erkejan bәibishe qoragha tasytyp alady. Ol kezde Ospan ólgenine ýsh jyl ótip, Erkejan Abaygha atastyrylghan eken. Kótibay shaghymyn tyndaghan Abay Erkejandy shaqyryp jýginiske otyryghyzyp, isin moynyna qoyyp, Kótibaydyng shabyndyq jerinen alghan shópti eki eselep tólettiredi.

Býgingi qoghamnyng jarasyna túz sebetin múnday mysaldar Hakim ómirinde kóptep kezdesedi. Múratymyz – mysaldy tizbeleu emes, qoghamdaghy bir indetke Hakim ómirinen ónege qauzap kóru.

«Ruhany janghyrudy» shyn mәnisi Úly Dalanyng tósinde ótken degdarlar bolmysyn janghyrtu arqyly da shyraylana týsetinin eskersek, «Abaydyng parasy» biraz adamdardyng ómiri ýshin óte kerekti, ózekti mәsele ekeni anyq.

___________________________

[1] Abay 15 jyl bolys bolghan. https://abai.kz/post/39385

[2] Túraghúl Abayúly. Ákem Abay turaly. «Abay» jurnaly. 1992 j.

[3] Abaydyng aqyn shәkirtteri. Dayyn.Q. Múhamedhanúly 1-kitap. –Almaty. «Dәuir». 224 b. 209-bet

[4] M. Áuezov. «Shygharmalarynyng elu tomdyq tolyq jinaghy». –Almaty. «Dәuir», «Jibek joly», 2014 j. 27-tom: Maqalalar, zertteuler, pessalar(1943-1946).  216-bet.

[5] M. Áuezov. «Shygharmalarynyng elu tomdyq tolyq jinaghy». –Almaty. «Dәuir», «Jibek joly», 2014 j. 15-tom: Maqalalar, zertteuler, pessalar. 99-bet .

[6] S. Zimanov: Abay – úly biylerding songhysy jәne onyng bitim-biylikteri turaly  http://abaialemi.kz/kz/post/view?id=1103

[7] 27-tom, 186-187 better

[8] 27-tom, 197-198 better

[9] 15-tom, 108-bet. 27-tom, 175-176 better; 27-tom, 195-bet

[10] 15 t. 109 b; 27-tom. 195-bet

[11] Sonda.

[12] 27-tom. 195-bet

Orazbek Saparhan

Abai.kz