ابايدىڭ ايناسىنا قاراعان ءار قازاق ءوزىن، جاساپ جاتقان قوعامىن كورەدى.

ونىڭ ولەڭدەرى عانا ەمەس، ادامي كەلبەتىنىڭ ايناسى ءاربىر «مەننىڭ» قىڭىرىن تۇزەپ، قيسىعىن جونگە سالار رۋحاني تەز ىسپەتتى.

اممەگە ءمالىم جايت اباي دا اكىمشىلىك قىزمەت اتقارعان كىسى. شىڭعىستاۋ ءوڭىرىنىڭ بولىسى بولعان. ءبىر دەرەكتەردە بولىستىق قىزمەتىنىڭ ۋاقىتىن 12 جىل دەسە، سوڭعى قۇجات دەرەكتەرى 15 جىلعا جۋىق بولىستىق قىزمەت اتقارعان دەيدى[1].

قىزىعى بۇگىنگى قازاق قوعامى كۇرەسە تولاسسىز ءجۇرىپ جاتقانىنا قاراماستان «پارا ىندەتىنەن» ءالى دە ايىعا الماي كەلەدى... بەرەتىن دە حالىقتىڭ ءوز ادامى، الاتىن دا ءوز ادامى. نەمەسە سۇرايتىن دا، بەرەتىن دە حالىقتىڭ ءوز ادامدارى. وسى ارادا «اباي پارا الدى ما ەكەن؟» دەپ ويلاپ وتىرعان بولارسىز...

تۇراعۇل ەستەلىكتەرىندە مىنانداي اڭگىمە كەزدەسەدى:

مىڭجاسار قۇبىلان بالاسى دەگەن اتاسىنان بەرى نەشە رەت شابىلىپ-شاشىلسا دا، دۇرە جەپ، اباقتىعا جاتىپ، جەر اۋدارىلسا دا ۇيىنە كەلىسىمەن تاعى ۇرلىق قىلاتىن كارى ۇرىنىڭ ايتقانى:

«جاسىمدا ابايدىڭ سۇراعان مالىنىڭ شىنىن ايتىپ، شىنشىل اتانىپ، ابىرويلى ۇرى بولىپ ءجۇردىم. سوناۋ ءبىر جىلى قاراكەسەكتەن مولىراق مال الىپ، ەندى وسى مالدى كىم سۇراسا دا ايتپالىق دەسىپ، بار جولداسىممەن تۇگەل توبەمىزگە تاس قويىپ انتتاسقانبىز. سودان كەيىن جوقشى كەلگەن جەردەن اباي مەنى شاقىرتىپ الىپ سۇراپ ەدى ايتپاي تانعام. قىستىڭ ساقىلداعان ايازىندا، توبەمە سۋىق سۋ قۇيىپ، قيناسا دا ايتپاي وتىرعانىمدا، ابايدىڭ ءوزى: «وي، قۇداي اتقان، نە وتتاپ وتىرسىڭ. ءبىر جولداسىڭ الدەقاشان ايتقان. پالەنىڭ پالەن الىپتى، تۇگەنىڭ تۇگەن الىپتى. جولداسىڭ پالەنشە، تۇگەنشە دەپ بارىپ جايىپ سالعانى. سۇيتسەم يتتەر ايتىپ قويعان ەكەن. سودان كەيىن ءومىر بويى سوزىمە سەنبەيتىن قىلىپ الدىم»[2].

ال، حاكىمنىڭ بالاسى: «شىنىندا، اكەمنىڭ ۇرىدان الاتىن پاراسى – شىن ءسوزى ەدى[3]» دەسە، كوكباي ەستەلىگىندە «وتىرىك ايتپاي، شىنىن ايتاتىن بولسا، مال ۇرلايتىن ۇرى بولسا دا ءسۇيۋشى ەدى. ۇرىدان الاتىن پاراسى – شىنىن ايتقانى» دەپ كەلەدى.

كوكباي مەن تۇراعۇلدىڭ ءسوزى ابدەن قيسىندى.

ابايدىڭ زامانداس ۇرىلارىنىڭ ءسوزى: "ابايدىڭ الدىنا وتىرىك سوزبەن بارا المايمىز. جانىمىز قالسا، شىن ءسوزىمىزدىڭ ارقاسىندا قالادى".

سول زاماندا ءبىر ۇرىنىڭ شىعارعان ولەڭى:

كۇنتۋ بولىس بولعاندا جورتقانىم-اي،

كەرەي مەن ماتايدى تورىتقانىم-اي.

قازى مەنەن قارتانى كەرتىپ شايناپ،

اباي بولىس بولعاندا قورىققانىم-اي! – دەپ بەبەۋلەيدى[4]. ياعني، شىندىعىمەن عانا قۇتىلاتىن ۇرى ەندى ءبارىن قۇساتىن بولعانى ءۇشىن پۇشايمان بولادى.

م.اۋەزوۆ «ابايدىڭ ءومىربايانى» ەڭبەگىندە «جالپى اتقامىنەرلەرشە ۇلىققا پارا بەرۋ، جالىنعان دەگەندى اباي ەشۋاقىتتا بىلگەن ەمەس» دەپ قاشان دا تۋراسىن ايتۋ ابايدىڭ ۇلىق، جاندارالدارعا ىستەيتىن تۇراقتى ءىسى ەكەنىن ايتادى[5].  ول بولىس بولىپ تۇرعان كۇنىندە دە، بولىستىقتان بوساعاننان كەيىن دە ەلدىڭ ءىرىلى-ۇساقتى داۋ-جانجالدارىنا بيلىك ايتىپ وتىراتىن، بىتىسە الماعاندار ات ارىتىپ ىزدەپ كەلەتىن، ەلدىڭ قادىرمەن كىسىسى بولعان.

جامانتاي دەگەن كىسىنىڭ تەزەكباي، كوجەكباي دەگەن ەكى ۇلى اكەلەرىنىڭ تىرىسىندە ءبولىپ بەرگەن جەرگە تالاسىپ، داۋ ۇلعايىپ ماتاي بيلەرىنىڭ ارناسىنا سىيماي كەتەدى. ءاسىلى اكەلەرى ءبولىپ بەرىپ كەتكەن جەردى كوجەكباي بيلەردى پارالاپ، باتالاسىپ، ات پەن اقشا جۇگىرتىپ، اعاسى تەزەكبايدىڭ مەنشىگىندەگى جەردى ءوز يەلىگىنە بيلىك ايتقىزىپ الادى. ءوزى كەدەي، ءوزى زورلىق كورگەن تەزەكباي جەرگىلىكتى بيلەردىڭ ساتىمساق بيلىگىنە كونبەي اباي الدىنا  بارسا عانا رازى ەكەنىن ايتىپ وتىرىپ الادى. بيلەر ابايدى كوجەكباي بايدىڭ ىعىنا جىعۋ ءۇشىن تانىستىقتارىن سالىپ، ماعاۋيا ارقىلى ابايعا ەكى جىل مىنىلمەگەن بۋرىلالا  ات بەرىپ، ءوز بيلىكتەرىن وزگەرىسسىز قالدىرماق بولادى. بىراق، ماعاۋيا دا، اباي دا بۇعان كونبەيدى.

داۋ اباي الدىنا كەلگەندە جەردىڭ تەزەكبايعا ءتيىستى ەكەنىن، مالدى-جاندى كوجەكباي مال بەرىپ، قولى قىسقا تەزەكباي ۋاقىتشا پايدالانۋعا ءورىس بەرۋىنە ۇكىم ەتەدى. جەر تەزەكبايدىڭ وزىندە قالاتىن بولىپ قۇدايشىلىقپەن بيلىك ايتادى[6].

ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن ەرتەگى سياقتى. بىراق، اباي ءومىرىن قانىق بىلەتىن كىسىلەر ءۇشىن بۇل سولاي بولۋعا ءتيىس اقيقات. ات پەن اقشا ەمەس، جورالعىعا رۋىن كولدەنەڭدەتۋ، داۋدى ءوز ىعىنا جىعۋ ءۇشىن ورتاعا «اتا سالۋ» ابايعا تاعى جۇرمەگەن.

سىبان مەن مۇرىن ورتاسىندا بولعان جەسىر داۋى بولادى. اباي ءوز اتىنان كەسىم ايتۋعا ورازباي مەن جيرەنشەنى جىبەرىپ، جەسىر قالىپ، ءوز سۇيگەنىنە قوسىلماق ءۇشىن باسىنا ەرىك سۇراعان مۇرىننىڭ قىزىنا تەڭدىك اپەرۋدى تاپسىرادى. ەكەۋى ءاۋ باستا سولاي ىستەسە دە، سىباننىڭ ءبىر كىسىنىڭ «جول وسى ما ەدى، كەڭگىرباي ارۋاعى، قايداسىڭ!» دەگەنىنە مايىسقان ورازباي «كەڭگىرباي جولىن» بۇزعىسى كەلمەي قالادى. وسى ورايدا ابايدىڭ وزىنەن جاسى ۇلكەن، رۋلاس تۋىسى ورازبايدىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان، مۇرىن قىزىنا تەڭدىك الىپ بەرگەنى[7], 1897 جىلعى ءبازىلدىڭ قىزى قاديشانىڭ داۋى[8] (مۇقىر بولىسىنىڭ سايلاۋىنىڭ الدىندا بولعان بۇل داۋدا دا اتا، رۋ نامىسى ابايعا پارا ەسەبىندە جۇرمەگەن-ءدى. – و.س.) جانە وسى تەكتەس وقيعالار كوپ بولعان.

قارامولا سەزى، كوكتۇماداعى، جەتىسۋ جانە سەمەي وبلىسىنىڭ باس قوسقان شەربەشناي سەزدەرىندە  حالىق تىلەگىمەن اباي توبە بي بولىپ سايلانادى[9]. م. اۋەزوۆ بۇنىڭ سەبەبىن ابايدىڭ ءبىلىمى مەن جۇيرىكتىگىنە جانە كولدەنەڭگە ايتاتىن شەبەر، ءادىل بيلىگى مەن قوسا «ابايدىڭ بي بولۋىن كوپ-كوپ ەلدىڭ تىلەيتىنىنە تاعى ءبىر سەبەپ، ابايدىڭ بيلىگى وزگە رۋباسىلاردىڭ پاراشىل، بۇرا تارتقىش بيلىگىنەن باسقاشا بولعان» دەي وتىرىپ، ەل ىشىندەگى داۋ-جانجالدى ابايعا بيلەتۋگە جاۋلارى دا ىنتىق بولىپ وتىراتىنىن ايتقان[10]. قۇنانباي تۇسىنان ۇدايى جاۋلىقپەن كەلە جاتقان جىگىتەكتىڭ ۇلكەن داۋلارىندا وزدەرى داۋدى ۇسىنعان ءبيى دە – اباي[11], ىرعىزبايدىڭ زورلىقشىلارىنا ەڭ الدىمەن اياماي جازا كەسكەن دە – اباي[12].

ىرعىزباي تۇقىمى بىلاي تۇرسىن ءوز اكەسى قۇنانبايدىڭ كىندىگىنەن تاراعاندارعا دا بۇرا تارتىپ، تۋعاندىق كورسەتپەگەن.

ابايدىڭ ادىلدىگىن ءىنىسى وسپان مەن جاتاق (جايلاۋعا كوشپەي وتىرعان ەل) اراسىنداعى، تاڭىربەرگەننىڭ بالاسى ءازىمباي مەن جىگىتەك رۋىنىڭ اراسىندا بولعان ەگىن داۋلارىندا وسپان مەن ازىمبايعا تولەم جانە ايىپ تولەتۋى دە ونىڭ قارا قىلدى قاق جارعان بي بولعانىن كورسەتەدى. «تۋرا بيدە تۋعان جوق» دەگەن ءسوز وسى ورايدا ايتىلسا كەرەك.

دالا بيلەرىنىڭ سوڭعى ساڭلاعى ءوزىنىڭ اتاستىرىلعان ايەلىن جۇگىنىسكە وتىرعىزىپ، ايىبىن تولەتكەن. وسپاننىڭ كوزى تىرىسىندە شابىندىققا ءبولىپ بەرگەن جەرىندەگى جيناۋلى تۇرعان كوتىباي دەگەننىڭ ءشوبىن ەركەجان بايبىشە قوراعا تاسىتىپ الادى. ول كەزدە وسپان ولگەنىنە ءۇش جىل ءوتىپ، ەركەجان ابايعا اتاستىرىلعان ەكەن. كوتىباي شاعىمىن تىڭداعان اباي ەركەجاندى شاقىرىپ جۇگىنىسكە وتىرىعىزىپ، ءىسىن موينىنا قويىپ، كوتىبايدىڭ شابىندىق جەرىنەن العان ءشوپتى ەكى ەسەلەپ تولەتتىرەدى.

بۇگىنگى قوعامنىڭ جاراسىنا تۇز سەبەتىن مۇنداي مىسالدار حاكىم ومىرىندە كوپتەپ كەزدەسەدى. مۇراتىمىز – مىسالدى تىزبەلەۋ ەمەس، قوعامداعى ءبىر ىندەتكە حاكىم ومىرىنەن ونەگە قاۋزاپ كورۋ.

«رۋحاني جاڭعىرۋدى» شىن ءمانىسى ۇلى دالانىڭ توسىندە وتكەن دەگدارلار بولمىسىن جاڭعىرتۋ ارقىلى دا شىرايلانا تۇسەتىنىن ەسكەرسەك، «ابايدىڭ پاراسى» ءبىراز ادامداردىڭ ءومىرى ءۇشىن وتە كەرەكتى، وزەكتى ماسەلە ەكەنى انىق.

___________________________

[1] اباي 15 جىل بولىس بولعان. https://abai.kz/post/39385

[2] تۇراعۇل ابايۇلى. اكەم اباي تۋرالى. «اباي» جۋرنالى. 1992 ج.

[3] ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى. دايىن.ق. مۇحامەدحانۇلى 1-كىتاپ. –الماتى. «ءداۋىر». 224 ب. 209-بەت

[4] م. اۋەزوۆ. «شىعارمالارىنىڭ ەلۋ تومدىق تولىق جيناعى». –الماتى. «ءداۋىر»، «جىبەك جولى»، 2014 ج. 27-توم: ماقالالار، زەرتتەۋلەر، پەسسالار(1943-1946).  216-بەت.

[5] م. اۋەزوۆ. «شىعارمالارىنىڭ ەلۋ تومدىق تولىق جيناعى». –الماتى. «ءداۋىر»، «جىبەك جولى»، 2014 ج. 15-توم: ماقالالار، زەرتتەۋلەر، پەسسالار. 99-بەت .

[6] س. زيمانوۆ: اباي – ۇلى بيلەردىڭ سوڭعىسى جانە ونىڭ ءبىتىم-بيلىكتەرى تۋرالى  http://abaialemi.kz/kz/post/view?id=1103

[7] 27-توم، 186-187 بەتتەر

[8] 27-توم، 197-198 بەتتەر

[9] 15-توم، 108-بەت. 27-توم، 175-176 بەتتەر; 27-توم، 195-بەت

[10] 15 ت. 109 ب; 27-توم. 195-بەت

[11] سوندا.

[12] 27-توم. 195-بەت

ورازبەك ساپارحان

Abai.kz