Qazaqstan – zayyrly memleket. Al zayyrlylyq ústanymy – memleketting din jәne memleket qatynastaryn retteytin tetik. Búl tetik keshegi kenestik ateizm tetikterinen mýldem basqasha boluy kerek. Osy ústanym, әsirese dindary bar, dinshili bar el arasynda әli tolyq óz anyqtamasyn ala almay jatyr. Árkim әrtýrli tújyrymdar men iydeyalaryn aitqanymen, teoriyalyq dengeyde qaluda. Al zayyrlylyq ústanymy, negizinen praktikalyq sipatta naqty kórinis beretin qúral. Teoriyasy da naqty bolmaghan son, praktikadaghy kórinisi de ala-qúla. Sondyqtan keybir jastar zayyrlylyqty keshegi kommunistik iydeologiyanyng sarqynshaq iynersiyasy retinde qabyldaydy. Qansha jerden egemen el boldyq, zayyrly, qúqyqtyq, demokratiyalyq sipatqa iyemiz degenmen, «Senderding zayyrlylyqtaryng – ateizm» dep jýrgen «ahilar» jetkilikti. Múny qoghamdyq reaksiya retinde baghalayyq.

Al memlekettik institut tarapynan zayyrlylyq ústanymynyng naqty funksiyalary men mindetteri jәne ómirde qoldanu tetikteri tolyq anyq emes. Sondyqtan dindarlarymyzdyng kýdigin seyiltu ýshin keshegi «kenestik sekulyarizm» men býgingi «zayyrlylyqtyn» arajigin ajyratyp kórsetu kerek. Sosyn kýdikshil dindarlargha: «Eger biz zayyrly el bolmasaq, keshegi kenestik ateizmdi әli kýnge ústanghan bolsaq, onda sen qalay «dindar» bolyp jýrsin?» degen súraqty da qoya bilu kerek. Qysqasy, zayyrlylyq – myna tirshilikte praktikalyq qyry manyzdy aspekti әri memleket pen qoghamnyng didaktikalyq súhbatynyng negizinde damityn ómir salty, sana mәselesi.

Zayyrlylyq pen kenestik sekulyarizm arasyndaghy aiyrma qogham men memleket instituttarynyng din qúbylysymen qatynasynan kórinis tabady. Kenestik sekulyarizm din qúbylysyn memlekettik jәne qoghamdyq isntituttardan da, adamnan da alastady. Sayasi, ateistik iydeologiya solay qabyldady. Sol sebepten din adamdy qorshaghan mәdeniyetten de, әleumettik instituttan da, otbasynan da, sayasattan da, ónerden de, ekonomikadan da, bilim beruden de shettetildi. Al býgin biz – erkin, egemen, tәuelsiz elmiz. Zayyrly demokratiyaly, qúqyqtyq jәne әleumettik negizde bayandylyghyn qúrudy maqsat etken, Ata zanynda osylay aighaqtap qoyghan memleketpiz. Bizding Ata zanymyzda dinge qatysty arnayy bap bar. Onyng preambulasynda hanafiylik mektebi men hristiandyq pravoslaviyanyng tarihy missiyasyn moyndaytyndyghy kórsteilgen. Barlyq oblys, qala, audandardyng ishki sayasat bólimderi dindi negizgi aspekti retinde tanidy. Tipti, arnayy din isteri jónindegi basqarmalar men departamentter bar. Búl – keshegi kenestik jýiedegi jaghdaymen salystyrghanda jer men kóktey aiyrmashylyghy bar ústanym.

Al qoghamdyq instituttarda din qúbylysy óte belsendilik alyp otyr. Meshit, medrese, jamaghat ritualdary erkin, azany erkin, QMDB jeke qoghamdyq institut, bilim beru oshaqtary kýn sayyn artyp otyr. Otbasy, qogham, adam jalpy diny tanymmen tynystay alady. Tipti, dinshilder men dindarlardyng jәne ateisterding әleumettik jelilerdegi bәsekesi qoghamda jandy qúbylysqa ainaldy. Demek, biz – keshegi kenestik sekulyarizmnen mýlde bólek zayyrly elmiz. Yaghni, zayyrly el ózining ómir sýru formasy men múratyn kórsetip otyr. Búghan daulasudyng keregi joq.

«Endi daudyng basy nede?» degen súraq tuady. Mәsele konstitusiyalyq qúqyq normalary men sharighat ýkimining ýilesimi men ýndestiginen kelip shyghady. Memleket keshegi kenestik jýie sekildi Úly Jaratushyny, Allany, ruhany әlemdi, ruhty, kiyelini, taghdyrdy, aqyretti joqqa shygharyp otyrghan joq. Kerisinshe, memleket adamnyn, azamattyng senimine, aryna, ojdanyna, moralidyq qúqyna aralaspaytyndyghyna kepil beredi. Oghan «Ruhany janghyru» baghdarlamasyn qossanyz, týsinikti bolady. «Qazaqstannyng kiyeli geografiyasy» degen baghdarlamanyng ózi memleket pen mәdeniyetting ýndestigi men ýilesimdiligine dәlel dep kórsetuge túrarlyq. Búl jerde zayyrly elding ústanymy adamnyng senimine, onyng aqyretine, Jaratushysyna aralaspaydy. Adamnyng moralidyq qúqy retinde, onyng diny tanymyn, diny bilimin, diny tәjiriybesin keneytuge, ritualdyq rәsimdik sharalaryna jaghday jasaydy, qadaghalaydy. Mine, osy memleket pen qogham arsyndaghy ózara qatynas tetikterinde, praktikasynda, tújyrymynda, uәj-kommentariiylerinde keybir týsinbestik sebepter oryn alyp jatqany jasyryn emes. Múnyng basty sebebi, Platon aitqanday, memleket te adam siyaqty ýreylenedi, qorqady, kýdiktenedi, ýmittenedi. Ol – ekstremizm, ol – terrorizm, ol – radikalizm. Sebebi jahandyq sayasatta din – basty taqyryp. Din arqyly nebir qiytúrqy sayasattary men iydeologiyalaryn, mýddeleri men maqsattaryn tyqpalauy mýmkin. Degenmen, memlekettik institut din qúbylysyn ghylymy tanymdyq túrghydan taldap, baqylaudy ortalyqtandyrylghan instituttar arqyly birizdi saraptarmen, qoghamdyq qabattarmen biregeylenuin sezdirip otyrghany abzal.

Zayyrlylyq ústanymy dinning sayasilanuyn tejeytin, dindi memleket isine aralastyrmaytyn ústanym desek te, keybir qúbylystar dindarlardyng uәjin joqqa shygharmaydy. Sondyqtan «sayasy din» men «diny sayasat» arasynda óte naqty pozisiyalyq naqtylyq kerek. Zayyrlylyq ústanymynyng pozisiyasyn qorghaytyn da, joqtaytyn da memlekettik institut. Solay bola túra keybir toptar men jamaghattar qatynasynda alalau, taraptarlyq tanytatyn bolsa, onda egmendikting de, eldikting de bolashaghyna qauip tóndiredi.

Býgin biz – demokratiyalyq, әleumettik, qúqyqtyq jәne zayyrly memleketpiz. Zayyrlylyq – ateizm de, sekulyarizm de emes. Ol – qúqyqtyq ústanym. Onyng mәni mynada: memleketting sayasy jәne qúqyqtyq sheshimderi diny negizde qaralmaydy. Din men memleket osy negizde ózara bólek bolady. Islam da tabighatynan din men dýniye, Alla men әlem, adam men aqyretti óz aldyna jýielep tanytatyn, qabyldaytyn din. Sondyqtan zayyrlylyq – memlekettik institutqa ghana qatysty ústanym, ol qoghamdyq institutqa, onyng qúndylyqtyq túghyrlaryna qatysty emes. Olay bolmasa, keshegi kenestik ateizm ústanymynan esh aiyrmashylyghy qalmaydy. Sodan song demokratiyalyq elde adam qúqy ten, onyng kәsibine, mindetine, qyzmetine, tegi men dinine qaray qúqy erekshelenbeydi. Qúqyq – barshagha bir bolsa ghana qúqyq, biraq әrbir azamattyng ózindik statusy, jauapkershiligi men mindetterin joqqa shygharugha bolmaydy.

Kenestik jýie kezinde qazaq tarihynan, mәdeniyetinen, tili men dininen, dili men dәstýrinen, jalpy últtyq qúndylyghynan ajyrap qala jazdady. Býgingi qoghamdaghy últtyq sanadaghy buyrqanghan pikirtalastardyng deni – negizinen keshegi kenestik iydeologiyanyng zardaby men iynersiyasynyng jemisi. Endi bolmystan airyldyq degende tәuelsiz, óz aldyna egemen el boldyq. Al egemendikting kepili – zayyrlylyq. Sondyqtan Ata zanymyzgha demokratiyalyq, zayyrly, qúqyqtyq ústanymdy basshylyqqa alatyn elmiz dep jariyaladyq.

Egemendikting bergen senimining arqasynda bayqamay, alghashqy jyldary syrttan din ýiretemin dep kelgen kez kelgen missionerge qúshaghymyzdy ashtyq. Nәtiyjesinde sәlafiylik, uahabistik diny tanymdar arqyly el birligine syna qaghyla bastaghanda, memleket din turaly sayasaty men strategiyasyn ózgerte bastady. Óitkeni, sәlafiylik tendensiya da qazaqtyng ótken tarihyn, diny tәjiriybesin, bolmysyn, jalpy últtyq qúndylyghyn joqqa shygharady. Jastarymyzdy ózining tarihynan, mәdeniyetinen, salty men últtyq qúndylyqtanynan jerinuge aparyp soqty. Búl qúbylys tek sanada ghana emes, elimizding birneshe aimaqtarynda jarylystar men teraktilerding beleng aluyna apardy. Osynyng bәrining artynda radikaldy diny iydeologiya túrghany belgili. Keshegi kenestik ghylymy ateizm arqyly mansúqtalghan bolmysymyz endi ontologiyalyq, psihologiyalyq qabattarda sәlafizm túrghysynan mansúqtaluyn jalghastyrdy. Sondyqtan keshegi «ghylymy ateizm» men «býgingi sәlafizm» – ústanymdyq jaghynan bir platformagha negizdelgen últtyq bolmysty mansúqtaushy iydeologiya. Demek, bizding el zayyrly el retinde keshegi ateizmge de, salafizmge de syndarly minez tanytyp otyr.

Elbasynyng el bolashaghyna baghyttalghan «Ruhany janghyru» baghdarlamasynyng jýzege asuy da, egemendikting kepili de zayyrlylyq ústanymyna baryp tireledi. Búl ústanymdy býgin qalay paydalanamyz, ertenimizdi de solay elestetemiz dep nyq senimmen aitugha bolady. Al egemendikting saqtaluy – últtyq, mәdeny bolmystyq qúndylyqtarymyzdyng saqtaluynyng kepili.

 Dosay Kenjetay, dintanushy

Abai.kz