قازاقستان – زايىرلى مەملەكەت. ال زايىرلىلىق ۇستانىمى – مەملەكەتتىڭ ءدىن جانە مەملەكەت قاتىناستارىن رەتتەيتىن تەتىك. بۇل تەتىك كەشەگى كەڭەستىك اتەيزم تەتىكتەرىنەن مۇلدەم باسقاشا بولۋى كەرەك. وسى ۇستانىم، اسىرەسە ءدىندارى بار، ءدىنشىلى بار ەل اراسىندا ءالى تولىق ءوز انىقتاماسىن الا الماي جاتىر. اركىم ءارتۇرلى تۇجىرىمدار مەن يدەيالارىن ايتقانىمەن، تەوريالىق دەڭگەيدە قالۋدا. ال زايىرلىلىق ۇستانىمى، نەگىزىنەن پراكتيكالىق سيپاتتا ناقتى كورىنىس بەرەتىن قۇرال. تەورياسى دا ناقتى بولماعان سوڭ، پراكتيكاداعى كورىنىسى دە الا-قۇلا. سوندىقتان كەيبىر جاستار زايىرلىلىقتى كەشەگى كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ سارقىنشاق ينەرتسياسى رەتىندە قابىلدايدى. قانشا جەردەن ەگەمەن ەل بولدىق، زايىرلى، قۇقىقتىق، دەموكراتيالىق سيپاتقا يەمىز دەگەنمەن، «سەندەردىڭ زايىرلىلىقتارىڭ – اتەيزم» دەپ جۇرگەن «احيلار» جەتكىلىكتى. مۇنى قوعامدىق رەاكتسيا رەتىندە باعالايىق.

ال مەملەكەتتىك ينستيتۋت تاراپىنان زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ ناقتى فۋنكتسيالارى مەن مىندەتتەرى جانە ومىردە قولدانۋ تەتىكتەرى تولىق انىق ەمەس. سوندىقتان ءدىندارلارىمىزدىڭ كۇدىگىن سەيىلتۋ ءۇشىن كەشەگى «كەڭەستىك سەكۋلياريزم» مەن بۇگىنگى «زايىرلىلىقتىڭ» اراجىگىن اجىراتىپ كورسەتۋ كەرەك. سوسىن كۇدىكشىل دىندارلارعا: «ەگەر ءبىز زايىرلى ەل بولماساق، كەشەگى كەڭەستىك اتەيزمدى ءالى كۇنگە ۇستانعان بولساق، وندا سەن قالاي «ءدىندار» بولىپ ءجۇرسىڭ؟» دەگەن سۇراقتى دا قويا ءبىلۋ كەرەك. قىسقاسى، زايىرلىلىق – مىنا تىرشىلىكتە پراكتيكالىق قىرى ماڭىزدى اسپەكتى ءارى مەملەكەت پەن قوعامنىڭ ديداكتيكالىق سۇحباتىنىڭ نەگىزىندە داميتىن ءومىر سالتى، سانا ماسەلەسى.

زايىرلىلىق پەن كەڭەستىك سەكۋلياريزم اراسىنداعى ايىرما قوعام مەن مەملەكەت ينستيتۋتتارىنىڭ ءدىن قۇبىلىسىمەن قاتىناسىنان كورىنىس تابادى. كەڭەستىك سەكۋلياريزم ءدىن قۇبىلىسىن مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق يسنتيتۋتتاردان دا، ادامنان دا الاستادى. ساياسي، اتەيستىك يدەولوگيا سولاي قابىلدادى. سول سەبەپتەن ءدىن ادامدى قورشاعان مادەنيەتتەن دە، الەۋمەتتىك ينستيتۋتتان دا، وتباسىنان دا، ساياساتتان دا، ونەردەن دە، ەكونوميكادان دا، ءبىلىم بەرۋدەن دە شەتتەتىلدى. ال بۇگىن ءبىز – ەركىن، ەگەمەن، تاۋەلسىز ەلمىز. زايىرلى دەموكراتيالى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك نەگىزدە باياندىلىعىن قۇرۋدى ماقسات ەتكەن، اتا زاڭىندا وسىلاي ايعاقتاپ قويعان مەملەكەتپىز. ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىزدا دىنگە قاتىستى ارنايى باپ بار. ونىڭ پرەامبۋلاسىندا حانافيلىك مەكتەبى مەن حريستياندىق پراۆوسلاۆيانىڭ تاريحي ميسسياسىن مويندايتىندىعى كورستەىلگەن. بارلىق وبلىس، قالا، اۋدانداردىڭ ىشكى ساياسات بولىمدەرى ءدىندى نەگىزگى اسپەكتى رەتىندە تانيدى. ءتىپتى، ارنايى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارمالار مەن دەپارتامەنتتەر بار. بۇل – كەشەگى كەڭەستىك جۇيەدەگى جاعدايمەن سالىستىرعاندا جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىعى بار ۇستانىم.

ال قوعامدىق ينستيتۋتتاردا ءدىن قۇبىلىسى وتە بەلسەندىلىك الىپ وتىر. مەشىت، مەدرەسە، جاماعات ريتۋالدارى ەركىن، ازانى ەركىن، قمدب جەكە قوعامدىق ينستيتۋت، ءبىلىم بەرۋ وشاقتارى كۇن سايىن ارتىپ وتىر. وتباسى، قوعام، ادام جالپى ءدىني تانىممەن تىنىستاي الادى. ءتىپتى، دىنشىلدەر مەن ءدىندارلاردىڭ جانە اتەيستەردىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى باسەكەسى قوعامدا جاندى قۇبىلىسقا اينالدى. دەمەك، ءبىز – كەشەگى كەڭەستىك سەكۋلياريزمنەن مۇلدە بولەك زايىرلى ەلمىز. ياعني، زايىرلى ەل ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسى مەن مۇراتىن كورسەتىپ وتىر. بۇعان داۋلاسۋدىڭ كەرەگى جوق.

«ەندى داۋدىڭ باسى نەدە؟» دەگەن سۇراق تۋادى. ماسەلە كونستيتۋتسيالىق قۇقىق نورمالارى مەن شاريعات ۇكىمىنىڭ ۇيلەسىمى مەن ۇندەستىگىنەن كەلىپ شىعادى. مەملەكەت كەشەگى كەڭەستىك جۇيە سەكىلدى ۇلى جاراتۋشىنى، اللانى، رۋحاني الەمدى، رۋحتى، كيەلىنى، تاعدىردى، اقىرەتتى جوققا شىعارىپ وتىرعان جوق. كەرىسىنشە، مەملەكەت ادامنىڭ، ازاماتتىڭ سەنىمىنە، ارىنا، وجدانىنا، مورالدىق قۇقىنا ارالاسپايتىندىعىنا كەپىل بەرەدى. وعان «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن قوسساڭىز، تۇسىنىكتى بولادى. «قازاقستاننىڭ كيەلى گەوگرافياسى» دەگەن باعدارلامانىڭ ءوزى مەملەكەت پەن مادەنيەتتىڭ ۇندەستىگى مەن ۇيلەسىمدىلىگىنە دالەل دەپ كورسەتۋگە تۇرارلىق. بۇل جەردە زايىرلى ەلدىڭ ۇستانىمى ادامنىڭ سەنىمىنە، ونىڭ اقىرەتىنە، جاراتۋشىسىنا ارالاسپايدى. ادامنىڭ مورالدىق قۇقى رەتىندە، ونىڭ ءدىني تانىمىن، ءدىني ءبىلىمىن، ءدىني تاجىريبەسىن كەڭەيتۋگە، ريتۋالدىق راسىمدىك شارالارىنا جاعداي جاسايدى، قاداعالايدى. مىنە، وسى مەملەكەت پەن قوعام ارسىنداعى ءوزارا قاتىناس تەتىكتەرىندە، پراكتيكاسىندا، تۇجىرىمىندا، ءۋاج-كوممەنتاريلەرىندە كەيبىر تۇسىنبەستىك سەبەپتەر ورىن الىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. مۇنىڭ باستى سەبەبى، پلاتون ايتقانداي، مەملەكەت تە ادام سياقتى ۇرەيلەنەدى، قورقادى، كۇدىكتەنەدى، ۇمىتتەنەدى. ول – ەكسترەميزم، ول – تەرروريزم، ول – راديكاليزم. سەبەبى جاھاندىق ساياساتتا ءدىن – باستى تاقىرىپ. ءدىن ارقىلى نەبىر قيتۇرقى ساياساتتارى مەن يدەولوگيالارىن، مۇددەلەرى مەن ماقساتتارىن تىقپالاۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، مەملەكەتتىك ينستيتۋت ءدىن قۇبىلىسىن عىلىمي تانىمدىق تۇرعىدان تالداپ، باقىلاۋدى ورتالىقتاندىرىلعان ينستيتۋتتار ارقىلى ءبىرىزدى ساراپتارمەن، قوعامدىق قاباتتارمەن بىرەگەيلەنۋىن سەزدىرىپ وتىرعانى ابزال.

زايىرلىلىق ۇستانىمى ءدىننىڭ ساياسيلانۋىن تەجەيتىن، ءدىندى مەملەكەت ىسىنە ارالاستىرمايتىن ۇستانىم دەسەك تە، كەيبىر قۇبىلىستار ءدىندارلاردىڭ ءۋاجىن جوققا شىعارمايدى. سوندىقتان «ساياسي ءدىن» مەن «ءدىني ساياسات» اراسىندا وتە ناقتى پوزيتسيالىق ناقتىلىق كەرەك. زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ پوزيتسياسىن قورعايتىن دا، جوقتايتىن دا مەملەكەتتىك ينستيتۋت. سولاي بولا تۇرا كەيبىر توپتار مەن جاماعاتتار قاتىناسىندا الالاۋ، تاراپتارلىق تانىتاتىن بولسا، وندا ەگمەندىكتىڭ دە، ەلدىكتىڭ دە بولاشاعىنا قاۋىپ توندىرەدى.

بۇگىن ءبىز – دەموكراتيالىق، الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق جانە زايىرلى مەملەكەتپىز. زايىرلىلىق – اتەيزم دە، سەكۋلياريزم دە ەمەس. ول – قۇقىقتىق ۇستانىم. ونىڭ ءمانى مىنادا: مەملەكەتتىڭ ساياسي جانە قۇقىقتىق شەشىمدەرى ءدىني نەگىزدە قارالمايدى. ءدىن مەن مەملەكەت وسى نەگىزدە ءوزارا بولەك بولادى. يسلام دا تابيعاتىنان ءدىن مەن دۇنيە، اللا مەن الەم، ادام مەن اقىرەتتى ءوز الدىنا جۇيەلەپ تانىتاتىن، قابىلدايتىن ءدىن. سوندىقتان زايىرلىلىق – مەملەكەتتىك ينستيتۋتقا عانا قاتىستى ۇستانىم، ول قوعامدىق ينستيتۋتقا، ونىڭ قۇندىلىقتىق تۇعىرلارىنا قاتىستى ەمەس. ولاي بولماسا، كەشەگى كەڭەستىك اتەيزم ۇستانىمىنان ەش ايىرماشىلىعى قالمايدى. سودان سوڭ دەموكراتيالىق ەلدە ادام قۇقى تەڭ، ونىڭ كاسىبىنە، مىندەتىنە، قىزمەتىنە، تەگى مەن دىنىنە قاراي قۇقى ەرەكشەلەنبەيدى. قۇقىق – بارشاعا ءبىر بولسا عانا قۇقىق، بىراق ءاربىر ازاماتتىڭ وزىندىك ستاتۋسى، جاۋاپكەرشىلىگى مەن مىندەتتەرىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

كەڭەستىك جۇيە كەزىندە قازاق تاريحىنان، مادەنيەتىنەن، ءتىلى مەن دىنىنەن، ءدىلى مەن داستۇرىنەن، جالپى ۇلتتىق قۇندىلىعىنان اجىراپ قالا جازدادى. بۇگىنگى قوعامداعى ۇلتتىق ساناداعى بۋىرقانعان پىكىرتالاستاردىڭ دەنى – نەگىزىنەن كەشەگى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ زاردابى مەن ينەرتسياسىنىڭ جەمىسى. ەندى بولمىستان ايرىلدىق دەگەندە تاۋەلسىز، ءوز الدىنا ەگەمەن ەل بولدىق. ال ەگەمەندىكتىڭ كەپىلى – زايىرلىلىق. سوندىقتان اتا زاڭىمىزعا دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق ۇستانىمدى باسشىلىققا الاتىن ەلمىز دەپ جاريالادىق.

ەگەمەندىكتىڭ بەرگەن سەنىمىنىڭ ارقاسىندا بايقاماي، العاشقى جىلدارى سىرتتان ءدىن ۇيرەتەمىن دەپ كەلگەن كەز كەلگەن ميسسيونەرگە قۇشاعىمىزدى اشتىق. ناتيجەسىندە سالافيلىك، ۋاحابيستىك ءدىني تانىمدار ارقىلى ەل بىرلىگىنە سىنا قاعىلا باستاعاندا، مەملەكەت ءدىن تۋرالى ساياساتى مەن ستراتەگياسىن وزگەرتە باستادى. ويتكەنى، سالافيلىك تەندەنتسيا دا قازاقتىڭ وتكەن تاريحىن، ءدىني تاجىريبەسىن، بولمىسىن، جالپى ۇلتتىق قۇندىلىعىن جوققا شىعارادى. جاستارىمىزدى ءوزىنىڭ تاريحىنان، مادەنيەتىنەن، سالتى مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتانىنان جەرىنۋگە اپارىپ سوقتى. بۇل قۇبىلىس تەك سانادا عانا ەمەس، ەلىمىزدىڭ بىرنەشە ايماقتارىندا جارىلىستار مەن تەراكتىلەردىڭ بەلەڭ الۋىنا اپاردى. وسىنىڭ ءبارىنىڭ ارتىندا راديكالدى ءدىني يدەولوگيا تۇرعانى بەلگىلى. كەشەگى كەڭەستىك عىلىمي اتەيزم ارقىلى مانسۇقتالعان بولمىسىمىز ەندى ونتولوگيالىق، پسيحولوگيالىق قاباتتاردا ءسالافيزم تۇرعىسىنان مانسۇقتالۋىن جالعاستىردى. سوندىقتان كەشەگى «عىلىمي اتەيزم» مەن «بۇگىنگى ءسالافيزم» – ۇستانىمدىق جاعىنان ءبىر پلاتفورماعا نەگىزدەلگەن ۇلتتىق بولمىستى مانسۇقتاۋشى يدەولوگيا. دەمەك، ءبىزدىڭ ەل زايىرلى ەل رەتىندە كەشەگى اتەيزمگە دە، سالافيزمگە دە سىندارلى مىنەز تانىتىپ وتىر.

ەلباسىنىڭ ەل بولاشاعىنا باعىتتالعان «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ جۇزەگە اسۋى دا، ەگەمەندىكتىڭ كەپىلى دە زايىرلىلىق ۇستانىمىنا بارىپ تىرەلەدى. بۇل ۇستانىمدى بۇگىن قالاي پايدالانامىز، ەرتەڭىمىزدى دە سولاي ەلەستەتەمىز دەپ نىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ال ەگەمەندىكتىڭ ساقتالۋى – ۇلتتىق، مادەني بولمىستىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ساقتالۋىنىڭ كەپىلى.

 دوساي كەنجەتاي، دىنتانۋشى

Abai.kz