«Habar» agenttigi qalyng elge din qayratkeri Ysmatolla Maqsúm  turaly imandy adam balasy jiyirkenetin jalagha toly jaghymsyz «Aqiqat» filimin kórsetti.

«Habar» agenttigi qalyng elge din qayratkeri Ysmatolla Maqsúm  turaly imandy adam balasy jiyirkenetin jalagha toly jaghymsyz «Aqiqat» filimin kórsetti.

Filimning «bismildәsinde» Shәkәrim qajynyng Tolstoygha arnaghan ólenindegi «jalghan» sopylardy synaytyn tústaryn epigraf retinde qoldanypty. Kýlesiz be, jylaysyz ba?! Qazaq balasyna qajy múrasynyng ruhany ózegin ashyqtap jetkizuge bar ghúmyryn sarp etken dindәr ghalym men  onyng izine ergen, sol Shәkәrim atamyzdyng úrpaghy әri syr-shumaqtaryn jaratylystanu ghylymy túrghysynan zerdelep jýrgen ghalym turaly әnigime tútanady dep әste oilamaysyn. Oqyghany, oqymaghany bar jýregine iman úyalaghan әr qazaq Shәkәrim qajyday ghúlamasynyng atyn batpityp jalqy jazbaydy. Shәkәrim qajy atamyzdyng naq bir qúrdastarynday «Shәkәrim» - deushilerining ózi dәstýrge degen «qúrmetterinin» qandaylyq dәreje de ekendikterin aiqyndap túr. Ózderining aram oilaryn iske asyru maqsatynda ghana qajy atamyzdyng esimin lajsyzdan paydalanyp otyr desek esh qatelespeymiz. Al avtorlardyng sarapshy retinde Oraz Álimbekti tandauy esti azamattardyng búl týsirilimdi jalagha toly «qara piyar» dep baghalap, bas tartqanyn kórsetetindey. Bas «pәtuashy» Oraz Álimbek myrzanyng sopylyq joldy nasihattaushylargha «tiyse - terekke, tiymese - bútaqqa»- degendey, orayy kelsin, kelmesin qaralap jýrgenine biraz boldy. Esterinizde bolsa, dәl osy Oraz 2005 jyly da Qoja Ahmet Yasauy tariqatynyng qazirgi zamandaghy beldi ókili, ghúlama aghamyz Ysmatolla qariyge biraz qaralaushy maqala jazghan bolatyn. Keyinnen onysy ózine soqqy bolyp tiydi de... Orazdyng aghasy Núrlan Álimbekov - dinaralyq alauyzdyq tudyrghany ýshin qamaugha alynyp, keyin sotty bolghany turaly BAQ arqyly qúlaghdarmyz. Qúday-au desenizshi, «qúzyrly oryndar, ÚQK nege sopy-zikirshilerdi tergep-teksermeydi» dep taqua jamaghatttyng sonyna kýshtik qúrylymdaryn aidap salam dep jýrip, oilamaghan jerden Oraz Álimbekting ózi ÚQK-ine qarsy әreketke kóshkeninen de habardar boldy. «Bireuge or qazba, ózing týsesin» degen osy. Onyng ýstine, bir belgili ghalym aghamyz baqilyq bolghanda  «ol ýkimetke narazylyq retinde ózine qol júmsapty»-degendey jalaly jalghan maqala jariyalap, qarsy taraptan saliqaly jauap ta alghan edi... Sondyqtan da, onyng Yassauy jolyn ústanyp, nasihattap jýrgenderge «pәtuә» aitugha moralidik túrghydan esh haqy joq. Zikirge baylanysty birdeme aitpaq bolghan  ekensin, endeshe tynda!

Oreke, Zikir turaly kenirek bilginiz kelgen bolsa qazaqtyng epostyq jyrlaryn, ilgeride ótken shayyr, jyraularyn múqiyat oqyp shyqsanyz dúrys bolar.

«... Ala tanmen aralas, Zikir aityp zarlaghan, Bir qúdaydyng dostary. Qúdaydyng dosy kim deseng keshegi ótken payghambar, Solardyng jolyn qúp kórip, ghúlama dep aitqandar... » - deydi Kerderi Ábubәkir atamyz. Ony azsynsang zikirdi «selkildeu, shayqalu» - dep qana týsinetin tayaz oily «bilimdilerdin» nazaryna Týrkistandaghy Qarnaq medresesining týlegi ghúlama ghalym, el arasynda «Sary molda» degen atpen belgili bolghan Balmaghanbet Balqybayúlynyng myna syr sózderin úsynayyq.

-         Allagha kýndiz-týni zikir etsen,

Aytylghan tәubadaghy shartqa jetsen.

Jetersing maqsútyna mahshar kýni,

Dýniyeden sol әdetpen ótip ketsen.

Pendening úqsar dili qara tasqa,

Tesetin zat joq deme tasty basqa.

Zikir qayla, tas-dilge úrsang qatty,

Muafyq bolsa diling yqylasqa.

Ólimning keletinin oigha saqtap,

Tolar kózing móltildep ystyq jasqa.

Onnan tart Lә iylәhә illә Allany,

Astyna úr sol emshektin, búl dúghany.

Zikir tahlil kóp aitqan

Qashar shaytan halyqtan.

Qashqanday shabaq shashyrap,

Shortan atty balyqtan...

... Zikirshi haqtyng dosy dep

Aytqanyna nanayyq.

Haq jolyna ghashyq bop,

Tiridey kýiip, janayyq.-

Balmaghanbet atamyzdy 1890-1970 jyldar aralyghynda ómir sýrgenin eskersek, zikirdi Ismatulla qary әkeldi dep aityp jýrgender nege sýiendi eken... Qanday dәlelderi bar!

Ysmatolla Maqsúmdy qaralaugha ynta jiger bildirgen Elena Burova hanymgha «pәtuә» aitqyzu da «aqiqatshylardyn» baghasyn arttyryp túrghan joq. Qazaq tarihynan, dәstýrli dininen habary joq  әri «aqysyn bersen, boqysyn shygharyp» tapsyryspen júmys isteytin kýmәndi ghalymnyng uәjsymaghy  qazaq ghylymynyng tarlany, әigili batyr Bauyrjannyng tәlimin kórgen, prinsipshil Mekemtas agha Myrzahmetúlymen salystyrghanda, tómengi synyptyng oqushysyn tyndaghanday әserde qaldyrady eken.

Esirtki men ishimdikting saldarynan joldan tayghan ýsh-tórt adamnyng pәtuәsiz әngimeleri men «kórgen qorlyqtaryn» aityp zar enireui aqqa kýie battastyrudyng taptyrmas qúralyna ainalypty.. Birinshiden, ol beysharalardy «emdelsin» degen niyetpen mediresege tabystaghan ózderining tuma-tuystary bolatyn. Ysmatolla qary eshkimdi kósheden ústap aldyrghan joq. Al kóp arasynda em qonbaghan eki-ýsh adam bar bolsa, ol ózderining emdeluge degen shynayy niyetterining joqtyghynan. Sondyqtanda, filologiya ghylymdarynyng kandidaty M.O. Áuezov atyndaghy әdebiyet jәne óner institutynyng ghylymy qyzmetkeri Bazarbek Atyghaydyng «Smatulla qaridy qaralau nege kýsheyip túr... Masudshah pen Rabbanidyng kenesshisi bolghany ýshin be? » - degen maqalasynan ýzindi keltirsek artyq bolmas. («Jas Alash №113 21 qyrkýiek 2002 j)

«.. Osydan ýsh jyl búryn  ózining diny terendigimen, imany baysaldyghymen aty Qazaqstangha mәshhýr bolghan, halyq arasynda «Qarasu» degen atpen belgili meshit- medrese sol uaqyttaghy bas mýfty Ratbek Nysanbayúlynyng pәrmenimen jabylghan edi. Búrynghy ata - baba jolyn diny medreseni qalyptastyrghan 70 jylghy bәlshibektik ezgi men tepkiden esengiregen qazaq últynyng ruhyn kótergen, tirshilikting bayanyna bastaghan Smatulla qary Maymaq Ishan nemeresi eshkimmen daulaspay, sottaspay, «Qúdaydyng búiyrghany bolar...» dep kelgen jaghy Pәkistangha  qayta attanyp ketken edi... Meshit  - medrese jabylar kezde, «sizdi jazyqsyz qudalap jatyr ghoy sotqa shaghymdanynyz, biz kómekteseyik» degenderge, «Eger qazir men eldi olay shulatatyn bolsam, erteng basqalar eki molda sadaqagha talasyp jatyr dep kýledi. Qazaqpen qazaq qyrlysyp, dúshpangha taba bolmayyq» degen-di. Solaysha, bir sabaq jip almaghan kýii Smatulla qary medreseni «qyzyqqandargha» qaldyryp jýre bergen... Smatulla qary «qaryndas -bauyrynnyng aiybyn ashudan saqtan, aldynda ketip bara jatqan músylmannyng aiybyn bayqasan, artyndaghygha sezdirmey jauyp, jasyryp jýr. Onyng bylyghyn kórsetip, jahangha jar salyp, attandaghannan týk shyqpaydy. Basqa dýniyeni bylghaysyn...» dep otyratyn. ... Ýnemi «qaryndasym, bauyrym, búl úly topyraqtyng qadir qasiyetin bilinder! Dýniyede men kórmegen el, jer joq, biraq, jahanda bizding Qazaqstanymyzdyng basyna Qúday bergen baq pen bereke, baylyq pen yrys joq! Inshalla, dýniyege eki jaqsylyq kelse, sonyng biri- qazaqtiki... » - dep otyrady. Sóitken, tekti aghamyzdy «aughan» dedik... Tekti deytin sebebimiz, Smatulla qariyding әkesi Ábdighappar qary 1931 jyly Syr ónirinde qyzyl bәlshebekterge qarsy últ- azattyq kóterilisin bastaghan Aqmyrza Damolla ahunnyng senimdi serigi bolghan. Aqmyrza ahun oqqa úshqannan keyin, artynan ergen qalyng elin qazirgi aughan jerine alyp ótken qaharman. Smatulla Maqsúmnyng arghy atasy zamanynda Mekkege eki ret jayau baryp qaytqan, esimin Qazaly, Qarmaqshy óniri osy kýnge deyin qúrmetpen ataytyn Maymaq ishan...»

Oqyrmangha úzaqtau ýzindi úsynghanymyzgha kenshilikpen qarar. Óitkeni, tayqy mandayymyzgha qansha tiyse de bolmady, sol toghyz jyl búrynghyday jaghday qayta qaytalanyp túr. Ózgergeni shamaly.

Qazir «islamdy dúrys ústanyp otyr» dep esepteletin keybir elder ýlken diny toqyraudy bastan keshude. Tipti, olardyng birsypyrasy islamnyng agressiyalyq baghyty - «vahabbiyzimnin» yqpalyna týsip qaldy. «Vahhab» jolyn ústanushylar sening últtyq mýddene, salt-dәstýrine pysqyryp ta qaramaydy. Áuliye- әmbie degenderge tipti qas...Keshegi «Aqiqattan» da osy aghymnyng iydeyalarynyng sheti qyltiyady. Búlardyng el ishin ala tayday býldiruge kóshkeni qazir júrttyng auzynda jýr. Búl taqyrypta ústamdylau muftiyatymyzdyng ózi jaqynda uahabi, salafiylerge oray óz pәtuasyn jariyalapty. Pәtuadan úqqanymyz: búlar «Alla razylyghy ýshin Qúran oqyp, baqilyq bolghandardyng ruhyna (әruaqtargha) baghyshtaugha, ony eske alugha, mazarlargha barugha ýzildi-kesildi qarsy eken. Ólgen kisi kim bolsa da jerlenisimen úmyt deydi. Dúghalarda payghambarlar men әuliyelerdin, perishteler men ata-babalardyng atyn ataudy kóptәnirlikting belgisi jәne Allagha serik qosu dep esepteydi. Alaqan jaymaydy, bet sipamaydy. Últtyq salt-dәstýr men әdet-ghúrypty tәrk etken.» («Iman», .№ 3(80), 2010 j., 14-bet) Osy jerde Qazaqstannyng túnghysh preziydenti N.Á. Nazarbaevtyng ózining dýniyege qalay kelgeni turaly bayan etken kópshilikke mәlim bir әngimesi eske týsip otyr. Ákesi Ábish atamyz, әjemiz Áljandy dýniyege kelgen sәbiyleri shetinep kete bergendikten, at  arbagha qúrbandyqqa arnaghan maldaryn salyp, Rayymbek әulie atamyzdyng ziratyna kelip týneydi. Sonda týs kórgen  anamyzgha osy Núrekenning deregi ayan etiledi. Ertesi degdar jandar әkelgen maldaryn soyyp, sol mandaghy jetim- jesirlerge ýlestirip «IYә, Alla» dep auyldaryna kaytady. Kelesi jyly tilekterin Qúday qabyl alyp, shekesi torsyqtay úl beredi. Ol - Qazaqstannyng túnghysh preziydenti N.Á. Nazarbaev. Búghan әuliyelerge tas atqysh M. Tazabekov pen onyng shәkirti keshegi «Aqiqatty» týsirude belsendilik kórsetken búlanymyz Múrat Esjan ne deydi eken?! «Aqiqat» avtorlarynyng sopylyqqa degen kózsiz óshpendiligining mәnisin de QMDB pәtuasy týsindirgendey. Onda: «Búl (uahabiy-salafi) aghymdardy ústaushylar islam dýniyesine jayylyp, týrli memleketterde týrlishe kóriniste jýr. Mysaly, Aljirde ibn Badis fransuzdardyng assimilyasiya sayasatynan ózderining últtyghyn saqtap qalu jәne tassauf (sopylyq) tarihattaryna qarsy kýresushi tәlim retinde qalyptsqan» - deydi.

«Habardyn» shyndyqtyng sadaghasyna jaramaytyn óz «Aqiqatynda»  Ysmatolla Maqsúmgha tanylghan aiyptardyng biri  retinde onyng kenes-aughan (1979-1989j.j.) soghysy kezinde kenes әskerine qarsy soghys qimyldaryn jýrgizgen Rabbani, Ahmedshah Masudqa ruhany kenesshi bolghanyn algha tartady.

Búl jóninde Bazarbek Atyghaydyng jogharydaghy maqalasynda: «Stolichnaya gazeta» Qazaqstan azamaty Smatulla qariyge kenes- aughan soghysy kezinde sovet әskerlerine qarsy soghysqan degen aiyp taghypty. Olar ózderin osy kýnge deyin 15 odaqty «agha halyq» biylep - tóstegen Sovet kezeninde jýrgendey sezinedi eken. Sonda, Smatulla qary eline basyp kirgen, bala shaghasyn qyrugha kele jatqan okkupanttardyng aldynan dәm-túz alyp shyghuy kerek pe edi?! IYә, Smatulla Maqsúm qolyna qaru alyp soghyspasa da, qyzyl okkupanttargha qarsy kóterilgen últ-azattyq kóterilisining ruhany kósemi boldy. Masudshah, Rabbany tәrizdi aughan qolbasshylary Smatulla qariyden qenes alyp túrghan. Óitkeni, onyng el ishindegi bedeli óte joghary bolatyn... «Osy jerde aita ketetin bir jayt. Qazirgi bizding elimizde túryp jatqan ózge últ ókilderi, Qazaqstandy qazaq tilin mensinbey ógeylik kórsetip, ózekten teuip jýrgen tústa Ysmatulla qariyding qay memlekette bolmasyn istegen ónegeli isteri ýlgi bolugha túrarlyq...» degen týiindi kóremiz.

Biz 1991-1992 jyldary Týrkiyada bolghan saparymyzda kóptegen aughandyq bosqyn týrki júraghattarymen kórisip, Ysmatolla qary turaly nebir ghajayyp әngimelerding kuәsi boldyq. Bәride qariyding adaldyghyn, soghysta japa shekken, qarapayym halyqqa istegen jaqsylyqtaryn jyr ghyp aitatyn...

Bir qyzyghy, 2002 jyly «Stolichnaya jizni» gazetinde Nataliya Pershina degenning «pәtuәsy» arqyly Ysmatuolla qariyge shabuyl jasalsa bú joly da «Aqiqattyn» «jarshylary» Elena Burovany tauyp alypty. Sonda bizding taghdyrymyzdy últtyq ruhaniyatymyzdyng qaynarynan mýlde beyhabar  osy hanymdargha sheshkizsek jetisken ekenbiz. Álde elde jibi týzu ghalym qalmady degen týsinikti әldebireuler eriksizden eriksiz sanamyzgha tyqpalap otyr ma?! Onyng ýstine filim avtorlarynyng da kórsetilmeui «qyzyq» eken. Olar neden jasqanyp tasadan tas laqtyryp otyr, egerde aitqandaryna senimdi bolsa ... «Aydalada aq otau, auzy múrny joq otau» filimning avtorlary tergeuge qysym kórsetip, sottan tys «ýkim» aityp otyrghany aidan anyq.  Tergeu tobynyng jetekshisi Qúmarbekov myrzanyng teledidar arqyly sot bolmay jatyp Ysmatulla Maqsúmgha «ýkim shygharuy» ata zanymyzdy syilamaghandyq dep týsinuge bolady. Qaridy sonau azattyqtyng alghashqy kezderinen etene biletin adam retinde aitarym: Qazaqstan men onyng Elbasynyng Ysmatolladan asqan dúghagóiin óz basym estigen de kórgen de emespin! Endi sonday dúghagóy aqsaqalgha týrmeni layyq kórgenimiz jangha batady.

«Aqiqatshylardyn» filiminde jýrekti ezip, oilanugha bastaytyn kadrlar da joq emes. Ásirese, «sonday adamdy qorlaghanymyz qalay, jaman jәutikter de jýr ghoy azattyqta» dep solqyldap jylaghan Baqyt esimdi shymkenttik qaryndasymyzdyng sózi eshkimdi bey-jay qaldyrmaghan shyghar. Sonday-aq, ózining ghúmyrbayanyn aghynan jarylyp aityp otyrghan Ysmatolla qariyanyng «eki dýniyening myrzasy Payghambardan alghan ayanymen ata mekenine ayaq bastym, maghan úrynghandardyng onghany joq» dep eskertuin de ol kisimen bir mәrte bolsa da didarlasqan aghayyn jenilge balay qoymas...

Ysmatolla qariyding bar jazyghy, qazaq balasyna dindi jattan izdeme, sen ilimin ýirener jaqsy sóz óz ishinde de bar dep, sol asyldardy tanytugha talpynghandyghy. Bir qynjyltatyny mynnan asa nashaqorlyqqa, ishimdikke salynghandardy tura jolgha salyp, qatargha qosqan tendessiz enbegi, bir qoldyng sausaqtarynan sәl ghana asatyn nashaqorlardyng aryz shaghymyna bola tәrk etilse qiyanattyng kókesi sol bolar!

PS. Aytpaqshy, «Habar» efiyrinen ótken «Aqiqattyn» oryssha núsqasynda Yassauy ilimin múnsha dәripteu ashyq últshyldyqqa jatady degen týiin aityldy. Al Preziydent N.Nazarbev osy jyldyng 11 nauryzynda Týrkistanda ótken ziyalylarmen kezdesude: «Dinimiz músylman, bizding óz jolymyz bar, óz jolymyzgha týsu ýshin biz osy Qoja Ahmet Yasauiyding ilimine taban tireuimiz kerek. Eger de zertteytin bolsaq, ol qazaq ýshin naghyz Konfusiy bolyp shyghady... Bizding Qoja Ahmet Yasauiyding hikmetterin qarap otyrsan, bir dastarhanda otyrghanda janynda әr dinning ókilderi otyratyn bolsa, olardyng barlyghy bauyryng degen sóz bar. Bizding sayasatymyz sol emes pe?! Eng aldymen elge birlik, odan keyin enbekkerlik kerek degen, odan keyin bir adamnyng tóniregine toptassan, sonda ghana halyq bolasyn,  júrt syilaydy, bolashaghyng bolady degen. Bizge odan artyq qanday diny filosofiya kerek?» degen bolatyn. Sonda «Aqiqatshylardyn» pighyly Elbasynyng sayay ústanymyna qarsy bolghany ma? Dәl osy kezdesudi de «Habardan» tamashalap edik qoy...