Biz  aqshadan góri, uaqytty ýnemdegish zamanda ghúmyr keship otyrmyz. Uaqytty ýnemdeu degeniniz - barlyq shyghyndy da ýnemdep, әreketten intensivtik (barynsha tiyimdi) nәtiyje alu degen sóz. Búl uәjdi bizding búghan deyingi qoldanyp kele jatqan jazbamyzgha qatysty aityp otyrmyz.

Kәzirde elektrondyq keniste eki týrli alfavitti qoldanyp jýrmiz, onyng sókettigi joq. Auyzy alty qarys orystildi qauym da latyndatyp jýrgeni ras. Biraq taqyrypty qaryptan góri qazaqtildi jazbany qalay onay әri tiyimdi etemiz degen mәselege búrghym kelip otyr. Sonymen...

Mening úsynghym kelip otyrghany - beyresmy qolayly da yqsham, til zandylyghyn negiz etu arqyly elektrondyq kenistegi jazudy barynsha ynghayly etu. Jazbany eng bolmasa kýndelikti qol telefonnyng bolmasa elektrondyq habarlamagha qoldanugha ynghayly bolatynday etu. Eger de qol («úya» sózining telefongha qatysy shamaly bolghandyqtan qoldanbaymyn) telefon arqyly jiberiletin habarlamanyng әrbir tanbasy tenge túratynyn eseptesek, aitylyp otyrghan búl mәsele manyzdy bolyp shygha keledi.

Qazaq tili ghylym tilimen aitqanda - agglutinativtik yaghny jalghanbaly bolyp keledi. Tilding búl tabighaty shúbalynqylyqqa beyim. Al, shúbatylghan sózderdi jazu kәzirgi әrip tergen zamanda Uaqyt pen Aqshanyng jauy ekeni ras. Endeshe qazaqtildi beyresmy («beyresmi» dep eki adamnyng arasyndaghy jazbany alyp otyrmyz) jazbany qysqartugha bola ma? Bolady!

Biz  aqshadan góri, uaqytty ýnemdegish zamanda ghúmyr keship otyrmyz. Uaqytty ýnemdeu degeniniz - barlyq shyghyndy da ýnemdep, әreketten intensivtik (barynsha tiyimdi) nәtiyje alu degen sóz. Búl uәjdi bizding búghan deyingi qoldanyp kele jatqan jazbamyzgha qatysty aityp otyrmyz.

Kәzirde elektrondyq keniste eki týrli alfavitti qoldanyp jýrmiz, onyng sókettigi joq. Auyzy alty qarys orystildi qauym da latyndatyp jýrgeni ras. Biraq taqyrypty qaryptan góri qazaqtildi jazbany qalay onay әri tiyimdi etemiz degen mәselege búrghym kelip otyr. Sonymen...

Mening úsynghym kelip otyrghany - beyresmy qolayly da yqsham, til zandylyghyn negiz etu arqyly elektrondyq kenistegi jazudy barynsha ynghayly etu. Jazbany eng bolmasa kýndelikti qol telefonnyng bolmasa elektrondyq habarlamagha qoldanugha ynghayly bolatynday etu. Eger de qol («úya» sózining telefongha qatysy shamaly bolghandyqtan qoldanbaymyn) telefon arqyly jiberiletin habarlamanyng әrbir tanbasy tenge túratynyn eseptesek, aitylyp otyrghan búl mәsele manyzdy bolyp shygha keledi.

Qazaq tili ghylym tilimen aitqanda - agglutinativtik yaghny jalghanbaly bolyp keledi. Tilding búl tabighaty shúbalynqylyqqa beyim. Al, shúbatylghan sózderdi jazu kәzirgi әrip tergen zamanda Uaqyt pen Aqshanyng jauy ekeni ras. Endeshe qazaqtildi beyresmy («beyresmi» dep eki adamnyng arasyndaghy jazbany alyp otyrmyz) jazbany qysqartugha bola ma? Bolady!

Qalaysha?! Tilding ýndestik zanyna negizdey otyryp, qazaq jazbasyn 20-25 payyzgha qysqartugha mol mýmkindik bar. Óitkeni, qazaq sózderin sonsha payyzgha «shúbaltyp» jýrgen  eki dybys bar, ol - Y men I. Búl dybystar tek qana dauysty dybystar emes, sonday-aq, sózdegi buyndy juandatugha (jinishkertuge) qatysatyn, yaghni, Ýndestik zanyn jýzege asyratyn birden bir dybystar bolyp tabylady. Olar ózge dauyssyzdargha bylaysha qosarlanu arqyly buyndy juandatady ne jinishkertedi:

Endi osy zandylyqty myna sózderding jazyluyna múqiyat nazar audaru arqyly qysqartugha bolatynyna kóz jetkizeyik:

qy+a+ly+a = qala;  ki+ó+shi+e = kóshe;

A+yl+my+a+yt+y = Almaty;

A+yl+my+a+yt = Almat;

y+sy+ry+a+yp = ysyrap.  Múndaghy kóshe, Almaty, Almat sózderin odan әri qysqartu mýmkin emes, biraq «ysyrap» sózin qysqartugha bolady:

ysrap. Óitkeni, «ys» buynynan keyin «y» dybysy jazsang da, jazbasang da dybystalady, búl - ýndestik zanynyng kórinisi jәne Y dybysynyng kestedegi qasiyetinen tuyndap túr.

Osylaysha mynaday sózder tizbegin keltiruge bolady:

Kestege qaray otyryp, sózdegi juan ne jinishke buyndargha qatysty sәikes týrde Y men I әripterin qysqartugha bolady.

Jaqshanyng ishinde kórsetilgen buynshaq dybystardy bir әrippen tanbalau arqyly qanshama shúbalynqylyqtan arylugha bolatyny kórinip túr.

Alayda, buynshaqtaghy y, i ýnsheleri men dauystalatyn y, i dybystaryn ajyratu qajettigi tuyndaydy.

Bizding payymymyz boyynsha, mynaday ýsh jaghdayda y, i dybystarynyng buynshaqtau qasiyetinen góri dauysty dybys ekendigi ajyratylady:

1. sózding basynda dybystalatyn y men i ýnsheleri - dauysty: ishik - ishk;

2. sózding ayaghynda dybystalatyn y men i ýnsheleri - dauysty: eski - eski;

3. sóz ortasynda keletin ýshinshi jaqtaghy jikteu esimdigining jalghau retinde dybystalatyn y men i ýnsheleri - dauysty: tilimiz - tlimz; elimiz - elimz.

Alayda, búl tújyrym boyynsha keybir aiyryqsha jaghdaylargha sәikes qaghyida qajet: tildin  - tildn, tyldyng - tyldn, tilimizding - tilmzdn, tyrsyl -tyrsl; múndaghy buynshaqty ýnshelerdi óz әripterimen tanbalap, sol arqyly sózding juan ne jinishkeligin ajyratu mýmkindigin tughyzu arqyly jazylymy birdey, juan-jinishkeligi әr týrli sózderdi naqtylaugha bolady. Búl tújyrym tildi ýndesim zanyna moyynsúndyru arqyly tútynushygha moyyndatyp, onyng saqtaluyn bekite týsedi.

Osylaysha qos әlipbiydegi mәtin kólemin salystyrynyz: eski jazym («jazym» sózi tilding sózjasam qabyletine oray, búiryq rayly (ból, ól ...) etistikke -ym, -im, - m júrnaqtary jalghanu arqyly jasalyp otyr; «jazylym», «kórsetilim» sózderi búl qaghidagha qayshy) boyynsha - 6 jol, jana jazym boyynsha - 5 jol.

Resmy әlipbiyshe jazym: jogharyda keltirilgen emlelik jәne jana әlipbiylik ústanymdy iske asyruda qazaqsha mәtin barynsha qysqarady da (20-25%-gha), jazym ýderisinde ýndesim zany basshylyqqa alynady; búl jayt tildi iygerudi onaylatyp qoymay, ony qaghyidalyq qayshylyqtardan aryltady, emlelik jәne orfoepiyalyq erejeler birynghaylanady, ýirenushini túiyqqa tireytin kedergilerden qútqarady.

Jana әlipbyshe jazym: jogharda keltrlgen emlelk jәne jana әlpbylk ústanmdy iske asruda qazaqsha mәtn barnsha qsqarady da (20-25%-gha), jazlm ýdersnde ýndesm zany basshlqqa alnady; búl jayt tldi ygerudi onaylatp qoymay, ony teoryalyq qayshlqtardan arltady, emlelk jәne orpoepyalq erejeler brnghaylanady, ýirenushni túiqqa treytn kederglerden qútqarady.

Bastapqy kezde dybystyq alfavitke daghdylanghan adam ýshin azdap, ýirenisuge tura keledi, biraq ol 2-3 sóilem jazghannan keyin birden jolgha týsedi. Atalmysh bastama qazaq tilining teoriyasynyng negizin qalaushylardyng biri Qúdaybergen Júbanovtyng singarmo әlipbiy jsaqtau jónindegi ósiyetinen tuyndady.

Sonymen, iske sәt!

«Abay-aqparat»