ءبىز  اقشادان گورى، ۋاقىتتى ۇنەمدەگىش زاماندا عۇمىر كەشىپ وتىرمىز. ۋاقىتتى ۇنەمدەۋ دەگەنىڭىز - بارلىق شىعىندى دا ۇنەمدەپ، ارەكەتتەن ينتەنسيۆتىك (بارىنشا ءتيىمدى) ناتيجە الۋ دەگەن ءسوز. بۇل ءۋاجدى ءبىزدىڭ بۇعان دەيىنگى قولدانىپ كەلە جاتقان جازبامىزعا قاتىستى ايتىپ وتىرمىز.

كازىردە ەلەكتروندىق كەڭىستە ەكى ءتۇرلى ءالفاۆيتتى قولدانىپ ءجۇرمىز، ونىڭ سوكەتتىگى جوق. اۋىزى التى قارىس ءورىستىلدى قاۋىم دا لاتىنداتىپ جۇرگەنى راس. بىراق تاقىرىپتى قارىپتان گورى قازاقتىلدى جازبانى قالاي وڭاي ءارى ءتيىمدى ەتەمىز دەگەن ماسەلەگە بۇرعىم كەلىپ وتىر. سونىمەن...

مەنىڭ ۇسىنعىم كەلىپ وتىرعانى - بەيرەسمي قولايلى دا ىقشام، ءتىل زاڭدىلىعىن نەگىز ەتۋ ارقىلى ەلەكتروندىق كەڭىستەگى جازۋدى بارىنشا ىڭعايلى ەتۋ. جازبانى ەڭ بولماسا كۇندەلىكتى قول تەلەفوننىڭ بولماسا ەلەكتروندىق حابارلاماعا قولدانۋعا ىڭعايلى بولاتىنداي ەتۋ. ەگەر دە قول («ۇيا» ءسوزىنىڭ تەلەفونعا قاتىسى شامالى بولعاندىقتان قولدانبايمىن) تەلەفون ارقىلى جىبەرىلەتىن حابارلامانىڭ ءاربىر تاڭباسى تەڭگە تۇراتىنىن ەسەپتەسەك، ايتىلىپ وتىرعان بۇل ماسەلە ماڭىزدى بولىپ شىعا كەلەدى.

قازاق ءتىلى عىلىم تىلىمەن ايتقاندا - اگگليۋتيناتيۆتىك ياعني جالعانبالى بولىپ كەلەدى. ءتىلدىڭ بۇل تابيعاتى شۇبالىڭقىلىققا بەيىم. ال، شۇباتىلعان سوزدەردى جازۋ كازىرگى ءارىپ تەرگەن زاماندا ۋاقىت پەن اقشانىڭ جاۋى ەكەنى راس. ەندەشە قازاقتىلدى بەيرەسمي («بەيرەسمي» دەپ ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى جازبانى الىپ وتىرمىز) جازبانى قىسقارتۋعا بولا ما؟ بولادى!

ءبىز  اقشادان گورى، ۋاقىتتى ۇنەمدەگىش زاماندا عۇمىر كەشىپ وتىرمىز. ۋاقىتتى ۇنەمدەۋ دەگەنىڭىز - بارلىق شىعىندى دا ۇنەمدەپ، ارەكەتتەن ينتەنسيۆتىك (بارىنشا ءتيىمدى) ناتيجە الۋ دەگەن ءسوز. بۇل ءۋاجدى ءبىزدىڭ بۇعان دەيىنگى قولدانىپ كەلە جاتقان جازبامىزعا قاتىستى ايتىپ وتىرمىز.

كازىردە ەلەكتروندىق كەڭىستە ەكى ءتۇرلى ءالفاۆيتتى قولدانىپ ءجۇرمىز، ونىڭ سوكەتتىگى جوق. اۋىزى التى قارىس ءورىستىلدى قاۋىم دا لاتىنداتىپ جۇرگەنى راس. بىراق تاقىرىپتى قارىپتان گورى قازاقتىلدى جازبانى قالاي وڭاي ءارى ءتيىمدى ەتەمىز دەگەن ماسەلەگە بۇرعىم كەلىپ وتىر. سونىمەن...

مەنىڭ ۇسىنعىم كەلىپ وتىرعانى - بەيرەسمي قولايلى دا ىقشام، ءتىل زاڭدىلىعىن نەگىز ەتۋ ارقىلى ەلەكتروندىق كەڭىستەگى جازۋدى بارىنشا ىڭعايلى ەتۋ. جازبانى ەڭ بولماسا كۇندەلىكتى قول تەلەفوننىڭ بولماسا ەلەكتروندىق حابارلاماعا قولدانۋعا ىڭعايلى بولاتىنداي ەتۋ. ەگەر دە قول («ۇيا» ءسوزىنىڭ تەلەفونعا قاتىسى شامالى بولعاندىقتان قولدانبايمىن) تەلەفون ارقىلى جىبەرىلەتىن حابارلامانىڭ ءاربىر تاڭباسى تەڭگە تۇراتىنىن ەسەپتەسەك، ايتىلىپ وتىرعان بۇل ماسەلە ماڭىزدى بولىپ شىعا كەلەدى.

قازاق ءتىلى عىلىم تىلىمەن ايتقاندا - اگگليۋتيناتيۆتىك ياعني جالعانبالى بولىپ كەلەدى. ءتىلدىڭ بۇل تابيعاتى شۇبالىڭقىلىققا بەيىم. ال، شۇباتىلعان سوزدەردى جازۋ كازىرگى ءارىپ تەرگەن زاماندا ۋاقىت پەن اقشانىڭ جاۋى ەكەنى راس. ەندەشە قازاقتىلدى بەيرەسمي («بەيرەسمي» دەپ ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى جازبانى الىپ وتىرمىز) جازبانى قىسقارتۋعا بولا ما؟ بولادى!

قالايشا؟! ءتىلدىڭ ۇندەستىك زاڭىنا نەگىزدەي وتىرىپ، قازاق جازباسىن 20-25 پايىزعا قىسقارتۋعا مول مۇمكىندىك بار. ويتكەنى، قازاق سوزدەرىن سونشا پايىزعا «شۇبالتىپ» جۇرگەن  ەكى دىبىس بار، ول - ى مەن ءى. بۇل دىبىستار تەك قانا داۋىستى دىبىستار ەمەس، سونداي-اق، سوزدەگى بۋىندى جۋانداتۋعا (جىڭىشكەرتۋگە) قاتىساتىن، ياعني، ۇندەستىك زاڭىن جۇزەگە اسىراتىن بىردەن ءبىر دىبىستار بولىپ تابىلادى. ولار وزگە داۋىسسىزدارعا بىلايشا قوسارلانۋ ارقىلى بۋىندى جۋانداتادى نە جىڭىشكەرتەدى:

ەندى وسى زاڭدىلىقتى مىنا سوزدەردىڭ جازىلۋىنا مۇقيات نازار اۋدارۋ ارقىلى قىسقارتۋعا بولاتىنىنا كوز جەتكىزەيىك:

قى+ا+لى+ا = قالا;  كءى+ءو+شءى+ە = كوشە;

ا+ىل+مى+ا+ىت+ى = الماتى;

ا+ىل+مى+ا+ىت = المات;

ى+سى+رى+ا+ىپ = ىسىراپ.  مۇنداعى كوشە، الماتى، المات سوزدەرىن ودان ءارى قىسقارتۋ مۇمكىن ەمەس، بىراق «ىسىراپ» ءسوزىن قىسقارتۋعا بولادى:

ىسراپ. ويتكەنى، «ىس» بۋىنىنان كەيىن «ى» دىبىسى جازساڭ دا، جازباساڭ دا دىبىستالادى، بۇل - ۇندەستىك زاڭىنىڭ كورىنىسى جانە ى دىبىسىنىڭ كەستەدەگى قاسيەتىنەن تۋىنداپ تۇر.

وسىلايشا مىناداي سوزدەر تىزبەگىن كەلتىرۋگە بولادى:

كەستەگە قاراي وتىرىپ، سوزدەگى جۋان نە جىڭىشكە بۋىندارعا قاتىستى سايكەس تۇردە ى مەن ءى ارىپتەرىن قىسقارتۋعا بولادى.

جاقشانىڭ ىشىندە كورسەتىلگەن بۋىنشاق دىبىستاردى ءبىر ارىپپەن تاڭبالاۋ ارقىلى قانشاما شۇبالىڭقىلىقتان ارىلۋعا بولاتىنى كورىنىپ تۇر.

الايدا، بۋىنشاقتاعى ى، ءى ۇنشەلەرى مەن داۋىستالاتىن ى، ءى دىبىستارىن اجىراتۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى.

ءبىزدىڭ پايىمىمىز بويىنشا، مىناداي ءۇش جاعدايدا ى، ءى دىبىستارىنىڭ بۋىنشاقتاۋ قاسيەتىنەن گورى داۋىستى دىبىس ەكەندىگى اجىراتىلادى:

1. ءسوزدىڭ باسىندا دىبىستالاتىن ى مەن ءى ۇنشەلەرى - داۋىستى: ىشىك - ىشك;

2. ءسوزدىڭ اياعىندا دىبىستالاتىن ى مەن ءى ۇنشەلەرى - داۋىستى: ەسكى - ەسكى;

3. ءسوز ورتاسىندا كەلەتىن ءۇشىنشى جاقتاعى جىكتەۋ ەسىمدىگىنىڭ جالعاۋ رەتىندە دىبىستالاتىن ى مەن ءى ۇنشەلەرى - داۋىستى: ءتىلىمىز - ءتلىمز; ەلىمىز - ەلىمز.

الايدا، بۇل تۇجىرىم بويىنشا كەيبىر ايىرىقشا جاعدايلارعا سايكەس قاعىيدا قاجەت: ءتىءلدىڭ  - تءىلدڭ، تىلدىڭ - تىلدڭ، ءتىءلىمىزدىڭ - تءىلمزدڭ، تىرسىل -تىرسل; مۇنداعى بۋىنشاقتى ۇنشەلەردى ءوز ارىپتەرىمەن تاڭبالاپ، سول ارقىلى ءسوزدىڭ جۋان نە جىڭىشكەلىگىن اجىراتۋ مۇمكىندىگىن تۋعىزۋ ارقىلى جازىلىمى بىردەي، جۋان-جىڭىشكەلىگى ءار ءتۇرلى سوزدەردى ناقتىلاۋعا بولادى. بۇل تۇجىرىم ءتىلدى ۇندەسىم زاڭىنا مويىنسۇندىرۋ ارقىلى تۇتىنۋشىعا مويىنداتىپ، ونىڭ ساقتالۋىن بەكىتە تۇسەدى.

وسىلايشا قوس الىپبيدەگى مءاتىن كولەمىن سالىستىرىڭىز: ەسكى جازىم («جازىم» ءسوزى ءتىلدىڭ ءسوزجاسام قابىلەتىنە وراي، بۇيرىق رايلى ء(بول، ءول ...) ەتىستىككە -ىم، -ءىم، - م جۇرناقتارى جالعانۋ ارقىلى جاسالىپ وتىر; «جازىلىم»، «كورسەتىلىم» سوزدەرى بۇل قاعيداعا قايشى) بويىنشا - 6 جول، جاڭا جازىم بويىنشا - 5 جول.

رەسمي الىپبيشە جازىم: جوعارىدا كەلتىرىلگەن ەملەلىك جانە جاڭا الىپبيلىك ۇستانىمدى ىسكە اسىرۋدا قازاقشا ءماتىن بارىنشا قىسقارادى دا (20-25%-عا), جازىم ۇدەرىسىندە ۇندەسىم زاڭى باسشىلىققا الىنادى; بۇل جايت ءتىلدى يگەرۋدى وڭايلاتىپ قويماي، ونى قاعىيدالىق قايشىلىقتاردان ارىلتادى، ەملەلىك جانە ورفوەپيالىق ەرەجەلەر بىرىڭعايلانادى، ۇيرەنۋشىنى تۇيىققا تىرەيتىن كەدەرگىلەردەن قۇتقارادى.

جاڭا الىپبيشە جازىم: جوعاردا كەلترلگەن ەملەلك جانە جاڭا الپبيلك ۇستانمدى ىسكە اسرۋدا قازاقشا ءماتن بارنشا قسقارادى دا (20-25%-عا), جازلم ۇدەرسندە ۇندەسم زاڭى باسشلققا النادى; بۇل جايت ءتلدى يگەرۋدى وڭايلاتپ قويماي، ونى تەوريالىق قايشلقتاردان ارلتادى، ەملەلك جانە ورپوەپيالق ەرەجەلەر برڭعايلانادى، ۇيرەنۋشنى تۇيققا ترەيتن كەدەرگلەردەن قۇتقارادى.

باستاپقى كەزدە دىبىستىق الفاۆيتكە داعدىلانعان ادام ءۇشىن ازداپ، ۇيرەنىسۋگە تۋرا كەلەدى، بىراق ول 2-3 سويلەم جازعاننان كەيىن بىردەن جولعا تۇسەدى. اتالمىش باستاما قازاق ءتىلىنىڭ تەورياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ سينگارمو ءالىپبي جساقتاۋ جونىندەگى وسيەتىنەن تۋىندادى.

سونىمەن، ىسكە ءسات!

«اباي-اقپارات»