Gýljauhar Kókebaeva - . Ekinshi dýniyejýzilik soghys taqyrybyna qatysty kóp zertteu jýrgizgen maman. Germaniya, Polisha arhivterinde júmys jasaghan.

- Gýljauhar apay, birinshi dýniyejýzilik soghys bitkenine 20 jyl óter ótpesten taghy bir alapat soghystyng qaytalanuyna ne týrtki boldy?
- Birinshi dýniyejýzilik soghys naqty sebepterden tuyndady Al, ekinshi dýniyejýzilik soghystyng shyghu sebebi mýlde bólek. Kóptegen bedeldi tarihshylar ekinshi dýniyejýzilik soghystyng shyghu sebebining alghysharttary birinshi dýniyejýzilik soghys kezinde qalyptasty de aitady. Biz birinshi dýniyejýzilik soghysta eki sayasy odaqtyn, yaghny Antanta men Ýshtik odaqtyng soghysqanyn bilemiz.

Gýljauhar Kókebaeva - . Ekinshi dýniyejýzilik soghys taqyrybyna qatysty kóp zertteu jýrgizgen maman. Germaniya, Polisha arhivterinde júmys jasaghan.

- Gýljauhar apay, birinshi dýniyejýzilik soghys bitkenine 20 jyl óter ótpesten taghy bir alapat soghystyng qaytalanuyna ne týrtki boldy?
- Birinshi dýniyejýzilik soghys naqty sebepterden tuyndady Al, ekinshi dýniyejýzilik soghystyng shyghu sebebi mýlde bólek. Kóptegen bedeldi tarihshylar ekinshi dýniyejýzilik soghystyng shyghu sebebining alghysharttary birinshi dýniyejýzilik soghys kezinde qalyptasty de aitady. Biz birinshi dýniyejýzilik soghysta eki sayasy odaqtyn, yaghny Antanta men Ýshtik odaqtyng soghysqanyn bilemiz.

Nәtiyjesinde Antanta jendi de Ýshtik odaqtyng týp qazyghy bolghan Germaniyagha óte auyr sharttar qoyyldy. Auyr talaptar men namysqa tiyetin mindettemeler, reparasiya halyqtyng shamyna tiyip, Germaniyada shovinistik, әsire últshyl toptardyng qúryluyna múryndyq boldy. Ásire últshyldyqtyn, shovinistik iydeyalardyng júrt arasynda keng tarap ketuine eng aldymen osy jenilisti soghys jaghday jasady.
Birinshi dýniyejýzilik soghystan qatty zardap shekken Germaniya men Avstro-Vengriyada jәne Reseyde sayasiy-әleumettik silkinis, tónkerister bastalyp ketti. Múnyng aqyry әrtýrli sayasy toptardyng ýkimet basyna keluimen tyndy. Atap-aytqanda mәselen Germaniyada demokratiyalyq Veymar respublikasy qúryldy. Biraq, búl әljuaz ýkimet alghashqy kýnderinen bastap zorlyqshyl sayasy kýshterding arasyndaghy kókpar laghyna ainalyp ketti. Jas Respublika eki jaqtan fashistik jәne radikaldy kommunistik toptardyng talasynyng arasynda qaldy. Osy eki jaqty qysym, yqpaldan Veymar Respublikasy ayaqqa túryp kete almady. Aqyrynda fashistik iydeyalar keninen taralyp, últshyldardyng biylikke parlamenttik saylau arqyly zandy týrde keluine sebep boldy. Fashizm qalay biylik minberine kóterildi, solay kek alu, ósh alu, soghysty qayta bastau, aiyrylyp qalghan jerlerdi tartyp alu syqyldy maqsattaryn tu qylyp jelbiretti.
Soghystan keyin sayabyrsyghan halyqaralyq qatynastar da ushyghyp kele jatty. 30 jyldardyng orta sheninde Germaniya, Japoniya, Italiya sekildi elderding jaqyndasa bastauy әlemge soghys qaupin tóndirdi. Endi soghysty qalamaytyn elderge de bir-birimen ymyralasyp, qorghanu sharalaryn kýsheytuden basqa amal qalmay bara jatty.
Basynda Kenes Odaghy újymdyq qauipsizdik úiymyn qúru turaly óte jaqsy iydeya úsyndy. Onyng aldynda Fransiya ózine odaqtas izdep Evropanyng kóp elimen kelisimshart jasasqan bolatyn. Búl kezde bizding kenestik diplomatiya toqyray berdi. Óitkeni, atyshuly ýshtik: Germaniya men Italiya, Japoniya óz basqynshylyq әreketterin bastap ketken kez-tin. Italiya Efiopiyagha, Germaniya Reyn oblysyna әsker engizip jatty. Japoniya .Aziyada ashyq týrde basqynshylyq jasaugha kiristi. Tap osynday sheshushi sәtte olargha qarsy elder tejeusiz baqtalastaryna qarsy tize qosyp qiyldaudyng orynyna ózderi alauyzdyq tanytyp aldy.
- Osy til tabyspau neden boldy?
- Ol ýshin «1938-39 jyldardaghy halyqaralyq sayasy daghdarys» degen atpen tarihta qalghan bir qúbylysqa nazar audaruymyz qajet. Osynshama masshtabty qamtityn oqigha 1938 jylghy Munhen kelisiminen bastalady da, 23-tamyzdaghy Novstrek faktisine úlasyp, aqyry 1-qyrkýiekke, yaghny soghystyng bastaluyna tireldi. Osy eki aralyqtaghy oqighalardy taldaytyn bolsaq, biz soghystyng qarsanynda kim qanday pozisiya ústanghanyn kórgendey bolamyz. Ghalamdyq bauyrqyrghyngha sebepti kinәlilerding de súlbasyn anyghyraq bayqay bastaymyz.
Oqigha 1938 jyly ótken Munhen kelisiminde Angliya men Fransiyanyng Germaniyagha Chehoslovakiyany bólshekteuine mýmkindik berip qoyghanynan bastalghanday. Negizinen búl Aghylshyndar men Fransiya ýkimetining ýlken bir qateligi boldy. Óitkeni, Chehoslovakiya territoriyasynyng besten birin, halqynyng tórtten birin qúraytyn, әskery jenil jәne auyr ónerkәsibi shoghyrlana ornalasqan strategiyalyq oblystyng birin Germaniyanyng qolyna ústata saldy. Al búl әreket onyng ózine degen senimdiligin arttyryp, aranyn ashyp jiberdi. Germaniya sol sayasattan bastap bopsa men kýshtik әdisterge jýginuge kóshti. Onyng geosayasatynda búl baghyt batys Europada Fransiya men Beligiyagha qatysty óristese, shyghysynda Polisha jәne Chehoslovakiyagha, soltýstik-shyghysta Pribaltikagha baylanysty boldy. Áytse de German basshylyghy saqtyqty úmytqan joq. Olar shyghys joryghyn jasamas búryn túnghysh qúrbandyghy bolugha tiyis Chehoslovakiyany әbden zerttedi. Sarapshylary birauyzdan «Chehtar 2-3 aptanyng ishinde basyp alatyn memleket emes» degen qorytyndygha keldi. Chehoslovakiya soghystyng qarsanynda ekonomikalyq damuy boyynsha damyghan ondyqqa kirgen memlektterding biri edi. Chehiya ózining ekonomikalyq damuy jóninen kezinde Avstro-Vengriya imperiyasynda eng damyghan audan bolghan. Sondyqtan ekonomikalyq túrghydan Chehoslovakiyany soghyspay basyp alu kerek boldy. Al ol ýshin ne isteu kerek? Mynjyldyqtar praktikasynan ótken eski qandy әdis bar. Ol - Chehoslovakiyany bólshekteu edi. Sosyn protektoratqa ainaldyru. Ol shaqta Cheh jerinde nemister kóp túrdy. Búl túrghyda nemisi basym Sudet oblysy sayasat qúraly retinde paydalanyldy. Germaniya sol nemisterding qúqyghyn qorghaymyz degen syltaumen synalap enu tәsiline kóshti. Ásirese, olargha negizinen nemis mýddesin kózdegen nemisterding últtyq partiyasy kóp sep boldy. Sol últtyq nemis partiyasy ýnemi últtyq avtonomiya súrap nemese nemisterding qúqyghy eskerilmedi dep qayta-qayta Chehoslovakiyanyng ýkimetine hat, petisiya jiberip jatty. Bir jaghynan búl mәsele Germaniyadaghy NSDAP partiyasyna tireledi. Sebebi, olardy әdebiyetpen, qarajatpen NSDAP partiyasy qamtamasyz etip otyratyn. Olar «óz qúqyghymyzdy qorghaymyz, Chehoslovakiya nemisterdi tómendetip otyr. Osy jóninen Chehoslovakiya bizderdi qanaghattandyrmaydy» degen mәlimdemeler jasaumen boldy. Al Angliya men Fransiya «búl Chehoslovakiyanyng egemendigin búzady-au, múny ózi sheshui kerek» degen joq. Germaniyagha ózi súranyp túrghan әlgindegidey nemistik bólikterdi erikti qosyp berdi. Árkim óz basyn qorghap, ózi aman qalu ýshin ózgeni qúrbangha jiberedi degen osy ghoy. Múny keyin Kenes tarihnamasynda «peyildendiru sayasaty» dep atap ketti. Alayda, Germaniya kóp úzamay-aq ózgening malyna kelgende ýlestirgish eki Atymtay jomartyng pikirin eskermeytindey dәrejege jetti. Almandar 1938 jyldyng nauryzynda Chehoslovakiyany basyp aldy. Endi kýsheygen Germaniyany mayda-shýidemen aldandyra almaytyn edi.
- 1939 jyly 1-qyrkýiekte Germaniya Polshagha shabuyl jasady. Qazirgi kezde múny Kenes odaghymen kelisilip jasalghan basqynshylyq dep baghalap jatyr. Búl sózding qanshalyqty jany bar? Jalpy, Kenes әskeri qay uaqyttan bastap Polshagha kirdi?
- Qyrkýiekting 17-sinen bastap kirdi. Oghan deyin bylay boldy: German armiyasy Varshavany tize býktirgeli jatqanda Ribbentrop Shulenburgke qayta-qayta tapsyrma berip, «Kenes әskeri qay jaqtan keledi, tez anyqtandar» degendey búiryqtardy boratty. Sodan keyin Shulenburgting Ribbentropqa jibergen haty da bar. Onda ol qyzyldardyng әzir kire almaytynyn aitady. «Óitkeni ony negizdeytin bir syltau kerek. Ol syltau arqyly bizding Varshavany aluymyz mýmkin» dedi. Ol qanday syltau? Odan keyin kenes әskeri Varshavagha kirip, Varshavanyng ishinde shayqastar jýrip jatqan kezde ghana 16-qyrkýiekte týnde Polishanyng elshisine nota tapsyrady. Onda «polyak ýkimeti ózining halqyn qorghamay tastap ketti, al biz qandastarymyzdy, belorusi, ukraindardy qorghaugha tiyistimiz» dep jazyldy. Sondyqtan kenes әskeri Polisha jerine ótedi dep habarlandy.
Aqiqatynda polyak ýkimeti halqyn tastap qashyp ketken joq edi. Nemister Varshavagha basyp kirgende polyak ýkimeti astana qasyndaghy bir qauipsiz mekenge oryn auystyrghan bolatyn. Bir memleketke basqynshylar kelgende belgili bir qauipsiz jerge ýkimet kóship ketetini bar. Búl zandy da. Varshava ýkimeti qashyp ketken joq. Sol orynnan eldi basqaryp otyrdy. Olar polyak әskerining qolbasshysyna «erteng kenes әskeri kelgen kezde qarsylasyp oq atpandar» degen habar jiberdi. «Eger ózderi qaru júmsasa, jauap berinder» dedi. Qarap otyrsanyz, kenes әskeri kirip kelgende olardyng kópshiligi qarsylyq ta kórsetpedi. Tek qyzyldar qaru júmsaghan kezde jauap berdi. Biraq keybir erjýrek әskery bólimder Kenesterdi qarumen qarsy alyp, jerin qorghau ýshin qan tókti. Dese de kópshilikting aty - kópshilik. Kommunister kózdegen aimaghyn jyldam jaylap aldy. Kenes әskeri Germaniyamen aldyn ala jasasqan qúpiya hattamada belgilengen shekara syzyghynan attap ta ketti. Varshavany alghannan keyin Brest qalasynda kenes әskeri men nemis әskerining jenis parady boldy. Osydan keyin olar bir-birimen tútqyndar almasty. Nemister ózining qolyndaghy tútqyndardyng shyghys jaghynda túratyndaryn kenes eline berdi, olar batys shekarada túratyn tútqyndardy nemisterge berdi. Nemis әskerleri sheginip, batys aimaghyna jyljyp bardy. Belorustar men ukraindardy Kenes odaghy soltýstik shyghys aimaqqa kóshirdi.
Osy 17-qyrkýiektegi basyp kiruge negizgi sebep ukraindar men belorustardy qorghau emes, Kenes Odaghynyng ózge halyqtargha qysym jasaugha degen niyette bolghanyn kóremiz. Áytpese, soghys bolmasa tútqyndar qaydan keledi degendi aitqymyz keledi. Oq atylyp, qysym kórsetilip jatsa, ol nege soghys bolmaydy?
Bizding tarihnamada ekinshi dýniyejýzilik soghys 1941 jyly 22-mausymnan bastau alady ghoy. Al, negizinen úly soghysty 1939 jyldyng 17-qyrkýieginen bastaugha bolady. Áriyne, eger tariyhqa obektivti ghylymy túrghydan qaraytyn bolsaq qana. Álbette tariyhqa iydeologiya, sayasy túrghysynan qaraytyn bolsaq, onda 17-qyrkýiekti eshkim qoldamaydy. Al, biraq, sol kýni nota tapsyryldy ghoy. Yaghni, basyp kiretindigi habarlady. Mәsele, bir eldi qorghauda emes, egemendi elding shekarasyn búzyp kirude. Búl soghys bastaldy degen sóz.
- Múnyng qazir resmy týrde moyyndalmasyn bile túrsaq ta, sizden taghy bir nәrse súraghymyz kelip otyr. Jalpy osy oiynyzdy kuәlandyratyn sony dәiektemeler bar ma?
- Resmy týrde moyyndalghan joq. Biraq osynday dәiekting bary ras. Reseydi týsinuge bolady. Óitkeni olar KSRO-nyng tikeley múrageri. Al bizding qayghymyz, ol soghysta qazaqtyng úl-qyzdarynyng qany tógildi. Biz sayasatqa aralasqan joqpyz. Búl bir anyq mәsele. Soghystyng aldandaghy, soghys túsyndaghy sayasatty aitamyz. Biz sayasatqa aralaspaghandyqtan da múrager bop sanalmaymyz. Sondyqtan da biz sayasat pen iydeologiyany qoyyp, ghylymy túrghydan qaraymyz. Eger ghylymy túrghydan qaraytyn bolsaq, biz «Kenes odaghy soghysqa 17-qyrkýiek kýni aralasty» dep batyl aitugha tiyispiz.
- KSRO-nyng taghy qanday territoriyalyq dәmesi boldy?
- Polshadan keyingi auyr mәselening biri Litva mәselesi boldy. 23-tamyzdaghy kelisim boyynsha ol Germaniya yqpalynda boluy kerek edi. Al Kenes odaghy Litvany ózine alghysy keldi. Aqyry kelisti. Kóp úzamay Finlyandiyamen soghystyq. Biraz jerlerin tartyp aldyq. Finlyandiyamen soghysty da jeke soghys dep alugha bolmaydy. Ol ózining uaqyty men maqsaty boyynsha ekinshi dýniyejýzilik soghysyna kiru kerek. Odan keyin biz Pribaltikany qosyp aldyq. Osy jerde qynjylatyn bir nәrse bar, shyndyghynda Kenes odaghy kóp nәrseni Germaniyamen aqyldasyp sheship otyrdy.
1940 jyly Germaniya mamyrda Batys joryghyn úiymdasyryp, Batys Evropanynyng kóp elin, sonday-aq Fransiyany jarym jartylay basyp aldy. Alynbaghan Angliya ghana qaldy. Sol triumfty shaqta, yaghny 1940 jyldyng 27-qyrkýieginde Germaniyanyng bastamasymen Italiyanyn, Japoniyanyng dýnie jýzin bólisu turaly ýshtik paktisine qol qoyyldy.
- Búghan nege KSRO kirmey qaldy?
- Qazan aiynda Kenes odaghyna osy «Ýshtik paktigi» qosylu turaly úsynys jasalyndy. Tipten kelissóz jýrgizu ýshin Berlinge keluge shaqyryldy. Izinshe 12-13-qarashada M.Molotov bastaghan delegasiya Berlinge kelip, Gitlermen, Ribbentroppen kelissóz jýrgizdi. Qadirmendi elshi Gitlermen eki ret, Ribbentroppen eki ret sóilesti. Shulenburgpen de kelissóz jýrgizdi. Ýshtik paktige qosylatyn bolsa, qanday sharttarmen qosylu kerek, olar qanday úsynys jasaghan edi? German jaghy KSRO-gha úly Aziya kenistigining ontýstik jaghy beriledi dedi. Soltýstik jaghy Japoniyagha dep sheshti. Ol kezde Ontýstik Aziya Angliya men Fransiyanyng otary edi. KSRO-gha Evropadan jer beru turaly әngime bolghan joq. Biraq Molotov batys púshpaqtan dәmeli ekenin ashyq kórsetti. Qayta-qayta kelisim jasap, naqty ne sheshkenin aitpay, sóilesip jýrip aldy. Negizi búl kelisimge Kenes odaghy birden toytarys berui kerek edi. Birden toytarys bermey Berlinge kelu sayasy túrghydan ýlken qatelik edi, tipti óte oghash sayasat-tyn.
- Soghysushy elderding soghys sipaty jóninde ne aitasyz?
- Germaniya basyp alghan barlyq jerler ýshin, KSRO-nyng da basyp alghan aimaqtardaghy halyqtar ýshin jәne asa teperish kórmese de Angliya elin bombalaghany ýshin búl soghysty egemendigin, Otanyn qorghau dep biledi. Al Germaniya, Italiya, Japoniya ýshin búl - basqynshylyq soghys.
- Al, biz ýshin búl soghysty qalay ataghan dúrys?
- «Ekinshi dýniyejýzilik soghys» dep atau kerek. «Úly Otan soghysy» dep ataudyng ghylymy negizi joq. «Otan soghysy» dep Polishagha qatysty aitugha bolady. Fransiya da Otan soghysy dep ataugha bolady. Evropa memleketteri Otan soghysy dese bolady. Biraq, olardyng bәri Otan soghysy demeydi, «ekinshi dýniyejýzilik soghys» dep naqty ataydy
«Úly Otan soghysy» dep atau - Resey, KSRO tarihnamasynda aitylyp qalghan salt. Olar kezinde Napoleon joryq jasaghan kezde de «Otan soghysy» dep ataghan. Sol Kenes, Resey tarihnamasyndaghy salt bizge keldi. Solay eken dep te «Úly Otan soghysy» degendi alyp tastau qazirgi ardagerlerge qiyanat bolghan bolar edi. Biz soghysty kórgen joqpyz. Tek, estidik. Soghystan kelgen ata nemese әke: «Otandy qorghadyq» dedi. Ol sanamyzgha sindi. Moralidyq jaghynan dúrys, adamgershilik termin retinde qalsa jaraydy. Al, endi bolashaq úrpaq, bizding balalarymyz, olardyng balalary búghan qatysty jaylardy ghylymy kitaptan qaraytyn, oqityn bolady. Sol kezde ghylymy negizdegi termin qalyptasar dep oilaymyz. Mekteptegi oqulyqtargha «ekinshi dýniyejýzilik soghys» degen taqyryp engizu kerek. Kezenimen aita kelip, tek 1941 jylgha kelgen kezde, «1941 jyly mausymda Germaniya KSRO-gha shabuyl jasady, odan keyin 1941 jyldyng 22-mausymynan 1945 jyldyng 9-mamyryna deyingi aralyqtaghy Germaniya men KSRO arasyndaghy soghysty kenestik tarih ghylymynda «Úly Otan soghysy» dep atau qabyldandy» degen birauyz joldar túruy kerek.
- Súhbatynyzgha rahmet.

Súhbattasqan:
Dәuren SEYITJANÚLY

Gýljauhar Kókebaeva, tarih ghylymdarynyng doktory

«Ýsh qiyan» gazeti

Týpnúsqadaghy taqyryp: ««Ekinshi dýniyejýzilik soghys» dep atau kerek. «Úly Otan soghysy» dep ataudyng ghylymy negizi joq»