Temir imperiyasy qúrdymgha ketti. Endi eshkim ony keri qaytara almaytynyn týsindi.  Ár әmirshi óz qamyn kýittep, bir birimen qyrqysyp jatty. Osynday iyelikter ishinde erekshe kózge týskeni Horasan aimaghy edi. Hýseyin Bayqara Horasandaghy biylikti qolgha alghasyn ózining bas uәziri etip bala kezden birge ósken, bir mektepte oqyghan dosy Álisher Nauaidy «memlekettegi ekinshi» adam etti. Álemge aty әigili aqyn, shyghystyng jaryq júldyzy, ghalym әri filosof - Álisher Nauai. Osynday әmbebap, ghylymnyng týbin týsirgen adam qazirgi tilmen aitqanda Horasannyng premier-ministri bolyp taghayyndaldy. Ámirshi Bayqaranyng ózi óleng jazumen, kalligrafiyamen (kórkem jazu) shúghyldanatyn. Tynymsyz soghystardan yghyry shyghyp, jadap-jýdegen kedey horasandyqtar Álisher biylikke kele salysymen qalay damyghanyn qaranyz.

Bas uәzir Álisher saraydaghy apaytós, kertartpa әmirlermen alysyp jýrip shәkirtter tәrbiyeleytin medreseler, qoghamdyq monshalar, ýlkendi-kishili meshitter túrghyzdy. Kedeylerge arnap ýi-jaylar saldyrdy. Ashtyqqa úshyrap, jýdegen keybir toptar qatargha qosylghansha olardy tegin aspen qamtamasyz etti. Ghalymdar men oqymystylargha arnap arnayy jabdyqtalghan ghimarattar túrghyzdy. Olardyng ishin jana qúraldargha, qúndy kitaptargha, baghaly qoljazbalargha toltyrdy. Onyng túsynda oy enbegimen ainalysatyn adamdar shygharmashylyq erkindikke qol jetkizip, ghylymmen ainalysugha mýmkindik aldy. Búhara, Iran men Horezmnen, Ýndistannan qashyp kelgen oishyldargha ózi tikeley qamqorlyq jasady. Jana kanaldar qazylyp, su qúbyrlary janardy. Árbir horasandyqtyng salystyrmaly týrde túrmysy týzelip, ómir sýru sapasy jaqsardy. Ózara soghystar men diny alauyzdyqtan qirap, toqyrap qalghan medisina isin qolgha alyp, dәrigerler ýiin, nauqastargha arnalghan orynjaylar túrghyzdy. Gerat sekildi manyzdy qalalarda myndaghan kitap qory bar ortalyq kitaphanalar júmys istep túrdy.

Ózining bes jylgha sozylghan bas uәzir qyzmetinde 300-den astam qúrylysqa basshylyq etipti. Sondaghysy 5 jyl ghana.  Oylap qaranyzshy, bar bolghany 5 jyl. Bizdegi bir Mәjilis merzimi. XV ghasyrdyng ózinde qazaq handyghymyz endi qúrylghan tústa bir ghana alaqanday Horasanda 300-den astam ghimarat túrghyzyp, halyqtyng әleuetin, densaulyghy men bilim dengeyin kóteru degen... Múnyng bәri aspannan týse salghan ghajayyp nemese Andersenning ertegisi emes.

Álisher jetistigining bar qúpiyasy mynada. Ol memlekettik iske, halyqtyng mәselesin kóteretin jiyndargha patshanyng shapanyn sýietin jaghympaz, TJ-lardy /tufly jalaghyshtardy/ jinaghan joq. Elding taghdyry qol kóterip, dauys berip, sheshilmeytinin ol jaqsy týsindi. Sóitti de terining púshpaghynday ghana Horasangha әr elden qashqan, óz elinde qoldau tappaghan oqymystylar, aqyndar, arhiytektorlar, esepshiler, ónerpazdar, ghalymdar men myqty, bilikti dәrigerlerdi jinady.

Onyng komandasy:

Álemge aty mәshhýr  aqyn әri filosof «Lәili-Mәjýninnin», «Jýsip-Zyliqanyn» avtory Ábdirahman Jәmiy

Eldegi kitaphana men aghartu isin basqarghan Kemeladdin Bekzat.

[Shaybaniyding ataqty portretin kórgen bolarsyz. Sol kartinanyng avtory osy Bekzat].

«Rauzat us-safa»  atty tarihiy-geografiyalyq tuyndyny jazyp shyqqan Ghiyas ad-din Hondemir

«Tanghajayyp oqighalar bayany» atty óshpes tuyndynyng avtory, keremet tarihshy Mahmúd Vasifiy

Ataqty «Tazkirat ash-shuardyn» avtory Dәuletshah Samarqandiy

Zamanynyng alyby, oishyl Mirhond sekildi intellegentterden qúraldy. Qaranyzshy, osy adamdardyng barlyghy býkil әlemge óz salasynyng jetistikterimen tanylghan, eng qúryghanda patshagha naqty kenes beruge әleuetti filosoftar. Endi olardyng basy bir ýstelde jinalghandaghy quatty kóriniz.

Osynday komanda jinaghan Álisher bar bolghany 5 jyldyng ishinde elding jaghdayyn týgel ózgertti. Myna jaqta Jibek joly toqyrap, jekelegen patshalyqtar bir birimen qyrqysyp, Ábilqayyr handyghy qirap, Ýlken Orda jer jastanyp, Samarqan alasapyran bolyp jatqanda Horasan aimaghy parsy әlemining «Altyn dәuirine» ayaq basty. Tipti Ýndistan padishahy Babyrdyng ózi Álisherding el basqaru isinen ýlgi aldy.

Bir ókinishtisi kóz ilespes damugha bet Álisherding biyligi úzaqqa sozylmady. Biylik baspaldaghyna jaghympazdyq, qorqytyp-ýrkitu arqyly kóteriligen әmirlerge sarayda qaptap ketken ghalymdar kózge shyqqan sýieldey jandaryn azaptady. Múnday adamdar baghynyshty qoghamda halyq jappay sauattanyp ketedi dep ólerdey qoryqty. Qylyshyn sengen bilimsiz әmirler Álisher komandasyndaghy maytalmandarmen ashyq maydangha shyghudan әrqashan seskendi. Olar ózderining ashyq sayysta útylatynyn jaqsy týsindi. Sóitti de oghan týrli jala japty, neshe týrli qiytúrqylyqtar, adam úyalatyn qiyanattargha deyin oilap tauyp, eng aqyrynda ashyq qastandyqtargha deyin bardy.

Eng sonynda bala kezden birge ósken dosy әmirshi Hýseyin Bayqara bas uәzirin Astrabad degen artta qalghan qystaqqa jiberip tyndy. Búl qyzmet emes, jer audaru bolatyn. Daryndy uәzirge astanagha keluge tyiym salyndy. Bir kezderi memleketti gýldendirgen Álisherding komandasy ol bas uәzirlikten ketkesin toz-tozy shyghyp, elding әr týkpirine tarap ketti.

Osylaysha shyghystyng taghy bir ýmiti saraydan quyldy. Qolynan biylik, basynan baghy tayghan qart Álisher baq ishine onashalanyp alyp óleng jazudy qanaghat tútty. Múnan basqa onyng qoghamgha tiygizer eshqanday paydasy da joq edi.

Oylap qaranyzshy, sondaghysy 5-aq jyl.  Bizdegi bir Mәjilis saylauynyng kezeni. Sol bar bolghany 5 jylda jýzdegen ghimarat túrghyzyp, ghalymdar men oqymystylardy jinap, kitaphana isin jandandyryp, halyqtyng kózin ashyp, aghartushylyq, medisina jetistikterin paydalanyp, kanalgha deyin qazyp, qúbyrlargha deyin salyp shyqty.

Dәl qazir әr auylda, әr qalada Qazaqstannyng kez kelgen týkpirinde biz madaqtap otyrghan Jәmi, Mirhond, Vasify sekildi daryndy kadrlar barshylyq. Qazaqtyng qaynaghan ortasynda әlemdi moyyndatqan matematiyk, himiyk, fizikter de jetkilikti. Oghan eshqanday dau aita almaysyz. Tek bizge sonday  talantty jastardyng basyn qosatyn «Álisher» kerek.

Sonday qaranghy, feodaldyq XV-shi ghasyrdyng ózinde 5 jyl múrsat berdi ghoy. Eng qúryghanda  XXI ghasyrda ózin demokratiyaly el sanaghan Qazaqstanda qashan sonday aqylmandardyng kýni tuar eken? Jalpy, ol mýmkin nәrse me ózi...

Bir sózben aitqanda Álisher adamdy eshektey jegip  qara kýshin emes, oqytyp, kózin ashyp miyn paydalana bildi. Sebebi qoghamda esekter onysyzda kóp. Bizge basyn shúlghyp, búiryqty oryndaytyn esekter emes, óz oiy, aitar dýniyesi bar «adamdar» kerek!

 Rysbek Ramazanúly

Abai.kz