تەمىر يمپەرياسى قۇردىمعا كەتتى. ەندى ەشكىم ونى كەرى قايتارا المايتىنىن ءتۇسىندى.  ار ءامىرشى ءوز قامىن كۇيتتەپ، ءبىر بىرىمەن قىرقىسىپ جاتتى. وسىنداي يەلىكتەر ىشىندە ەرەكشە كوزگە تۇسكەنى حوراسان ايماعى ەدى. حۇسەيىن بايقارا حوراسانداعى بيلىكتى قولعا العاسىن ءوزىنىڭ باس ءۋازىرى ەتىپ بالا كەزدەن بىرگە وسكەن، ءبىر مەكتەپتە وقىعان دوسى الىشەر ناۋايدى «مەملەكەتتەگى ەكىنشى» ادام ەتتى. الەمگە اتى ايگىلى اقىن، شىعىستىڭ جارىق جۇلدىزى، عالىم ءارى فيلوسوف - الىشەر ناۋاي. وسىنداي امبەباپ، عىلىمنىڭ ءتۇبىن تۇسىرگەن ادام قازىرگى تىلمەن ايتقاندا حوراساننىڭ پرەمەر-ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالدى. ءامىرشى بايقارانىڭ ءوزى ولەڭ جازۋمەن، كالليگرافيامەن (كوركەم جازۋ) شۇعىلداناتىن. تىنىمسىز سوعىستاردان ىعىرى شىعىپ، جاداپ-جۇدەگەن كەدەي حوراساندىقتار الىشەر بيلىككە كەلە سالىسىمەن قالاي دامىعانىن قاراڭىز.

باس ءۋازىر الىشەر سارايداعى ءاپايتوس، كەرتارتپا امىرلەرمەن الىسىپ ءجۇرىپ شاكىرتتەر تاربيەلەيتىن مەدرەسەلەر، قوعامدىق مونشالار، ۇلكەندى-كىشىلى مەشىتتەر تۇرعىزدى. كەدەيلەرگە ارناپ ءۇي-جايلار سالدىردى. اشتىققا ۇشىراپ، جۇدەگەن كەيبىر توپتار قاتارعا قوسىلعانشا ولاردى تەگىن اسپەن قامتاماسىز ەتتى. عالىمدار مەن وقىمىستىلارعا ارناپ ارنايى جابدىقتالعان عيماراتتار تۇرعىزدى. ولاردىڭ ءىشىن جاڭا قۇرالدارعا، قۇندى كىتاپتارعا، باعالى قولجازبالارعا تولتىردى. ونىڭ تۇسىندا وي ەڭبەگىمەن اينالىساتىن ادامدار شىعارماشىلىق ەركىندىككە قول جەتكىزىپ، عىلىممەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك الدى. بۇحارا، يران مەن حورەزمنەن، ءۇندىستاننان قاشىپ كەلگەن ويشىلدارعا ءوزى تىكەلەي قامقورلىق جاسادى. جاڭا كانالدار قازىلىپ، سۋ قۇبىرلارى جاڭاردى. ءاربىر حوراساندىقتىڭ سالىستىرمالى تۇردە تۇرمىسى تۇزەلىپ، ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى جاقساردى. ءوزارا سوعىستار مەن ءدىني الاۋىزدىقتان قيراپ، توقىراپ قالعان مەديتسينا ءىسىن قولعا الىپ، دارىگەرلەر ءۇيىن، ناۋقاستارعا ارنالعان ورىنجايلار تۇرعىزدى. گەرات سەكىلدى ماڭىزدى قالالاردا مىڭداعان كىتاپ قورى بار ورتالىق كىتاپحانالار جۇمىس ىستەپ تۇردى.

ءوزىنىڭ بەس جىلعا سوزىلعان باس ءۋازىر قىزمەتىندە 300-دەن استام قۇرىلىسقا باسشىلىق ەتىپتى. سونداعىسى 5 جىل عانا.  ويلاپ قاراڭىزشى، بار بولعانى 5 جىل. بىزدەگى ءبىر ءماجىلىس مەرزىمى. XV عاسىردىڭ وزىندە قازاق حاندىعىمىز ەندى قۇرىلعان تۇستا ءبىر عانا الاقانداي حوراساندا 300-دەن استام عيمارات تۇرعىزىپ، حالىقتىڭ الەۋەتىن، دەنساۋلىعى مەن ءبىلىم دەڭگەيىن كوتەرۋ دەگەن... مۇنىڭ ءبارى اسپاننان تۇسە سالعان عاجايىپ نەمەسە اندەرسەننىڭ ەرتەگىسى ەمەس.

الىشەر جەتىستىگىنىڭ بار قۇپياسى مىنادا. ول مەملەكەتتىك ىسكە، حالىقتىڭ ماسەلەسىن كوتەرەتىن جيىندارعا پاتشانىڭ شاپانىن سۇيەتىن جاعىمپاز، تج-لاردى /تۋفلي جالاعىشتاردى/ جيناعان جوق. ەلدىڭ تاعدىرى قول كوتەرىپ، داۋىس بەرىپ، شەشىلمەيتىنىن ول جاقسى ءتۇسىندى. ءسويتتى دە تەرىنىڭ پۇشپاعىنداي عانا حوراسانعا ءار ەلدەن قاشقان، ءوز ەلىندە قولداۋ تاپپاعان وقىمىستىلار، اقىندار، ارحيتەكتورلار، ەسەپشىلەر، ونەرپازدار، عالىمدار مەن مىقتى، بىلىكتى دارىگەرلەردى جينادى.

ونىڭ كومانداسى:

الەمگە اتى ءماشھۇر  اقىن ءارى فيلوسوف «ءلايلى-ءماجۇنىننىڭ»، «ءجۇسىپ-زىليقانىڭ» اۆتورى ءابدىراحمان ءجامي

ەلدەگى كىتاپحانا مەن اعارتۋ ءىسىن باسقارعان كەمەلاددين بەكزات.

ء[شايبانيدىڭ اتاقتى پورترەتىن كورگەن بولارسىز. سول كارتينانىڭ اۆتورى وسى بەكزات].

«راۋزات ۋس-سافا»  اتتى تاريحي-گەوگرافيالىق تۋىندىنى جازىپ شىققان عياس اد-دين حوندەمىر

«تاڭعاجايىپ وقيعالار بايانى» اتتى وشپەس تۋىندىنىڭ اۆتورى، كەرەمەت تاريحشى ماحمۇد ۆاسيفي

اتاقتى «تازكيرات اش-شۋاردىڭ» اۆتورى داۋلەتشاح سامارقاندي

زامانىنىڭ الىبى، ويشىل ءمىرحوند سەكىلدى ينتەللەگەنتتەردەن قۇرالدى. قاراڭىزشى، وسى ادامداردىڭ بارلىعى بۇكىل الەمگە ءوز سالاسىنىڭ جەتىستىكتەرىمەن تانىلعان، ەڭ قۇرىعاندا پاتشاعا ناقتى كەڭەس بەرۋگە الەۋەتتى فيلوسوفتار. ەندى ولاردىڭ باسى ءبىر ۇستەلدە جينالعانداعى قۋاتتى كورىڭىز.

وسىنداي كوماندا جيناعان الىشەر بار بولعانى 5 جىلدىڭ ىشىندە ەلدىڭ جاعدايىن تۇگەل وزگەرتتى. مىنا جاقتا جىبەك جولى توقىراپ، جەكەلەگەن پاتشالىقتار ءبىر بىرىمەن قىرقىسىپ، ابىلقايىر حاندىعى قيراپ، ۇلكەن وردا جەر جاستانىپ، سامارقان الاساپىران بولىپ جاتقاندا حوراسان ايماعى پارسى الەمىنىڭ «التىن داۋىرىنە» اياق باستى. ءتىپتى ءۇندىستان پاديشاحى بابىردىڭ ءوزى الىشەردىڭ ەل باسقارۋ ىسىنەن ۇلگى الدى.

ءبىر وكىنىشتىسى كوز ىلەسپەس دامۋعا بەت الىشەردىڭ بيلىگى ۇزاققا سوزىلمادى. بيلىك باسپالداعىنا جاعىمپازدىق، قورقىتىپ-ۇركىتۋ ارقىلى كوتەرىلىگەن امىرلەرگە سارايدا قاپتاپ كەتكەن عالىمدار كوزگە شىققان سۇيەلدەي جاندارىن ازاپتادى. مۇنداي ادامدار باعىنىشتى قوعامدا حالىق جاپپاي ساۋاتتانىپ كەتەدى دەپ ولەردەي قورىقتى. قىلىشىن سەنگەن ءبىلىمسىز امىرلەر الىشەر كومانداسىنداعى مايتالماندارمەن اشىق مايدانعا شىعۋدان ارقاشان سەسكەندى. ولار وزدەرىنىڭ اشىق سايىستا ۇتىلاتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. ءسويتتى دە وعان ءتۇرلى جالا جاپتى، نەشە ءتۇرلى قيتۇرقىلىقتار، ادام ۇيالاتىن قياناتتارعا دەيىن ويلاپ تاۋىپ، ەڭ اقىرىندا اشىق قاستاندىقتارعا دەيىن باردى.

ەڭ سوڭىندا بالا كەزدەن بىرگە وسكەن دوسى ءامىرشى حۇسەيىن بايقارا باس ءۋازىرىن استراباد دەگەن ارتتا قالعان قىستاققا جىبەرىپ تىندى. بۇل قىزمەت ەمەس، جەر اۋدارۋ بولاتىن. دارىندى ۋازىرگە استاناعا كەلۋگە تىيىم سالىندى. ءبىر كەزدەرى مەملەكەتتى گۇلدەندىرگەن الىشەردىڭ كومانداسى ول باس ۋازىرلىكتەن كەتكەسىن توز-توزى شىعىپ، ەلدىڭ ءار تۇكپىرىنە تاراپ كەتتى.

وسىلايشا شىعىستىڭ تاعى ءبىر ءۇمىتى سارايدان قۋىلدى. قولىنان بيلىك، باسىنان باعى تايعان قارت الىشەر باق ىشىنە وڭاشالانىپ الىپ ولەڭ جازۋدى قاناعات تۇتتى. مۇنان باسقا ونىڭ قوعامعا تيگىزەر ەشقانداي پايداسى دا جوق ەدى.

ويلاپ قاراڭىزشى، سونداعىسى 5-اق جىل.  بىزدەگى ءبىر ءماجىلىس سايلاۋىنىڭ كەزەڭى. سول بار بولعانى 5 جىلدا جۇزدەگەن عيمارات تۇرعىزىپ، عالىمدار مەن وقىمىستىلاردى جيناپ، كىتاپحانا ءىسىن جانداندىرىپ، حالىقتىڭ كوزىن اشىپ، اعارتۋشىلىق، مەديتسينا جەتىستىكتەرىن پايدالانىپ، كانالعا دەيىن قازىپ، قۇبىرلارعا دەيىن سالىپ شىقتى.

ءدال قازىر ءار اۋىلدا، ءار قالادا قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن تۇكپىرىندە ءبىز ماداقتاپ وتىرعان ءجامي، ءمىرحوند، ۆاسيفي سەكىلدى دارىندى كادرلار بارشىلىق. قازاقتىڭ قايناعان ورتاسىندا الەمدى مويىنداتقان ماتەماتيك، حيميك، فيزيكتەر دە جەتكىلىكتى. وعان ەشقانداي داۋ ايتا المايسىز. تەك بىزگە سونداي  تالانتتى جاستاردىڭ باسىن قوساتىن «الىشەر» كەرەك.

سونداي قاراڭعى، فەودالدىق XV-ءشى عاسىردىڭ وزىندە 5 جىل مۇرسات بەردى عوي. ەڭ قۇرىعاندا  XXI عاسىردا ءوزىن دەموكراتيالى ەل ساناعان قازاقستاندا قاشان سونداي اقىلمانداردىڭ كۇنى تۋار ەكەن؟ جالپى، ول مۇمكىن نارسە مە ءوزى...

ءبىر سوزبەن ايتقاندا الىشەر ادامدى ەشەكتەي جەگىپ  قارا كۇشىن ەمەس، وقىتىپ، كوزىن اشىپ ميىن پايدالانا ءبىلدى. سەبەبى قوعامدا ەسەكتەر ونىسىزدا كوپ. بىزگە باسىن شۇلعىپ، بۇيرىقتى ورىندايتىن ەسەكتەر ەمەس، ءوز ويى، ايتار دۇنيەسى بار «ادامدار» كەرەك!

 رىسبەك رامازانۇلى

Abai.kz