Áset Pazylov

Mәshhýr Jýsip múrajayy, Bayanauyl audany

Áset Pazylov

Mәshhýr Jýsip múrajayy, Bayanauyl audany

Til baylyghy - әrbir elding últtyq maqtanyshy. Til adamzat bolmysynyng qaynary, últtyq tarih pen әdebiyetimizding shamshyraghy. Qazaq tilining baylyghy, kórkemdigi auyz әdebiyetimizden, HV-HVIII ghsyrlardaghy jyraular poeziyasynan, biy-sheshenderding sózderinen bastau alary haq. Tilimizding jana kórkemdik dengeyge jetuine Abay Qúnanbayúly men Mәshhýr Jýsip eleuli ýles qosty. Mәshhýr Jýsip sóz ónerining qúdiretie tereng boylap, naqyshyn keltirip, sóz әlemine erkin samghay bilgen dana túlgha. Qazaqta «Jaqsy sóz - jarym yrys» degen ataly sóz bar. Úly sózge bas iygen qazaq halqy sóz sheberlerin ýlgi tútqan. Halqymyzdyng sarqymas qazynasy - auyz әdebiyeti múralary men el arasyndaghy qoljazbalar qory bolmaq. Osy eki arnanyng basyn qosyp, jazba әdebiyetining negizin qalaghan Mәshhýr-Jýsipting bay múrasy, artynda qalghan sanaly úrpaq­tyng zerdelep oquyna, zertteuine, maq­tan tútuyna әbden layyq. Mәshhýr-Jýsip halyqtyng sana-sezimi men últjandylyqty oyatu ýshin aldymen últtyng tili men tarihyn, әdebiyeti men bolmysyn óristetu kerek ekenin sezinip, últ múrasyn uaghyzdaudy maqsat tútty. Mәshhýr Jýsipting jinaqtaghan múralary men ómirbayandyq ólenderi, ózi ómir sýrgen dәuirding bet perdesin asha týseri anyq. Ol tarihty jazuda jer tarihyn, el tarihyn, jeke adam tarihyn birtútas sipatta qarastyryp, ózara tyghyz qaraym qatynastar jýiesinde bayandaydy.  Mәshhýr Jýsip: «Alla taghala adamgha ghaqyl syqyldy núr berdi, kónil syqyldy gýl berdi, oy syqyldy jazushy berdi, tildi kónilge perevodchik qyldy. Kóz syqyldy shamshyraq berdi, múryn syqyldy eki demalysqa jol berdi. Qúlaq syqyldy tynshy berdi, ayaq syqyldy at berdi, qol syqyldy qanat berdi. Bauyrgha mihir shaghqat, talaqqa kýlki, býirekke qulyq aila, ókpege jelpuish, qúrsaqty qazyna, jýrekti kýlli dýniyege tútqa qyldy», dep Allanyng әmirimen, diny týsinistiktermen balanystyra kele til men jýrekting manyzdylyghyn ashyp kórsetuge tyrysady. Demek til óte qajetti qúral. Til jýrekting sóz kónilding tútqasy bolsa kerek.

Kenestik dәuirde Qazaqstan tarihy taptyq túrghydan zerttelip, týsindirilip keledi. Úly Qazan tónkerisine deyin qazaqta jazu-syzu bolmaghan, auyz әdebiyeti ýlgilerimen ghana ómir sýrgen degen tektes oi-tújyrymdar jasaldy. Tek elimiz tәuelsizdikke ie bolghan song ghana tarih tozanynda kómilip jatqan asyl qazynamyz jarqyrap kórindi. Búghan deyin beymәlim nemese tolyq aitylmay kelgen, danalarymyzdyng ómirimen jәne enbekterimen jete tanysugha mýmkindik tudy. Qiyalyna qanat bitirip, óner-bilim biyigine qol sozghan últ kósemderi Ahmet Baytúrsynov, Álihan Bókeyhanov, Mirjaqyp Dulatov, Múhametjan Tynyshbaev, Túrar Rysqúlov, Halel Dosmúhamedov, Jýsipbek Aymauytov, Sanjar Aspandiyarov, Mәshhýr Jýsip til men sóz qúdiretin dәriptep, tilding damuyna jol ashty. Ziyaly qauymnyng tilge degen qúrmeti men janashyrlyghy, asyl múralary býgingi úrpaqtyng shamshyraghy bolmaq. Danalarymyzdyng sóz marjandarynan qúralghan shygharmalarynda, últtyq ruhtyng temirqazyghy - til ekeni kórsetilgen. Sondyqtan memleketimiz qazaq tiline airyqsha kónil bólip, erekshe qoldau kórsetui, «Qazaqstannyng bolashaghy - qazaq tilinde!» - degen úrymtal da úghymtal úran qalyptasqanyn kórsetedi. Mәshhýr Jýsip «Nәpsi, ruh turaly» degen enbeginde: «Onan songhy tilde qazaq tilinen asyl, qazaq tilinen yuay til joq. Sol ata babasynyng tili bolghan qazaq tilin osy kýngi jýrgen qazaqtyng jalghyzy bilmeydi. Eger qazaq tilin bilse edi: din de osynda, ghylym, bilim de osynda, әuliyeshilik te osynda. Solay bolghany ýshin búrynghy ótken ata babalarymyz bәri jaqsy bolyp, әulie bolyp ótti», dep qazaq tilining  kóne әri ómirsheng ekendigin eskertip, tildi qúrmetteuge, bilimdi dәripteuge shaqyrady. Ahmet Baytúrsynov: «Óz aldyna el bolugha ózining tili, әdebiyeti bar el ghana jaray alatyndyghyn biz úmytpauymyz tispiz», dep til men sózding qúdiretine kónil bólse, Jýsipbek Aymauytov: «Ana tilin jaqsy mengere almay túryp, ózge pәnderdi týsinu mýmkin emes», dep ana tilining últtyq manyzy bar qaru ekenin kórsetedi. M.Áuezov: «Kimde-kim qazirgi uaqytta ana tilin, ózining әdebiyetin syilamasa, baghalamasa, ony sauatty, mәdeniyetti adam dep sanaugha bolmaydy», dep ana tilining qajettiligi men tәrbiyelik mәnin ashyp kórsetuge tyryssa, Ghúmar Qarash: «Til bolmasa, últ ta bolmaydy. Yaghny ol últ býtindey ólgen, joghalghan últ bolady», dep tilding órkeniyetting aighaghy ekenin eskertedi.
Óz kezeginde Asan qayghy: Taza minsiz asyl tas,
Su týbinde jatady.
Taza minsiz asyl sóz,
Oy týbinde jatady.

Súltanmahmút Torayghyrov: Sýiemin tughan tildi-ana tilin,
Besikte jatqanymda-aq bergen bilim!
Shyr etip jerge týsken minutymnan,
Qúlaghyma sinirgen tanys ýnin, dep sózding orny men mәnin, talabyn, qajettiligi men daralyghyn órnektegen.

Sóz ónerining shynynan nәr alghan Mәshhýr Jýsip «Sóz jýgi» degen enbeginde: «Kónil bir jatqan ken. Sóz onan shyqqan gauhar. Auyz bir sadap. Sóz onan shyqqan gauhar. Til bir bolat metin. Onyng maydalap, uatyp, jasap shygharyp jatqanynyng bәri sóz jýgining hamaly», dep sózding halyqtyng danalyghy, tanymy men talghamyn tauyp aitatyn shynshyldyghyn kórsetetin, ghasyrdan-ghasyrgha, úrpaqtan-úrpaqqa miras bolyp kele jatqan bagha jetpes qazynasy ekenin pash etedi. Últty últ retinde ústap túratyn tórt qazyq bar. Olar tili, dini, sany jәne salt-dәstýri. Osy tórt qazyqtyng eng manyzdysy-til.  Ahmet Baytúrsynov: «Sózi joghalghan halyqtyng ózi joghalady» dep kóregendikpen aityp ketken bolatyn. Al Mәshhýr Jýsip: «Sóz ózi ne nәrse? Sóz adamnyng óneri. «Óner aldy qyzyl til» degen adamnyng ghaziz shariplik sózben boldy», dep til men sózding egiz ekenin anghartyp, bizge ana sýtimizben birge sinetinin eskertedi. Endi birde Mәshhýr Jýsip: «Hayuan sóz óneri bolmaghannan, hayuan boldy. Bú dýnie bir qaranghylyqtay nәrse. Ony jandy qylatúghyn abhayat sóz. Kәlim hafiys: «Ólip qalghan kónildi tiri kórir. Sәzding lәzatyn adamnyng jany raqat alúr...», dep sóz qúdiretine bas iyedi. Mәshhýr-Jýsip: "estigenin úmytpaytúghyn qúlaghynyng tesigi bar, keudesining esigi bar, úqpa qúlaq jandar bolghan. Sonday jandardyng aituymen keudesi hat, estigeni jad bolghan qariyalar keyingige auyzdan auyz alyp aitumen ýlgi-ósiyet qaldyrghan" /7/,-dep kóne tarihtyng syr-sipatyn, shynayy bolmys-bitimin ashyp, ruhany qúndylyqtardy tereng tanugha tyrysqan. Mәshhýr-Jýsipting múrasy ghajayyp qúpiya men syrgha, tylsym tazalyqqa, aqiqatqa jәne adaldyqqa toly. Eng bastysy ol ómirshen. Akademik M. Qarataev ta HH ghasyrdyng bas kezindegi aqyndardyng tvorchestvosyn saralay kelip: «M. Kópeevting qazaq әdebiyetinde әri aqyn, әri jinaushy retinde alatyn orny erekshe» - dep baghalapty.

Al ekinshi baqytym- Tilim menin,

Tas jýrekti tilimmen tilimdedim.

Key-keyde dýniyeden týnilsem de

Qasiyetti tilimnen týnilmedim,-dep Múqaghaly aqyn jyrlaghanday ana tilimiz eshqashan úmytylmaydy. Sebebi Qazaq tili - qazaq halqynyng ana tili, Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tili.  Qazaqstan tili XV ghasyrdaghy qazaq handyghy túsynda әbden qalyptasyp bolghan edi. Ol 1989 jyldan bastap Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tili mәrtebesine ie boldy. Tilimizding kópqyrlylyghy men iykemdiligi baspasóz tilinen, ghylymi, iskery stiliderden anyq bayqalady. Qazirgi kezde qazaq tilinde kóptegen salalyq sózdikter, sinonimder, frazeologiyalyq, týsindirme sózdikter kóptep jaryq kórude. Osylardyng barlyghynda tilimizding terendigi men mazmúndylyghy, jalpy baylyghy kórinip jatyr. Til - әrbir últtyng tarihy, minezi, bolmysy, kәsibi, dýniyetanymy, oilau qabileti saqtalatyn asyl qazyna. Ol ata-anadan balagha miras bolyp qalyp otyratyn bagha jetpes múra. Sondyqtan әr adam ana tilin kózining qarashyghynday qorghauy, onyng orynsyz shúbalanuyna qanday jaghdayda da jol bermeui kerek. Elbasy N.Á. Nazarbaev «Qazaq qazaqpen qazaqsha sóilessin», «Qazaqstannyng bolashaghy - qazaq tilinde» degen tújyrymdamany ýnemi aityp keledi. Qazaq tili mәselesi memlekettik dengeyde kóterilgen keyingi jyldary búqara júrtshylyq ta ana tili ýshin belsendilik tanytuda. «Tilderdi qoldanu men damytudyng memlekettik baghdarlamasy» ayasynda Ýkimetting baghdarlamasy qabyldanady. Sonyng negizinde oblys, audan, auyl әkimshilikterinde kurstar úiymdastyrylyp, qyruar sharalar atqaryluda. Sonday-aq Elbasy N.Á.Nazarbaevtyng biylghy Joldauynda til mәselelerine basa nazar audaryldy. Degenmen de alyp kәsiporyndar men kompaniyalar til zanyn óreskel búzuda. Atalmysh zanda zanbúzushylargha baylanysty qoldanatyn shara kórsetilmegen. Kóptegen kәsiporyndarda qazq tili kurstary joq. Tipti mәdeniyet salasynda da ailyq nemese jyldyq esepterdi orys tilinde súratqanja, amalsyzdan jaghamyzdy ústap, elbasynyng sózderi tek qarapayym halyqqa ghana kerek pe eken dep oilap qalarynyz anyq.

Mәshhýr Jýsip: «Ákesi-qazaq, sheshesi-qazaq tilin ózi bilmeydi, ózinin  bilmeytúghyndyghyn taghy bilmeydi. Jahil mýr-a kabbe bolyp jýrip: «Sart tilin, arab tilin bilemin!»- dep, әure bolady eken de, «It jamany-  anda joq, danda da joq»- degendey, eki orta bos qalady eken. Búl oilady: «Búl  oqu oqymaqtan  maqsat - múnymen dýnie tauyp almaq, bay bolmaq, qatyn almaq,  aghash ýy salmaq, mal maldanyp, jal jaldanbaq eken!»- dep, tilding bolashaghyna alandap, qúran oqu ýshin arap bolu shart emes ekenin eskertedi. Sondyqtanda ýide jәne mektepte qazaq tiline kóp kónil bólgen abzal. Elding ertenine kepildik bolar jas buynnyng boyyna sinirip, oiyna ruhaniyalyqtyng dәnin der kezinde egu bizding paryzymyz. Sózimiz dәiekti, oiymyz naqty bolu ýshin Mәshhýr Jýsiptin  «Ana tili»  turaly degen enbegin maqalamyzdyng qortyndysy retinde úsynudy jón kórdik.

«Qazaqta eki sóz sheshilmey jýr: biri- «Ana tili»- degen, biri- «Ádebiyet»- degen. Sheshilmegenning sebebi: «ana tili»- degen qazaqtyn  búrynghy qazaq bolghan kýnindegi eski tili. Ol eski til kimde qaldy?! Jalghyz-aq qatyndarda qaldy. Qazaqtyng eng alghash kórgen moldasy: sart-sauan, noghay-nopay.

Olar ózi qazaq tilin dúrystap bilmeydi. Ótirikten oqytqan tili mynau: «Álip kez bira lәmgha sәkin әl hy ghaz bir ha mumgha sәkin alham dәl payyng du alham dý». Bala búl aityp otyrghanynyng oqu[y] qaysy, oqu emes[i] qaysy ekenin aiyra almay miqata boldy. Qúday onymen qoya ma?! «Mening aitqanymday aita almasyn»- dep: «Qyzyna sekey kýnet bekem»,- dep, tars etkizip basqa salyp qalady.

Noghay ýiretkende: «Bit әli alay týgel biyt»- búl búlay, týgel dep sabaydy.

Sarttan oqyghany sart tiline eliktedi. Noghaydan oqyghany noghay tiline eliktedi. Anan súratqan orystan oqyghany orys tiline eliktedi. Ózining jergilikti tilinen airylyp qaldy.

Qatyn eshqanday, eshkimnen oqyghan joq. Búrynghy eski qazaq tili qatynda qaldy. Osy qatyn tilin dúrys biletúghyn qazaq joq demeyin, sanalmasa, nama qalghan shyghar.  «Ana tili»- degenning mәnisi- osy.

Ádebiyet degen keyingige ýlgi-ónege ýiretetúghyn, ghylym-bilim beretúghyn, qúlyq-minez týzetetúghyn sóz degeni. Ras, búrynghynyng óleni, jyr, taqpaghy- bәri әdebiyet. Qay-qaysysy bolsyn, syrtyn tandaydy, ishimen, mәnisimen júmysy joq. Eger mәnisin bilushi bolsa, myng kitaptyng sózinen búrynghynyng aitqan bir auyz sózi asyl.

Búrynghy shayyrlardyng bir auyz ólenining mәnisin sheship sóilep, kóp ortasyna salghym keldi. Qarqaraly duanyna qaraghan on eki qazylyq Oitýndikte túraq-jay qylghan Shanshar úrpaghy Qaz dauysty Qazybek nemeresi Qanay degen bay bolypty. Qaldybay qojanyng óleninde bar:

Qazymbetting balasy- -Qanay, Janay,

Ortanshysy-Atymbay, kenjesi-Anay.

Qara Úzaq pen Sary Úzaq, Qaraqalpaq

Qúltekesin súraymyn әldeqalay.

Sol Qanay baydyng kenjesi Bәzil degen bay bolypty. Baylyghy Arqadaghy ýshting biri bolypty. «Ýsh Bәzilding biri bolghan Bәzil»- atanypty. Bәzilding balasy Jylqybay Shanshardan shyqqan tórt myrzanyng biri bolyp, «Jylqybay myrza» atanypty. Núrbiykede- Balyqbay, Aybiykede- Jylqybay tústas ta bolypty, bastas ta bolypty. Ekeui tize qosyp, el... Qarakesek ishinde Qaldybay qoja degen aqyn qoja bolghan.  Bir ayaghynan bir ayaghy sholaq, jergilikti aqsaq eken. Kempirding shabadanynday qorash kisi eken. Jylqybay myrzanikine kelip qonyp attandyryp túrghanda, Jylqybay mysqyl qylyp kýlip:

- Qojekenning ýzengi bauy úzarayyn degen eken. Tekti ayaghy úzyn-au,- degende, qoja aitty deydi:

Búl sózdi ne dep aittyn, janym, botam?!

Ayaghym úzyn emes, bir-aq tútam.

Ayaghym kýnnen-kýnge qysqarady,

Túrghan song júrtty biylep kýng men qútan.

Qoja qúl-qútan dep Jylqybaydy aitty. Jylqybay qúl-qútan emes, Qarakesek sauyry Shanshardyng nyghyzy, tolyghy, Bolatqojagha barghansha ata-babasynda bir kemdik joq. Súrastyryp, qaghystyryp kelsek, Jylqybaydy tapqan anasy kýng bolyp  shyqty. Eldi qúl men qútan biylep túr degeni sol eken. Qaz dauysty Qazybek nemeresi bolghan Qanay bay sýt kenjesi Bәzilge ataqty bir baydyng qyzyn alyp bermey, kýndi qalay alyp beredi?! Osy adam nanarlyq sóz be?! Migha salyp oilau kerek. Sózdi týgel aitamyn deushiler atasynyng kóz qúny qalghanday joqtaydy, zertteydi.  Sonan song tabylady.

Búl sózding mәnisi búlay bolady. Kótesh aqynnyng bir auyz óleni bolghan. Ózin jau tonap jatqanda aitqan:

Au, balam, tanymaymyn, ne el bolarsyn?!

Ne dәulet, ne perzentke kem bolarsyn,

Kóteshti jýzge kelgen  tonaymyn dep

Aydabol men Kýlikke jem bolarsyn,- delingen.

Derek kózderi

• M.J.Kópeyúly. Shygharmalary. 11-tom, Pavlodar: «EKO» GhÓF, -2007 jyl.
• M.J.Kópeyúly. Shygharmalary. 12-tom, Pavlodar: «EKO» GhÓF, -2008 jyl.
• «Qayta qaraudy qajet etetin mәsele», «Qazaq әdebiyeti», 1956-jyl.

«Abay-aqparat»