Á.Bókeyhannyng әdebiy-syn maqalalary turaly oilaghanymyzda,bizding kózimizge eng aldymen shalynatyny - Álihannyng “Qobylandy jyryndaghy әielder beynesi” maqalasy. Maqala Tashkent  qalasy , “Turkestanskie vedomosti” gazetinin   1899 jylghy 9.20.05-03.06. [2, 465-bet].nómerlerine “Tuzemes” degen Álihannyng әdeby býrkenshik esimi arqyly “Jenshina po kirgizskoy byliyne “Kobylandy” degen ataumen orys tilinde jaryq kórgen.

Álihan ózining batyrlar eposyndaghy әielder beynesin saralaytyn búl maqalasynda, qazaqtyng bay auyz әdebiyetine, olardyng halyq ómirindegi alatyn ornyn aita kelip, birden-bir jarqyn mysal retinde "Qobylandy" jyryna  toqtalady. Avtordyng aitqysy kelgen negizgi oiy, jyrdaghy әielder beynesi arqyly sol dәuirdegi qazaq halqynyng boyyndaghy islәm men eskiden kele jatqan "tәnirshildik" belgilerdi salystyra otyryp, islәm dinin qabyldasa da, "tәnirshildikten" aryla almay kele jatqan qazaq halqynyng diny senimine taldau jasaudy maqsat etedi.

Á. Bókeyhan: (Orys tilinen erkin audarghan N.Mahan): “Qazaqtardyng (týpnúsqada “kirgiyz”- dep jazylghan.N.M.) músylmandyqty qabyldaghan dәuirinde tughan búl jyrdyng ón-boyynda “tәnirshildik” belgi molynan saqtalghanymen, qazaqtardyng músylman dinin qabyldauynyng tolyq elesin bere alady. Jyrda qazaq halqynyng boyyndaghy qos senim birge kóringenimen, “tәnirshildik” senimning aqtyq demi kórinis beredi”[2, 319-bet], -dep jazdy.

Avtor “Qobylandy” jyry arqyly qazaq halqynyng boyyndaghy “tәnirshildik” pen islәm dini qatar ómir sýrip jatqan kezde “tәnirshil” qazaq әielining músylmangha qalay ainalghanyn jәne “músylman qazaqtyn” “tәnirshil” әielge degen kózqarasyn taldaydy.

Jyrda bes әielding beynesi surettelgen. Sol beseuding biri Qobylandynyng sheshesi - Analyq.

Diny senimi boyynsha músylman Analyq syrt kózge óte baqytty әiel. Óitkeni Analyq - býkil halqy syilaghan baydyng bәibishesi. Ol bәibishe retinde kýieuimen qatar el isine aralasugha tolyq qúqyly. Boyynda “tәnirshildik” senimi basym Analyqtyng kýieui  Toqtarbay  balalary bolmasa da, jary Analyqty shyn sýigendikten toqal alugha jan-tәnimen qarsy.

Perzenti joq Analyqtyng “tәnirshil” kýieui kóp әiel alugha qarsy bolsa, músylman senimindegi Analyq, bәibishe bola túra kýieuining isine aralaspaydy. Balalary bolmaghandyqtan jәne kóp әiel alugha bolatyn músylman zany boyynsha  ol erin toqal alugha ýgitteydi.

Óz enbeginde avtor jyrdaghy Analyq pen onyng eri Toqtarbaydyng diny senimi men minezderin saralay kele, sol zamandaghy qazaq halqynyng “tәnirshildik” pen islәm syndy qos senim-nanymdy qatar ústanghanyna jәne osy ústanymy qazaqty  qarama-qayshylyqty psihologiyagha dushar etetinine nazar audarady.

Jyrda Analyq pen Toqtarbay tәnirden jalbaryna perzent súraydy. Áuliyelerdi aralaghan zary arqasynda, әulie Baba Týkti Shashty Áziz týsine kirip, erli-zayyptylarda bir úl, bir qyz bala bolatynyn aita otyryp, bolashaq perzentterining esimderine deyin ataydy.

Ayta ketetin bir mәsele, “tәnir” men  “tәnirshildik” bir úghym emes. Jalghyz “Tәnirge” ghana tabynyp, nanym-senimderi “bir qúdaylyqqa” erte jetken týrkiler músylman týsinigindegi jaratushy “bir Allany”, ózderi tabynatyn “úly Tәnir” retinde jyldam qabyldady. Sondyqtan da bolar, týrkiler týsinigindegi  “Alla” men “Tәnir” esimderi ghana bólek úly jaratushy. Músylmannyng qasiyetti kitaby “Qúran-Kәrimde” aitylghanday Allanyng toqsan toghyz esimi bar. Islәm dinin qabyldaghannan keyin de týrkiler “Tәnirdi” Allanyng toqsan toghyz esimining biri retinde kóbirek qoldanyp, molynan paydalandy. Jyrdaghy Analyq pen Toqtarbaydyn  “Tәnirden” perzent tileuin, “Alladan” perzent tileui dep týsinuimiz kerek. Sebebi, týrkiler ýshin “Alla” men  “Tәnir”- esimderi ghana bólek, bir beynedegi úly jaratushy.

Áuliyege qúrbandyq shalyp, әuliyeden-әulie aralap, bir perzent tilegen Analyq pen Toqtarbaydyng boyyndaghy qos senim “tәnirshildik” pen “músylmandyq” belgi jyrda  anyq bayqalady.

Bir Allagha  ghana senip syiynu músylmandyq shart bolsa, әulie aralap, aruaqtargha syiynu ol – tәnirshildikting belgisi. Jyrda Toqtarbay men Analyq Allagha kóp syiyna ma, joq әlde әuliyelerge me? Mening oiymsha, ekeuine de qabat syiynyp, birge tabynghan. Búl kórinis – sol kezendegi qazaq halqynyng boyynda birge óristegen qos senimge tolyq dәlel bolsa kerek.

Tarihiy–dialektikalyq túrghydan kelgende jana dindi qabyldaghan kez kelgen halyq, ózining ghasyrlar boyy sengen búrynghy eski diny nanymynan bir kýnde qol ýzip ketui mýmkin emes.

Búdan eki-ýsh ghasyr búryn ómir sýrgen ata-babamyzdy bylay qoyghanda, dәl býgingi XXI ghasyrda ómir sýrip otyrghan qazirgi zaman qazaghynyng boyynda da jana tughan aigha sәlem salu, jana týsken kelindi ýige ong ayaqpen kirgizip, otqa may qúy sekildi “tәnirshildik” nanymnyng kóptegen elementteri kýni býginge deyin saqtalyp qalghan.

Álihannyng ghylymy zertteuimen birge  “Qobylandy” jyrynyng týpnúsqasyn qatar oqyp, salystyrghan kezimizde kózimiz anyq jetken bir mәsele – epostaghy oqighalar XVII ghasyrda, qazaq halqynyng boyynda músylmanshylyq senimning quaty óristep, islam dinining basymdylyqqa ie bolyp kele jatqanyn anyq bayqaymyz jәne jyrdyng sujeti men suretteletin oqighalaryna qaray otyryp, “tәnirshildik” senimning aqtyq demine kuә bolghanday bolamyz.

“Qobylandy” jyrynda batyrdyng jary Qúrtqanyng sheshesi Kókten kempir islam dinining kýshin anyq moyyndap, qyzy Qúrtqany músylmannyng batyr jigiti Qobylandygha qalyndyqqa beredi. “Tәnirshil” Kókten kempirding beynesi aiqyn basymdylyqqa endi ie bolyp kele jatqan músylman dinin ashyq týrde emes, kózge kóriner-kórinbes shtrihtar arqyly “jarnamalaushy” beyne. Sebebi ol qyzy Qúrtqany Qobylandygha tek qana batyrlyghy ýshin ghana emes, onyng ústanghan  músylman dinining kýshti bolghany ýshin de kýieuge beredi.

Mine, osylay jyrdaghy oqigha mazmúnyn “diny uaghyz taqyrybyna” jýieli qiilastyrghan jyrshynyng “tәnirshil” Kókten kempirding beynesi arqyly músylman dinin kókke kótere nasihattaytynyn bayqasaq, jyrdaghy әiel beynesin saralap otyrghan ghalym Týzemes – Álihannyng bayqalar-bayqalmas, aqyryn bolsa-daghy halqynyng kóne diny nanymy – tәnirshildikke býiregi búryp túrghanyn angharu qiyn emes.

«Qobylandy» jyryndaghy Qúrtqa sol kezdegi qazaqtyng ón-boyy men salt-dәstýrine  endi sine bastaghan músylman dinining arqasynda  ózgeriske úshyraghan “tәnirshil” qyz retinde sipattalady nemese Álihannyng óz tilimen aitqanda: «islәm týbegeyli ózgertken qyz» (týpnúsqasynda “preobrazovannaya islamom dochi”). Alayda jyrda Qúrtqanyng boyynda aldyn-ala ne bolatynyn boljap bilu, kóripkeldik sekildi “tәnirshildik” belgi mol. Áyeldi adam dep eseptemeytin “músylman” Qobylandy әieli Qúrtqamen aqyldaspay “ózim bilemge» salsa bolghany, Qobylandy men onyng eli mindetti týrde bir baqytsyzdyqqa úshyraydy. Mine, osydan-aq jyrshynyng da býiregi músylmanshylyqtan góri, “tәnirshildikke” qaray búrylyp otyrghanyn oqushy anyq bayqaydy.

Bas keyipker qyzdyng “Qúrtqa” degen esimining ózi de “tәnirshildik” dәuirding múrasy. Sebebi “Qúrtqa” - kóne týrki tilinde “analyq qasqyr” degen maghynany bildiredi. Al qasqyr - erte týrkilik týsinikte totemdik belgige ie qasiyetti an. Sondyqtan da “tәnirshil” týrkiler qasqyrdy qasiyet tútyp, oghan tabynghan. Jyrda islәm arqyly kózqarasy ózgeriske úshyraghan “tәnirshil” qyz Qúrtqanyng senimi emes, kózqarasy ghana músylman. Jyrdyng týpnúsqasynda Qúrtqanyng músylmanshylyghyn jyrshy terennen jyrlap sóz etpeydi.

Jyrdaghy әielder beynesin zertteushi Álihan Qúrtqanyng kózqarasyn islәmnyng qalay ózgertkenine toqtalyp, taldamaydy. Onyng esesine zertteushi: (Orys tilinen erkin audarghan N.Mahan): “Islәm dinine eriksiz jol bergen halyqtyng ózining eski nanym-senimine degen  tereng sýiispenshiligi jyrda aiqyn suretteledi”, - dep, [2, 319-bet]  jazady.

Jyrda suretteletin taghy da bir әiel  – Qobylandynyng qaryndasy Qarlyghash. Álihannyng zertteui boyynsha, Qarlyghash taza músylmansha tәlim-tәrbiyesimen boyjetken qyz. Ol – óz sheshesi músylman әieli Analyqtyng zandy jalghasy. Qobylandy da, Qarlyghash ta Analyq pen Toqtarbaydyng qúdaydan tilep, әulie aralap súrap alghan perzentteri. Biraq sharighat zandaryn óz bilgeninshe qatang ústanghan ata-anasy Qarlyghashtan Qobylandyny anaghúrlym biyik qoyady. Sebebi, Qobylandy – úrpaq jalghasy, shanyraq iyesi, úl bala.

Al músylman týsinigi boyynsha jat júrt ýshin jaratylghan qyz bala, ol qansha jerden aqyldy, danyshpan bolmasyn, erkekten soghúrlym keyin túratyn “baqyr basty” әiel. Sondyqtan bolar, Qarlyghashtyng dýniyege keluine tipti eshkim quanbaydy. Ata-ananyng bar tileui úl bala Qobylandy bolyp, Qarlyghashtyng bar-joghy da eleusiz.

Qarlyghash óz otbasynda adamy húqyqtyng bәrinen ada, taza islәm tәrbiyesindegi qyz bala bolyp ósedi. Óse kele ata-anasy sekildi otbasyndaghy er bala Qobylandynyng tileuin tileydi. Keyinnen Qarlyghash aghasy Qobylandynyng sheshimimen onyng dosy Oraq batyrgha úzatylyp, óz anasy Analyqtyng ómirin qaytalaghanday bolady.

Jyrdaghy Qarlyghash beynesi, adam retinde eshqanday húqyghy joq músylman әielining shynayy beynesi retinde surettelgen.

Búdan ary óz maqalasynda Álihan: (Orys tilinen erkin audarghan N.Mahan): “Bostandyghy men erkindiginen, adamgershiligi men adamy qúqyqtarynyng bәrinen aiyrylyp,islam dinining qaharly qylyshyna ýnsiz moyyn úsynghan, ólip bara jatqan senimning qayghyly hәldegi aqyldy da súlu әieline, búdan әri toqtaludy jón kórmedik ”, - dep [2, 324-bet] jazady.

Basy ashyq taghy bir mәsele bar. Ol, keybir zertteushiler aityp jýrgendey, avtor búl jerde jalpy músylman әielderi turaly jazyp otyrghan joq. Avtor músylman әielderding jeke túlgha retindegi adamy qúqyghyn óte jaqsy bilgen. Oghan birden-bir dәlel: Álihan Bókeyhannyng 1914 jyly “Qazaq” gazetinde Ghaly han degen laqap atymen jariyalaghan “Músylman siyezi” atty maqalalar toptamasy [ Ghaly han. Músylman siyezi. Orynbor: «Qazaq» gazeti, 1914, №№ 69-70, 72, 85-90, 92]. Avtor óz maqalasynda músylman әielding otbasyndaghy qúqyghy men mindeti, әielding mýlik jәne nekege otyru qúqyghy turaly Qúran Kәrimdegi ayattar men sýrelerdi mysalgha keltire otyryp, ózining pikirin Qúran sýreleri arqyly dәleldep shyghady. Avtor “Qobylandy jyryndaghy әielder beynesi”  atty óz maqalasynda shala sauatty әri nadan din ústazdary basshylyq etetin  XVII ghasyrdaghy qazaq qoghamyndaghy qúqy men erkindigi taptalghan  músylman әielderining taghdyryn ghana jazyp otyr.

Mýmkin, óz aldyna jeke ýlken taqyryp bolghandyqtan bolar, qazaq qoghamyndaghy әielding qúqyghy men erkindigining taptaluy jәne diny sauatynyng shala әri tómen bolu sebepterine Á. Bókeyhan óz zertteu enbeginde toqtalmaydy.

Álihannyng әielder beynesi turaly zertteuining negizgi jetistigi – “Qobylandy” jyryna ghylymy saraptama jasaghan avtordyn, jyrda suretteletin oqighalardyng tarihy uaqytyna shamamen bolsa da boljam jasauy bolsa, ekinshiden, avtor jyrda suretteletin әiel beynesi arqyly sol kezendegi qazaqtyng diny senim-nanymyna ghylymy taldau jasaydy. Sondyqtan da Álihannyng búl enbegi qazaq әdebiyeti foliklortanudaghy qúndy enbekting qataryna jatady degen oy qorytyndysyna kelemiz.

Álihan zertteu enbegindegi bes әielding biri – qalmaq qyzy Qarlygha. Ol jyrda Qobylandynyng qaryndasy Qarlyghashqa qarama-qarsy mәnde suretteledi. Sebebi, Qarlygha músylman emes, qalmaq qyzy – “tәnirshil” әiel.

Erkin oily, batyl, aldyna qoyghan maqsatyna jetu jolynda eshteneden tayynbaytyn batyr qyz Qarlygha óz baqytyna jetu ýshin әkesi Kóbiktini  de, tughan inisi Byrshymbaydy da qúrbandyqqa shalady.

Qarlyghanyng búl isin Á. Bókeyhan moralidyq - filosofiya túrghysynan taldamaydy, kerisinshe,jyrshynyn: “Halyqtyng oiynsha búl - jalyndy mahabbattyng әmiri”, - degen oiyn qúptaghanday synay tanytqan  ol, Qarlyghanyng bar tirligine avtorlyq ong kózben qaraydy. Nege? Sebebi, jyrdyng zertteushisi retinde Álihan qazaq әielin tәuelsiz, erkin oiynan, tendik qúqyghynan aiyryp, adam dәrejesinen hayuan dәrejesine deyin tómendetken músylman dinine jan-tәnimen qarsy. Sondyqtan da ol “tәnirshil” әiel Qarlyghanyng ózine degen qúrmeti men senimin hәm erkin de batyl qimyldaryn barynsha qoldaydy.

Ózi músylman dinindegi qazaq bola túra Álihan “tәnirshil” qalmaq qyzy Qarlyghany erkin oiy men kýreskerlik ruhy ýshin jyrdaghy barlyq músylman qazaq әielderinen joghary qoyady.

Mine, osydan-aq Álihannyng әlemdegi barlyq últ pen dinge ten, әdil kózben qaraytyn gumanistik oiy oqyrmanyn bauray týsip, oy iyirimine tartyp әketedi.

Pikir qayshylyghynan seskenbeytin Á. Bókeyhan óz enbeginde qazaq qoghamyndaghy әiel turaly kózqarasy men pikirining esh nәrsesin jasyrmay, oqyrman aldyna ashyq jayyp salady. Avtordyng búl tәsili ghylymy enbekke degen oqyrmannyng qyzyghushylyghyn arttyra týsedi.

Álihan “Qobylandy” jyryna Europasha jan-jaqty bilim alghan adamnyng óz halqynyng auyz әdebiyetine degen tereng sýiispenshilikke toly últtyq kózimen qarady. Ol  “Qobylandy” jyry arqyly halqynyng ótken tarihyna sholu jasay otyryp, últynyng órkeniyetke kesh kelu sebepterining týp-tamyrynyng negizin әieldi bostandyghy men erkin oiynan aiyrghan islәm dinining kertartpa zandylyqtarynan izdedi. Áyel bostandyqta bolmay, últtyq sana esh uaqytta da tәuelsizdikte ómir sýrmeydi, - degen astarly oy maqalanyng ón boyynan aiqyn angharylady. Eshqanday adamy qúqyghy joq, tek qana mindetkerligi bar, sonshalyq beyshara hәlge týsken qazaq әielining ayanyshty taghdyryna degen avtorlyq oi-tolghau  oqushy sezimine tereninen әser etedi. Áyelding qoghamda ózindik orny bolugha tiyis. Sebebi, әiel de adam! Áyeldi adamy qúqyqtan aiyrghan qogham órkeniyetke esh uaqytta jete almaydy, - degen maqsatty oidy ústanyp, “Qobylandy” jyryndaghy әielder beynesin saralaghan Á.Bókeyhannyng búl maqalasy, qazaq әdebiyetindegi әdeby shygharmany syny túrghyda taldaghan eng alghashqy әdebiy-syn maqala edi. Sol sebepti de, qazaq әdeby synynyng negizin salushy Álihan Bókeyhan, - deymiz.

Keybir әdebiyet zertteushileri, Abay aqyndyghy turaly jazghan A.Baytúrsynúlynyng  “Qazaqtyng bas aqyny” atty maqalasy qazaq әdeby synynyng bastauynda túr. Sondyqtan da qazaq әdeby synynyng negizin salushy Ahmet Baytúrsynúly, - dep esepteydi. Al,men búl turaly sәl basqashalau oilaymyn.

Eki avtordyng da әdebiy-syn maqalalarynyng baspa betinde jaryq kórgen uaqyty boyynsha saralasaq: Álihan Bókeyhannyng  “Qobylandy jyryndaghy әielder beynesi” maqalasy 1899 jyly  “Turkestanskie vedomosti” gazetining 9,20,05.-03,06 shyqqan sandarynda jaryq kórgen [2.465-bet] Álihannyng odan keyingi Abay turaly ghylymiy-monografiyalyq negizde jazylghan  “Abay (Ibragiym) Kunanbaev” atty aznamalyq әdebiy-syn maqalasy, 1905 jyly “ Semipalatiskiy listok ” gazetining 25,26,27.- XI.№ 250-252 sandarynda jaryq kórdi[2.466-bet] (Álihannyng búl maqalasyna biz sәl keyindeu toqtalamyz).

Alashtanushy ghalym, professor Aygýl Isimaqovanyng jazuyna qaraghanda, Ahmet Baytúrsynúlynyng  “Qazaqtyng bas aqyny” atty maqalasy, 1913 jyly baspa betinde jariyalanghan[11.177-bet]. Salystyra otyryp, nazar salsaq; Álihan   Bókeyhannyng 1899 jyly jazghan  “Qobylandy jyryndaghy әielder beynesi” atty әdebiy-syn maqalasy, A.Baytúrsynúlynyng 1913 jyly  “Qazaq” gazetinde jariyalanghan  “Qazaqtyng bas aqyny” atty әdebiy-syn maqalasynan on tórt jyl, al onyng 1905 jyly jazghan  “Abay (Ibragiym)Kunanbaev” atty ekinshi әdebiy-syn maqalasy A.Baytúrsynúly maqalasynan segiz jyl búryn jaryq kórgen eken. Sondyqtan da, A.Baytúrsynúlynan on tórt jyl búryn әdebiy-syn maqala jazghan Álihan Bókeyhandy qazaq әdeby synynyng bastauynda túryp, negizin saldy, - degen tújyrymgha keluge tolyq negiz bar. Sóz reti kelgen song aita keteyik, ózining 1913 jyly jazghan  “Qazaqtyng bas aqyny” atty әdebiy-syn maqalasynda A.Baytúrsynúly: “Tәrjima halin, jazushy Ghalihan Bókeyhanovtyng aituyna qaraghanda,Abay Spenser, Luiys, Dreper degen Europanyng tereng pikirli adamdarynyng kitaptaryn oqyghan”, -dep  [6.146-bet] Álihan Bókeyhannyng Abay turaly  jazghan enbegine silteme jasaydy.

Á.Bókeyhannyng әdebiy-syn maqalalar toptamasy negizinen 1913-1915 jyldary  jazylghan. Nege? Sebebi, HH ghasyr basynda, 1905-1907 jyldardaghy Reseyde bolghan burjuaziyalyq revolusiya dýmpuining әserinen tuyndaghan qazaq dalasyndaghy ómirding týrli salalaryndaghy órleu dәuiri, Qazaqstandaghy últ ziyalylarynyng tarih sahnasyna shyghu kezenimen túspa-tús keldi. Olardyng basym bóligi Europasha bilim alghandar edi. Olar Shyghystyng últtyq qozghalystarynyng ghana emes, Batystyng burjuaziyalyq revolusiyalarynyng yqpalymen qatar, otarshyl maqsattaghy orys samoderjaviyalyq imperiyasynyng ýdey týsken qysymyn óz halqymen birge kóre otyryp, últtyq sanasy óse bastaghan qazaq halqynyng últ bolyp úiysu dәuiri bastalghanyn tereng týsindi. Qay kezende de, qogham ómirining ainasy bolghan әdebiyet-últtyq birlikke úiysa bastaghan kez-kelgen halyq ýshin auaday qajet dýnie edi. Osy tarihiy-dialektikalyq shyndyqty qapysyz týsingen últ kósemi Á.Bókeyhan,qogham ómirining aqiqatyn әdebiyet arqyly kórsete otyryp, óz halqy - qazaq halqynyng sanasyn biyik, últtyq dengeyge kótergisi kelgen jantalas qimyly, onyng әdebiy-syn maqalalarynan aiqyn angharylady.

Ol әdebiyetpen kәsiby túrghyda ainalysa otyryp, ózining әdebiy-syn maqalalaryn jazdy desek, - bir jaqty búrys ketip, qatelikke úrynamyz. Qalyptasqan jazba әdebiyeti, baspasy, bilimdi әdeby ortasy joq, ary ketkende halqynyng jalpy sanynyng on payyzy ghana sauatty  HH ghasyr basyndaghy qazaq qoghamynda, kәsiby túrghyda әdebiyet mәselelerimen ainalysu, ónim bermes bos tirlik ekenin últ kósemi tereng týsindi. Desek te, últ bolyp endi úiysyp  kele jatqan  qazaq halqy ýshin kәsiby jazba әdebiyetting qajettiligin Á.Bókeyhan bar bolmysymen sezindi. Endi qalyptasyp kele jatqan qazaq jazba әdebiyetine baghyt-baghdar beretin әdebiy-syn maqalalar jazu, qoghamdyq qajettilikten tuyndaghan Á.Bókeyhan enbegining bir kórinisi, - dep baghalauymyz kerek. Ol ózining әdebiy-syn maqalalaryn bireudi әdeyi synau ýshin nemese avtordyng jeke basyna tiyise otyryp, onyng bedelin oqyrman aldynda týsiru ýshin emes, kerisinshe avtordyng jetistigi men kemshiligin kórsete otyryp, qazaq әdebiyetine  baghyt-baghdar beru ýshin jazdy. Ol әdebiy-syndy últ әdebiyetine jón kórsetip, jol núsqap, baghyt-baghdar beretin әdeby janr, - dep baghalaytyny onyng әdebiy-syn maqalalar  toptamasynyng ón-boyynan aiqyn angharylady.

Óz últynyng bay auyz әdebiyeti múrasyn jan-tәnimen sýigen Álihan Bókeyhan epostyq jyrlar janrynyng jauhary “Qobylandy” jyryna 1899 jyly jazylghan “Qobylandy jyryndaghy әielder beynesi” maqalasynan song qaytalay soghyp, 1915 jyly “Qazaq” gazetining 126- nómerine “Qara qypshaq Qobylandy” atty әdebiy-syn maqalasyn “Qyr balasy” atty әdeby býrkenshik esimimen jariyalady.[2.469-bet]

Avtor óz maqalasynyng birinshi bóliminde “Qobylandy” jyrynyng qysqasha  sujetine toqtalyp ótedi. Ókinishtisi sol: avtor “Qobylandy” jyrynyng sujetin kimnen jazyp alghanyn kórsetpegen. Osynday óreskel  olqylyqqa jol bergen Á.Bókeyhannyng auyz әdebiyeti núsqalaryn jinaqtauda, zertteushilik tәrjirbiyesining asa mol emes ekeni birden kózge shalynady. Osy atalghan olqylyqtyng ornyn toltyrghysy kelgendey, әdebiyet zertteushisi Á.Bókeyhan jiyrmasynshy jyldardyng birinshi jartysynda ózi qaghaz betine týsirgen “Er Targhyn”, “Qozy Kórpesh-Bayan súlu”, “Er Sayyn” jyrlarynyng jinaqtaushylar men basushylarynyn  aty-jónin baspa betinde  tolyq jariyalap otyrghan. Á.Bókeyhannyng әdebiyet zertteushi retinde qazaq folikloristikasyna sinirgen enbegi jan-jaqty zerdelep, zertteudi qajet etetin óz aldyna jeke taqyryp bolghandyqtan, Álihannyng auyz әdebiyetine qatysty enbekterine toqtaludy jón sanamadym, sebebi, qazaq auyz әdebiyetindegi batyrlar jyry men ghashyqtyq jyrlardy  jinap bastyrudaghy Bókeyhan enbegi - óz zertteushilerin kýtip jatqan ýlken taqyryp.

“Qara qypshaq Qobylandy” atty әdebiy-syn maqalasynda  Á.Bókeyhan “Qobylandy batyr ” jyryn  zertteudi ózindik tәsilmen bastaydy. Ol týrli tarihy derekterdi salystyra otyryp, jyrda surettelgen oqighalar men bas keyipker  Qobylandy batyrdyng ómir sýrgen tarihi  uaqyty turaly  Shәkәrim shejiresi men Shoqan enbekterine, Ahmet  Zәkiyding “Týrik,  tatar tarihy” enbegine sýiene otyryp aitqan pikirleri, maqalanyng ghylymy negizin biyiktete týsken. Jazbasha tarihy saqtalmaghan óz últynyng tarihyn, ol halyq auyz әdebiyeti núsqalarynan izdedi. “Tarih bolsa el ósip ónedi, tarih bolmasa el joghalady. Búl - haq”, - degen (V.Tarih kerek. “Qyzyl Qazaqstan”. 1922j, № 10, Orynbor.) Á.Bókeyhan, óz últynyng tarihyn týgeldeuge baryn sala kiriskeni , XIX ghasyrdyng sony men XX ghasyrdyng alghashqy shiyreginde  jazghan “Qobylandy jyryndaghy әielder beynesi”,“Qara qypshaq Qobylandy”, “Myrza Edige”, “Batyr Beket”, “Tarih kerek” atty maqalalarynan aiqyn kórinedi. Ol ózining әdebiy-syn maqalalaryn últynyng tarihyn týgeldeu ýshin jazyp otyrghanday әser qaldyrady. “Tarihty týzuge ólen, maqal, taqpaq, ertegi-halyqtyng qoldanyp jýrgen ghúryp-әdetteri, eski qaru, er-túrman, ýy ishindegi qúraldar sekildi toqsan toghyz joldary bolady”, - degen (V.Tarih kerek. “Qyzyl Qazaqstan”. 1922j, № 10, Orynbor.) Bókeyhan pikiri oqushy oiyn tarihymyzdyng tereng qoynauyna bastaydy. Ol óz últynyng tarihyn halyqymyzdyng auyz әdebiyetinen, әdet-ghúrpynan, túrmysy men óleng jyrlarynan izdedi. Sondyqtan da ol auyz әdebiyeti núsqalary batyrlar jyryna sheksiz sene otyryp, ony týrli jazbasha tarihy derektermen salystyrdy. Al, óz kezeginde  auyz әdebiyeti núsqalaryn tarihy derek kózderi arqyly taldap saralady.

Mine, Á.Bókeyhannyng dәl osy tәsili býgingi tarihshy ghalymdar men әdebiyet zertteushilerine auaday qajet  bolyp otyr. Sebebi, tarihshy ghalymdar auyz әdebiyeti núsqalaryna senbeydi, olardyng ózeginde halqymyzdyng tarihy saqtalghanyn týsingisi kelmese, óz kezeginde bizding әdebiyetshilerimiz de tarihy derekterdi әdeby túrghyda saralaugha shorqaq. Mine, osy túrghydan kelgende, býgingi әdebiy-tarihy taqyrypta jazylar ghylymy maqalalar avtorlary, XX ghasyrdyn  alghashqy shiyreginde  jazylghan Á.Bókeyhannyng әdebiy-syn maqalalaryn ózderine jol kórsetip, jón silteytin baghdarsham retinde paydalanghanyn dúrys dep esepteymiz.

Álihan ózining “Qobylandy” jyrynyng jeke kitap bolyp baspadan shyghuyna oray jazylghan “Qara qypshaq Qobylandy”  әdebiy-syn maqalasynda, jyrdyng iydeyasy men ondaghy keyipkerler әlemin, jyrdyng poetikasy men kórkemdik quatyn taldaudy maqsat etpegen. Onyng esesine jyrda suretteletin oqighalargha tarihy - derek kózderi arqyly  taldau jasay otyryp, jyrda suretteletin halyq ómirining shynayylylyghy men  jyrdyng til tazalyghyna  basa mәn bergen. “Tarih - elding ainasy”, - degen ústanymdy ústaghan Á.Bókeyhan óz maqalasynda : “Qobylandy batyr Aqjolgha tústas bolsa, onyng joryqtary HÝ ghasyrda bolghan. Jaqsy kórkem jyrda sol uaqyttaghy  qazaqtyng bolmys-salty kórinip túrugha layyq”, - dey kelip:[2.313-bet] “Qúrtqanyng toyynda  qyryq kez qyzyl batyr Qobylandymen tenge alyp oinaydy. Búghan kim nanar? Qobylandy batyr  kókpar tartyp, audarysyp oinaushy emes pe edi? Tenge alyp oinau janadan shyqqan joq pa?”, - dep jazady.[2.314-bet]

Keyingi jyrshylar janynan qosyp, oqigha surettelip otyrghan zamanynyng shyndyghyn kórsetpeytin  jyrdaghy kórinisterdi synay kelip:

Masaq qúlaq myltyq qolynda,

Qara suhar qoynynda,

Altyatary qolynda

...   ...    ...

Talay tóre keledi.

Tósinde altyn medali

Ishemiz dep bal alyp,

Shaynaymyz dep nan alyp: (34-35 better)

Suhar, altyatar, nan, medali - Qobylandy zamanynan kóp beri payda bolghan nәrseler. Múnyng bәrin beyshara jyrshy ózinen qosyp, jyrdyng kórkem týrin búzghan, - dep [2.315-bet] synay otyryp, jyrda suretteletin halyq ómirining túrmystyq ereksheligining shynayy suretteluine avtor erekshe mәn bergen. Jyrdyng kórkemdik quatyna núsqan keltirip túrghan múnday joldardy avtor “qanghybas qosymshalar” , - dep kórsete otyryp,  “Sal-sal”, “Zar qúm” jyrlarynyng әseri  arqyly “Qobylandy” jyryna enip, jyrdyng kórkemdigin búzyp túrghan diny úghymdaghy kórinisterdi de qatty synaydy. Jyrdyng poetikalyq kórkemdigine núsqan keltirip, búzyp túrghan sózderdi “sary-ala sózder”, - degen avtor, últtyq úghymgha ete jaqyn ólenderdi “qazaq túrmys-saltynyn, ruhany mәdeniyetining iyisi bar ”, - dep ataydy. [2.315-bet] Til tazalyghyna erekshe mәn beretin Á.Bókeyhan “últtyng ruhany iyisi bar ólender” men “sary-ala sózder” kitaptyng qanday betterinde ornalasqanyn atap kórsetedi.

Á.Bókeyhan әdebiyet synshysy retinde kitap bastyru men  kitapty bezendiru isine de erekshe mәn bergen. Týbirli bilim beretin kitaptyng qanday pishimde basyluyna deyin aita otyryp, kitap bastyru isine  de múryndyq bolyp jol siltedi. “Qobylandy” jyrynyng jeke kitap bolyp basyluyna oray jazylghan maqalasynda Á.Bókeyhan: “Qobylandy” kitabynyng syrtynda batyrdyng sýgireti basylghan. Ózi Tayburyl, ózi symday sozylatyn qazan at kitaptyng basyndaghy sýgirette tipti kórinbeydi. Kitaptaghy at orystyng “Tyajelovoz” deytin jýk aty; shabandyghy ógizding sәl-aq aldynda, jalqúiryghy qúshaq  aighyr. Jyrdaghy shyn Tayburyl - azban. Kitapta sýgireti salynghan boz aighyrdyng bir de bir mýshesi, jylqylyghynan basqa Tayburylgha úqsamaydy”, -dep, [2.317-bet] surettegi Tayburyldy qatty synaydy. Kitaptaghy  suret jyrda suretteletin Tayburyl túlpardyng sureti bolugha tiyis dep jaza otyryp, jyrdaghy Tayburyl suretteletin  jerlerden ýzindi keltiredi. Óz maqalasynda avtor kitapta basylghan  Tayburyl túlpardyng suretin ghana emes, Qobylandy batyrdyng da suretin qatty synaydy.

Úzyn boyly, núr jýzdi

Symbat boyly dembelshe (72-bet) [2.317-bet] – dep, jyrdaghy Qobylandynyng syrt pishininen ýzindi keltirgen Á.Bókeyhan : “Jyrdaghy jazugha qaraghanda Qobylandy batyrdyng týri osy. Sýgirettegi Qobylandy batyr múrnynan aiyrylyp, púshtiyp bir nashar baqalshy bolyp salynghan. Orystyng ýsh batyryn salghan Vasnesov sheberding kartinasy bar. 5 tiyngha satylady. Osy batyrlardyng sýgiretterine qarasaq, Qobylandy batyrgha mingizgen boz aighyr  Dobrina Nikitishtiki, Qobylandy batyr ózi  Áleshe Popovish, kýn salyp qarauy  Ilie Muromes kórinedi. Búl mening joruym ras bolsa, “Qobylandy”-ny basqan basqarma adasqan. Búl-úyat”, - dep [2.317-bet] ashyna jazady.

Kitapta basylghan bir suretke bola últ kósemi Á.Bókeyhan “Búl-úyat”, - dep nege sonsha ashyndy? Onyng syry terende...

Ádebiyet - últtyq sanany qalyptastyrushy faktorlardyng biri. Búl - aqiqat! Al, otarlyq ezgige qarsy ómiri men barlyq kýsh-jigerin júmsaghan Á.Bókeyhan óz últy, qazaq halqynyng últtyq sanasynyng ósip, jetiluine jan-tәnimen mýddeli edi. Sondyqtan da ol óz últynyng sanasyn kóteru ýshin sanaly týrde әdebiyet synymen ainalysty.

Jyrdy tyndap nemese oqy otyryp, ondaghy týrli keyipkerler men oqighalardy kóz aldynan ótkizetin oqushy, elin sýigen batyr Qobylandygha әserlene eliktey otyryp, jyrda suretteletin beynesi boyynsha batyrdyng týr-túlghasyn kóz aldyna elestetedi. Jyr jeke kitap bolyp baspadan shyqqanda, qiyaly boyynsha kóz aldyna elestetken  núr sipatty  batyr Qobylandynyng ornynda,oghan tipten úqsamaytyn “múrny púshtiyp” basqa adam túr. Dәl osy kórinis oqushynyng qiyalyna teris әser etip, әdebiyetke degen qyzyghushylyghyn tómendetedi. Óz halqynyng әdebiyetine degen sýiispenshiligi tómendegen oqyrmannyng últtyq sanasy qalay óspek? Últtyq sanasy kenje qalghan halyq otarlyq ezgige qalay qarsy túra alady? Oqyrmannyng dәl osynday psihologiyalyq ishki daghdarysyn tereng sezingen әdebiyet-synshysy Á.Bókeyhan kelbeti men týr-túlghasy jyr arqyly halyqtyng sanasyna ghasyrlar boyy әbden singen, “Qobylandy batyr” jyryndaghy Qobylandynyn  surettegi beynesining búrmalanuyna otarlyq ezgige qarsy bolghanday jan-tәnimen qarsy boldy.

Álihannyng qarsylyqqa toly janayghayynyng janghyryghy bir ghasyrdan keyingi bizding zamanymyzda da óz kórinisin berip otyr. Dәl býgingi tanda, qazaq auyz әdebiyeti ýlgileri anyz әngime, ertegi, epostyq jyrlar boyynsha týsirilgen kórkem filimder men mulitfilimderdin, últtyq naqyshtaghy kitap bezendiru isining syn kótermeui bylay túrsyn, ol dýniyeler kórermen men oqyrmannyng әdebi-estetikalyq kózqarasynyng qalyptasuyna keri әser etude. Qarny qampighan bay, qúlaghy qalqiyp, kózi jyrtighan batyr, jýdeu kiyingen ekrandaghy kópshilik sahnasy kórermenge qanday estetikalyq lәzzat syilamaq? Biz osydan keyin keyingi jas úrpaq halqymyzdyng auyz әdebiyetin bilmeydi, kitap oqymaydy, - dep olardy qalay kinәlay alamyz?

Halqymyzdyng auyz әdebiyetin bilmeu, kitap oqymau, últtyq sananyng qalyptasuyna keri әser eteri haq. “Búlay adasugha bolmaydy. Búl-úyat”, - dep qazirgi qoghamdy oyatu ýshin, XX ghasyr basyndaghy Álihan Bókeyhan janayghayy, XXI ghasyrdaghy qazaq qauymyna da auaday qajet bolyp túr.

Á.Bókeyhan “Qara qypshaq Qobylandy” maqalasynda jyrda kezdesetin jer-su attarynyng kitaptaghy betterine deyin kórsete otyryp: “Qobylandyny” qayta basqanda múndaghy jer, su hәm kisi attary әlippe tәrtibimen kitaptyng ayaghynda basylsa, kitaptyng qaysy betinde  qaysy sózi bar ekeni kórsetilse, birinshiden - kitap tәrbiyeli bolar edi. Ekinshi, búl jerden qazaq tarihyna jem izdegen adamdargha onay bolar edi. Europada múnday kitaptar sol retpen basylady. Ana geografiyshesky obshestvo basqan Shoqan kitaby osylay basylghan. “Qobylandy”- qazaq tilinde túnghysh basylghan jyr. Bastyrushy osy jolgha týsse, búl endigilerge ýlgi bolar edi”, - dep [2.318-bet] jazady. Ol kitapty Europa ýlgisinde qalay bastyru kerek ekenin taygha tanba basqanday anyq kórsete otyryp, baspa isi men jazba әdebiyeti endi qalyptasyp kele jatqan qazaq qoghamyna oqushy ýshin paydasy zor, ghylymgha joly onaylau, Shoqan kitaby basylghan jol taza әdebiyet joly ,- dep atap kórsetedi. Diny saryndaghy “Zarqúm”, “Sal-sal” jyrlarynyng baspasyn últqa esh paydasy joq “baldyr-batpaq әdebiyetting “baqalshy joly”, - dep ashyq týrde qatty synaydy.

“Qara qypshaq Qobylandy” maqalasynyng sonyn Á.Bókeyhan: “ Kәkitay han (Shoqan  enbekterinde Kókitay dep kórsetilgen .N.M) Edige jyrlarynyng Shoqan jazghan qazaqshasy Peterborgha geografiyaly obshestvoda bar. Ondaghy qazaq studentter kóshirip alsa, jaqsy bolar edi. Búl eki jyrdyng ekeui de Shoqan jazghan orysshagha qaraghanda kórkem kórinedi”, - degen [2.319-bet] sózdermen ayaqtaydy. Mine, dәl osylay  dep jazyp, qazaq auyz әdebiyetining ozyq ýlgilerin kóshirip jazyp alugha sonau Peterbordaghy qazaq studentterine tapsyrma beruining ózi elshil túlgha Á.Bókeyhannyng әdebiyet zertteuimen maqsatty týrde ainalysqanyna dәlel bolsa kerek.

Á.Bókeyhannyng “Qalqaman-Mamyr” atty әdebiy-syn maqalasy (Qyr balasy. “Qazaq”,№121, 22 әprel, 1915j. Orynbor qalasy.) Avtordyng әdeby maqsatynyng baghyt-baghdarynan jan-jaqty molynan habar beredi. “Búl kitap 1912-inshi jyly basylghan. Múny shygharghan “Qazaq hәm handar” shejiresin jazghan Shәkәrim”, - dep bastalatyn maqalasynda Álihan oqyrman qauymgha Shәkәrimdi tereninen tanystyra otyryp: “Qalqaman-Mamyr” turaly  biraz sóz jazayyn, búl kitapty oqushylargha jay ýshin”, - dep maqala jazudaghy óz maqsatyn oqushy aldyna ashyq jayyp salady.

“Orysta Pushkiyn, Lermontovty syngha salyp, júrtqa jayghan Belinskiy sózge aqyn emes, oigha aqyn edi. Shәkәrim Pushkin emes, biz Belinskiy bolmaspyz”, -[3.509-bet] degen Álihan sózinde  tereng tarihy shyndyq bar. Qay zamanda da sanany túrmys biyleydi. Orys imperiyasynyng otarynda, feodaldyq-patriarhalyq qoghamda ómir sýrip, dini, tili, adamy qúqyghy taptalyp, últtyq sanasy oyanbaghan, qalyptasqan jazba әdebiyeti men  bilimdi әdeby ortasy joq qazaq halqynyng aqyny Shәkәrimdi Pushkinmen, әdeby syngha endi aralasa bastaghan Álihandy Belinskiymen salystyrudyng esh jóni joq. Ár halyqtyng ózine tәn damu joly bolady. “Tiri adam ýshin  aldymyz kýres joly”, - degen Álihan ýshin, әdebiyet – últtyq sanany kótere otyryp, halyqty birlikke shaqyratyn  birden-bir faktor. Ol sondyqtan da sol kezendegi baspa betinde jaryq kórgen әdeby shygharmalardyng barlyghyna derlik óz pikirin bildirdi, әdebiy-syn maqalalaryn jazdy. Sol kezendegi oqyrmannyng bilim dengeyi men oi-órisin eskere otyryp jazylghan Álihan maqalasyndaghy sóilemderding keybir stilidik erekshelikterin esepke almasaq, “Qalqaman-Mamyr” әdebiy-synnyng barlyq  talaptaryna tolyq jauap beretin Álihannyng birden-bir maqalasy.

Álihan: “Qalqaman-Mamyr”-da búrynghy qazaq júrtynyng salty, qazaq minezi, qazaqtyng is-qylyghy әlgi orys ólenderine qaraghanda tipti az. Shәkәrim jaqynnan qayyryp oidaghyday tolymdy qylyp jazbady”, - dep shygharmadaghy halyq ómirining shynayy kórinisteri beynelenbegenin synaydy. Keyipkerler óz beynesine say zamanynyng shyndyq suretin beretin sózder arqyly sóilemeydi, - dey kelip:

Ay Mamyr, búl is onay aldamasan,

Zorlyq joq ózing sýiip tandamasan,

Er jetken qyz erkimen erge tiyer,

Mollalardan estidim әldeqashan, - dep Qalqamannyng Mamyrgha aitqan sózin: “Qalqaman múny aitqan joq. Qazaq qyzyna 190 jyl búryn týgil, osy kýni erkimen erge tii bolghan joq. Sharighatta búl bolghanymen, múny ol uaqyt sóilegen joq”, - dep jazghan maqala avtory: “Sýiisken eki ghashyq millә aitty, sharighat solay dep myjy ma? Mahabbat adamdy baylaghanda sharighat pen millәgha uaqyt qala ma? Búl jerde Shәkәrim aqyndyq jolynan shygha shabylyp, Pushkiyn, Lermontov, Shekspiyr, Tolstoy qarauylyna salsaq, zor kinәgha batyp túr”, - dep, jazyp [3.511-bet] ómirding shynayy shyndyghyn surettemegeni ýshin Shәkәrimdi qatty synaydy.

Á.Bókeyhan Shәkәrimge aitqan dәl osy syn arqyly endi qalyptasyp kele jatqan qazaq jazba әdebiyetine realistik әdebiyetting әlemdik alyptary Pushkiyn, Shekspiyr, Tolstoylar arqyly әdebiyettegi realizm әdisin ýlgi ete sóilep, qazaq jazba әdebiyetining realistik baghyttaghy әdebiyet bolyp qalyptasqanyn qalaytynyn ashyq aityp otyr. “Ras, bizding qazaqqa osy boyymen de “Qalqaman-Mamyr” aituly jaqsy ólenning biri bolar. Biraq , “kóp bergennen kóp súralady”, - degen Á.Bókeyhan [3.510-bet] shygharmagha keleshekting kózimen qarap, bolashaqtaghy qazaq jazba әdebiyetine baghyt-baghdar bere otyryp, endi qalyptasyp jatqan qazaq jazba әdebiyetine eng alghashqynyng ózi bolyp, syny realizmning irge tasyn  qalaydy. Avtor óz maqalasynda shygharmasy synalghan Shәkәrimge kýsh-qayrat bergendey bolyp, “Qalqaman-Mamyr” jyryndaghy zaman minezin dәl beretin ýzdik ólenderge de toqtala ketedi. Shygharmanyng kemshilikterine ghana emes, jetistikterine de toqtalyp, qalyptasyp kele jatqan qazaq jazba әdebiyetine realistik әdebiyetting jolyn núsqauy Á.Bókeyhannyng “Qalqaman-Mamyr” әdebiy-syn maqalasynyng negizgi jetistigi, - dep týsinemiz.

Á.Bókeyhannyng әdebiy-syn maqalalar toptamasyna oy kózimen qarasaq, tamyry terende jatqan halyq auyz әdebiyeti qúnarynan nәr alghan, qazaq jazba әdebiyetining bolashaghyna ol sendi. Qazaq jazba әdebiyetining bastauynda túryp oghan jol núsqap, baghyt-baghdar berudi ol ózining perzenttik boryshym dep týsindi. Sondyqtan bolar, ol 1914 jyly “Qazaq” gazetine “Arys úly” degen býrkenshik esimimen “Roman ne nәrse?”degen ózining maqalasyn jariyalady (Arys úly. “Qazaq”, 1914j.,№48. Orynbor qalasy). Óz maqalasynda avtor: “Osydan 150 jyl song Italiya fransuzdy biylep túrghan zamanda eki til qatysyp, ortadan dara roman tili tughan. Osy tilmen fransuz jazushylary sol zamannyng kemshiligin, tarshylyghyn kórsetip kitap jazghan hәm kitaptaryn roman tilimen jazghany ýshin “roman” dep ataghan”, - dey kelip: “Romannyng ishki maghynasy: tirshilikting jaryq hәm kýngirt jaghyn beyne ózindey etip surettep, adamnyng ózine kórsetu. Roman - adamzattyng ómirin, dәuirin búljytpay kórsetushi, bagha jetpes aina. Romannyng asyl maqsúdy: adamzattyng minez-qúlqyn týzetpek, kemshilikti, qaranghylyqty adamzattan qumaq. Múnan múrad, ol- adam balasyna ýiretindi ýlgi, tәrbie bermek”, - dep jazady [3.281-bet]. Avtor búl jerde әdebiyettegi  “roman janry” turaly ghana aityp otyrghan joq. Ol “roman” dep atay otyryp, jalpy әdebiyetting adamzat tarihyndaghy atqarar qyzmeti men róli turaly jazyp otyr. “Romannyng ishki maghynasy: tirshilikting jaryq hәm kýngirt jaghyn beyne ózindey etip surettep, adamnyng ózine kórsetu”, - dep jazghan maqala avtory, óz oqyrmany men halyqyna realisttik әdebiyetting jolyn nasihattaydy. Endi qalyptasyp jatqan qazaq jazba әdebiyeti ýshin jana janr “roman” janrynyng tarihy  men ereksheligin keninen týsindirgen maqala avtorynyng “roman” degen sózin “әdebiyet” degen sóz dep, “romannyng maqsúdy,maghynasy” - sózderin “әdebiyetting maqsaty, әdebiyetting maghynasy” dep úghynuymyz shart. Sebebi, maqala avtorynyng jalpy әdebiyet pen әdebiyettegi “roman” janryn bir úghym retinde qarastyryp otyrghanyn úghu, oiy zerek oqushy ýshin asa qiyn sharua emes. Ádebiyet zertteushisi Á.Bókeyhan ózining “Roman ne nәrse?” maqalasynda “Adamzattyng damu tarihyndaghy әdebiyetting róli qanday?”, “Ádebiyet ne ýshin qajet?” degen jalpy adamzattyq saualdargha filosofiyalyq tújyrymmen tamasha jauap bergen.

Álihan әdebiyet turaly jazghan maqalalar toptamasynda qazaq әdebiyetindegi eki-aq romangha toqtalghan. Onyng biri M.Dulatúlynyng “Baqytsyz Jamaly” bolsa, ekinshisi, J.Aymauytúlynyng “Qartqoja” romany(V.Kitap syny (J.Aymauytúly. Qartqoja . Tashkent.1926j). “Enbekshi qazaq”, 04.11.1926 jyl. Qyzylorda.) Maqala avtory: “Qartqoja” - manyzdy kitap. Taldap syn jazghanda kóp uaqyt, kóp enbek kerek qylady. Europanyng kórkem әdebiyet kitaptarynday, Pushkinning “Onegiyn” degen kitabynday “Qartqoja” qazaq әdebiyetinin  tarihynda zor óris alatyn kitap”, - dey kelip: “Búdan búrynghy qazaq tilinde  bolghan romandar túrmystyng bir-eki  qúbylysyn ghana suretteytin  romanshyqtar edi. “Qartqoja” tolyq roman. “Qartqojada” túrmystyng kóp perneleri basylyp, kóp qúbylystary suretteledi”, -dep [2.367-bet] jazghan Á.Bókeyhan,  әdebiyet synshysy retinde Jýsipbekting “Qartqoja” romanyn “túrmystyn  kóp perneleri men qúbylystaryn surettegen “tolyq roman”, - dep joghary baghalaghan.

Á.Bókeyhan “Qartqoja” romanynda suretteletin oqighalar men oqighalar uaqytyna toqtala kelip: “Qartqojadaghy ” oqighalardyng tirkemi dóp dúrys: birinen-biri tizilip shyghyp otyrady. Tili altyn zerding jibindey. Jaratylys, qogham qúbylystary asa әdemi surettelgen. Oqushyny aru anaday jetelep, eliktirip, búidany iriktirmey ókshe bastyryp otyrady”, - dep[2.367-bet] jazghan avtor, romannyng sujettik qúrylysy men  tilining shúraylylyghy turaly az sózge tereng maghyna bere otyryp, romandy syny túrghyda taldaghan. Romandaghy suretteletin oqighalargha baylanysty әr bólimge qoyylghan taqyrypty, avtordyng ózine tәn tәsili dep baghalaghan Á.Bókeyhan avtordyng dәl osy tәsilin orys jazushysy Dostoevskiymen salystyrady. “Qartqoja” romanyndaghy taraulardyng taqyryptaryn Dostoevskiy shygharmalaryndaghy taqyryptarmen syrttay salystyrghany bolmasa, maqala avtory búl eki jazushynyng shygharmalaryn birge saralaudy maqsat etpegen. Ókinishtisi sol: uaqyt tyghyzdyghyn algha tartqan maqala avtory Jýsipbekting “Qartqoja” romanyn әdebiy-syn túrghysynan  jan-jaqty tolyq etip taldamaydy. Shaghyn maqalanyng ózinen-aq Álihannyng әdebiyetti syny túrghydan týsinudegi nәzik týisigi men tereng bilimi oqushy kózine aiqyn kórinip, anyq seziledi.

“Án, óleng hәm onyng qúraly” maqalasyn (Arys úly.“Qazaq”, 1914j.,№67. Orynbor qalasy) Á.Bókeyhan óner zertteushisi retinde, ónerdin, onyng ishinde әnnin, yaghny muzykanyng adam janyna әseri turaly jazady.   “Án, ólen, sybyzghy, dombyra, qobyz-bәri bir maghynada”, - degen avtor, “әn ” sózin ol búl jerde  óner (iskusstvo) degen maghynada qoldanyp túr. Maqala avtory: “Adam kónildegisin alghash sózben qiyady: әn salyp, óleng aityp, dombyra shertip, qobyz oinaydy - adamnyng jayyn, sezimin, jýregin qozghaydy, tiyip ótip eljiretedi, busandyrady, buynyn alady...”, - dep [3.338-bet] jaza otyryp:   “Jana tughan bala jylau әni, solqyldau әnimen dýniyagha amandasady, adam jan shyghar aldynda arpalysyp “A-a-a”- dep әn salyp dýniyamen hoshtasady” - deydi.

Tal besikten jer besikke deyin sozylatyn adam ghúmyryn әnmen, muzykamen baylanystyrghan Álihan sózi Abaydyn:

Tughanda dýnie esigin ashady ólen

Ólenmen jer qoynyna kirer denen, - degen oiymen ýndese kelip, Abay men Álihan oilary birin-biri  dәlme-dәl qaytalaydy.

“Án, óleng hәm  onyn  qúraly” maqalasynda avtor, әn men muzykanyng halyq tarihyndaghy alatyn ornyna toqtalady. Muzykanyn, jalpy óner ataulynyng adam ómirindegi orny men qyzmeti turaly Gete, Shopengauer, Bethoven sekildi úly oishyl aqyndar men kompozitorlardyng pikirlerin mysalgha keltire otyryp:   “Án-ólen, kýy adamnyng anyq tili, shyn tili, kópke birge úghymdy til-búl til jangha has jýrek tili, sezim tili, kýy til: neshe týrli rahat tartqan  adam jany osy tilmen sóileydi. ...  quanysh-shattyq rahatyn syrtqa bilgizedi, adam mehnatyn, auyr isin jenileytedi, qayghy-hafasyn shygharady, mauqyn basady. Sol sebepten әn-óleng adamnyng enip qaranghy jer astyna kirgenge sheyin aiyrylmas dosy, joldasy ”, -[2.331-bet] degen oy qorytyndysyn jasaydy.

Avtor ózining “Án, ólen  hәm onyng qúraly” maqalasynyng sonyn Abaydyng ólenge qoyylar estetikalyq talaptardy týgel qamtyghan    “Óleng - sózding patshasy, sóz sarasy” ólenin keltire otyryp: “Án ólendi ózindey qylyp, búljytpay beyne dauystan shyqqanday etip dombyra, sybyzghy qobyzgha qiyp salady. Búl qúraldar muzyka dep atalynady”, - [2.331-bet] degen sóilemdermen ayaqtaydy. Shyntuaytyna kelgende, maqala sonyndaghy Abaydyng “Óleng – sózding patshasy, sóz sarasy” óleni men avtordyn  sóz sonyndaghy oilarynyng arasynda  logikalyq jýie de, qisyn da joq. “Án, óleng hәm onyng qúraly” maqalasynyng atyna sәikes, avtor әn yaghny muzyka turaly jazyp qoyghandyqtan, maqalanyng ekinshi bólimi  “óleng hәm onyng qúralyna” yaghny ólenning kórkemdegish qúraldary men  ólenge qoyylar estetikalyq talaptar turaly bolugha tiyis edi. Biraq,maqala avtory Abaydyng óleng sózge qoyylar estetikalyq talabyn aiqyndaytyn    “Óleng -  sózding patshasy, sóz sarasy” ólenin epigraf retinde alghan da toqtap qalghan. Soghan qaraghanda maqalanyng óleng turaly, onyng kórkemdegish qúraldary turaly ekinshi bólimi bar sekildi. Ádebiyet synshysy Á.Bókeyhan óz maqalasynyng atyn jaydan-jay “Án, ólen  hәm onyng qúraly ”, - dep qoya salmaghan bolar. Sondyqtan da, Álihan múrasyn zertteushilerding “qúlaghyna artyn syrgha”, -dey otyryp, maqalanyng ekinshi jartysy  bir jerde úmyt qalyp, baspa betinde jariyalanbay qalghan sekildi degen oy qorytyndysyna kelip otyrmyz.

Abaydyng “Óleng - sózding patshasy, sóz sarasy” degen sózin tereng týsinip,qadir tútqan әdebiyet synshysy Á.Bókeyhan  “Samat ólenderine syn” (V. “Jaz qazaq”jurnaly,№10-13, 1924j.Mәskeu.) maqalasynda óleng sózge qoyylar әdeby talaptargha týgel toqtalady. Avtor  óz maqalasynda aqyn jәne aqyndyq shabyt turaly aita kelip, aqyn sózi - ólenning tyndaushysyna eter әseri turaly jazady. Ol tabighatynda  aqyn bolyp dýniyege kelgen, tuma talant shyn aqyndardyng qanday bolatynyna toqtala kelip Samat ólenderin taldaydy. Camat ólenderi turaly:“... olardyng ólenin synamay jibere bersen  “shildirik” súiyq ólenderi jas әdebiyetimizdi qotyr ala qoyday boldyrtady, azdyrady”, - degen Á.Bókeyhan, Samat ólenderine syn jazudaghy ózining avtorlyq maqsatyn aiqyn kórsetken. “Onyng ólenderin oqyghanda, ne jýregin, ne denen, ne aqylyng selt etpeydi. Adamgha týk әser bere almaydy. ... túzsyz qara kóje ishken kisi tәrizdi bolasyn”, - dey kelip, Samattyn  “Ezilgen elge”degen ólenin mysalgha alady.

Qu-pysyqtar kýnde únatqan

Egesi dauyn әm daulatqan,

Basynan qandy saulatqan,

Ezilgen el emes pe en?

 

Ólip qalsan, qúnyng berilgen,

Keregege hәm kerilgen,

Sóilesuge bay eringen,

Kýning bar ma eding tenesken?

Aqyn osynday sóz jaza ma? Ne mazmúny, ne yrghaghy, ne ýn mólsheri kelmeydi. Tórt ayaghynan birdey aqsap, marmyrlap jatqan joq pa?! - dep jas әdebiyetimizdi belgili baghyty, joly, maqsaty joq tórt ayaghynan birdey aqsap, mamyrlap túrghan “shildirik ólenderden” janyn sala qorghaydy.

Ádebiyet synshysy Á.Bókeyhan “Samat ólenderine syn” maqalasynda, ólenning kórkemdegish qúraldary mynau, ólenning qúrylysy bylay bolu kerek, - dep óleng sózge teoriyalyq taldau jasamaydy, ony maqsat etpegen de. Biraq, ol ózinin  “Ne mazmúny, ne yrghaghy, ne ýn mólsheri kelmeydi”, - degen bir-aq auyz sózimen óleng sózge qoyylar әdeby talapty týgel atap otyr.

Ólen-jay sózder tirkesi emes. Ol - yrghaghy men úiqasy, shumaghy men bunaghy bar, belgili bir tәrtipke baghynghan, altyn aidarly, - deytindey naqyshty sózder tizbegi.

Al, osy ólen, - dep atalatyn sózder tizbeginde, eng basty nәrse, ol-aytylatyn oi, ólenning ishki mazmúny .Sondyqtan da Abay:

Ishi altyn, syrty kýmis sóz jaqsysyn

Qazaqtyng kelistirer qay balasy, - dep jazuy, úiqas ýshin әsheyin aityla salghan jay sóz emes. Úly aqyn, hәkim Abay  “ishi altyn”, - dep ólenning ishki mazmúnyn aitsa,   “syrty kýmis”, - dep, ólenning syrtqy týrin aityp, týrden mazmúndy joghary qoyyp otyr. Álihan  da  “mazmúny”, - dep ólenning dәl osy ishki mazmúnyn ataydy.

Al, yrghaq degen ne? Yrghaq, yaghny ritm - (grek. rhytmos,shamalas mazmúndas sayma-say maghynasynda) qúbylystyn, ýnning jýieli, merzimdi qaytalanuy. Sóz ben dybysty ýndestikke alyp keletin kýsh, ol – yrghaq. Yrghaq - óleng sózde, sóz ben dybys ýndestigining arqauy. Osy orayda belgili ghalym, qazaq әdebiyeti teoriyasynyng negizin qalaushylardyng biri, akademik Z.Qabdolov: “Ólenning týrin belgileytin de negizinen yrghaq. Syrt kózge poeziyalyq shygharmanyng syrt pishinining ózi prozalyq shygharmadan ózgeshe, bólek: keste-keste, taqta-taqta ... әr keste, yaky әr taqta-shumaq, al shumaqtyng әr joly -tarmaq, әr tarmaqtaghy dauys tolqynynyng soqpa-soqpasy - bunaq. Al, bunaq-ýn mólsheri”, - dey otyryp, [9.265-bet] óleng sózding syrtqy týrining negizgi teoriyalyq mәselelerin qarastyrady.

Mine, osynday ólenge qoyylar talaptardy Á.Bókeyhan óz maqalasynda “mazmún”,  “yrghaq”, “ýn mólsheri”, - dep atay otyryp,óleng sózding negizgi talaptaryn bir-aq auyz sózben qorytyndylaghan.

1924 jyly jazylghan Á.Bókeyhannyng “Samat aqyndyghyna syn” atty әdebiy-syn maqalasynyng negizgi manyzy - Á.Bókeyhannyng endi qalyptasyp kele jatqan qazaq jazba әdebiyetin  “shildirik, súiyq ólenderden” janyn sala qorghay otyryp, óleng sózge qoyylar negizgi talaptardy aiqyndap, әdebiyet synshysy retinde qazaq әdebiyetine baghyt-baghdar berui edi. Á.Bókeyhannyng әdebiy-syn maqalalar toptamasyna zer sala qarap otyrsaq, maqala avtory әdebiyet synshysy retinde myna tómendegi mәselelerge basa naza audarghan.

1. Qazaq epostyq jyrlary arqyly halyq tarihyna sholu jasay otyryp, tarihy jazba derekkózderi arqyly jyrdaghy oqighalardyng tarihy uaqytyn anyqtaugha tyrysqan. Búdan óz halqynyng “tarihy sanasyn” oyatqysy kelgen últ kósemining jantalas qimyly anyq angharylady.

2. Shygharmalarynda halyq ómirining kórinisterin barynsha shynayy suretteluin avtorlardan talap ete otyryp, әdeby shygharmalardyng estetikalyq tәrbie beruine de tereng mәn beredi.

3. Til tazalyghy, yaghny әdeby shygharmalardaghy bóten, kirme sózderdi qatang synay otyryp, jazba әdeby tilining qalyptasuy men qazaq  jazba әdebiyetine baghyt-baghdar berudi basty nazarda ústaghan.

4. Qazaq ólenderining ishki mazmúny men syrtqy týrining ýndese otyryp, bir-birine say keluine de tereng mәn bere otyryp, “Ádebiyet ne ýshin qajet?”, “Ádebiyetting adamzat tarihyndaghy róli qanday?” degen asa manyzdy súraqtargha jauap beredi.

5. Baspa isi men kitap bastyru isin basty nazarda ústay otyryp, kitapty últtyq naqyshta bezendirudi kitap shygharushylardan qatang talap etken.

6. Kitaptaghy jer-su hәm kisi attary әlipby tәrtibimen kitaptyng sonynda beruilin baspagerlerding esine sala otyryp, baspada jaryq kórgen qazaq kitaptaryn Europa naqyshymen últtyq mazmúnda shygharyluyna qatty kónil bólgen. Ol Kenes ókimetine deyin de, keyin de qanday dәuirde ómir sýrse de, kez-kelgen janrdaghy baspadan shyqqan әrbir jana kitapqa “Kitap syny” degen aidarmen ýzdiksiz maqala jazyp, pikirin bildirip otyrghan.

Á.Bókeyhannyng әdebiy-syn maqalalaryndaghy  әlem әdebiyeti men qazaq әdebiyetine baylanysty ózekti mәselelerdi talday otyryp, endi qalyptasyp kele jatqan qazaq jazba әdebiyetine  jón siltep, baghyt-baghdar berudegi avtordyng últtyq mazmúndaghy syny pikirlerin tarazylay kele, Álihan Bókeyhan qazaq әdeby synnyng negizin salushy degen toqtamgha keldik.

Eng ókinishtisi sol, týrli sebepterge baylanysty bolar ,Á.Bókeyhan әdeby synmen kәsiby túrghyda ainalysqan joq. Olay deytin sebebimiz, Ol ózining “Roman bәigesi” (Ghaly han. “Qazaq”, №120,1915 jyl.Orynbor qalasy.) maqalasynda : “Ár sheber óz ornynda is atqarsa, is ornyna keledi”, - dey otyryp: “Shahkerim, Ahmed, Mir Yakup (Mirjaqyp.N.M.) jerime týsti demese, men synshy faryzyn ótkeruge qúl boldym.”, - dep jazady.

Últtyq sanasy oyanyp, endi últ bolyp úiysa bastaghan qazaq halqyna jazba әdebiyet auaday qajet edi. Qalyptasyp kele jatqan qazaq jazba әdebiyetine baghyt-baghdar kerek boldy. Qajettilik súranysty tudyratyny tabighy zandylyq. Ol ózining әdebiy-syn maqalalaryn  sol zamannyng oqyrmanynyng úghymyna say etip, qajettilikten jazdy. Sondyqtan da bolar, onyng әdebiy-syn maqalalary qysqa, sholaq qayyrylyp otyrady. Bir qaraghanda avtor, taqyrypqa  terendep barmay, betinen qalqyp alyp otyrghan sekildi bolyp ta kórinui mýmkin. Biraq, búl Álihannyng kinәsi emes. Onyng negizgi sebepterinin  eng bastysy, sol zamandaghy qazaq oqyrmandarynyng bilim dengeyining tómendigi  bolsa, ekinshisi, tarihymyzdyng sol kezeninde bizge “tóte jazu” degen atpen belgili A.Baytúrsynúlynyng “әlip-biyi” endi qoldanysqa enip jatqandyqtan, qazaq әdeby jazba tili de, sol  jazba tilding grammatikasy da qalyptaspaghan bolatyn. Álekenning orys tilinde jazghan maqalalary men qazaq tilinde jazghan maqalalarynyng arasyndaghy stilidik aiyrmashylyqtardyn  kózge aiqyn kórinip túru sebepterining týp-tamyryn biz osy kezennen, yaghni  qazaq әdeby jazba tili men onyng grammatikasynyng qalyptaspaghan kezeninen izdeuimiz kerek.

Mine, osynday sebepterge de baylanysty bolar, Álekenning qazaq tilinde jazghan maqalalary oqushysyna óte qarapayym bolyp ta kórinui mýmkin. Biraq, búl kórinis syrt qaraghanda ghana solay. Az sózge tereng maghyna syighyza alatyn daryndy әdebiyet zertteushisi  Á.Bókeyhannyng әdebiy-syn maqalalaryna bayyppen qarap, terendep ýnilsek, onyng enbekterindegi әrbir sóilemning astarynda túnghiyq ghylymy oy jatady. Sondyqtan da Á.Bókeyhannyng әdeby zertteulerine terendep ýnilu shart. Olay bolmaghan jaghdayda Á.Bókeyhan enbekterining bayybyna baryp, terenine jete almay qayrandap qaluymyz bek mýmkin.

Qalay desek te, qazaq әdebiyeti tarihynda túnghysh ret kәsiby túrghyda әdebiy-syn jazyp, XX ghasyr  basynda endi qalyptasyp kele jatqan qazaq jazba әdebiyetin syny túrghyda jan-jaqty saralay otyryp, oghan baghyt-baghdar bergen qazaqtyng ayauly perzenti, ghúlama ghalym Á.Bókeyhan bolghany anyq dýniye! Sondyqtan da qazaq әdeby synynyng negizin salushy – Álihan Bókeyhan boldy deymiz. Búl - anyq!

Paydalanghan әdebiyetter:

1. Áuezov. M. Abaydy bilmek paryz oily jasqa. Almaty, "Sanat" - 1997
2. Bókeyhan. Á. Tandamaly. Almaty, "Qazaq ensiklopediyasy" Bas redaksiyasy - 1995
3. Bókeyhan.Á.Shygharmalary. VIII tom.Astana, “Saryarqa”-2016
4. Bókeyhan.Á.Shygharmalary. XI tom.Astana , “Saryarqa”- 2016
5. Bókeyhan.Á.Shygharmalary X tom. Astana “Saryarqa” -2016
6. Baytúrsynúly.A.Masa.Almaty. “Rariytet”-2005
7. Myrzahmetúly.M. Abaytanu. Astana, "Interactiv Kazakhstan" - 2014
8. Qúnanbaev.A. Shygharmalar jinaghy. II tom. Almaty, "Ghylym" – 1997
9. Qabdolov.Z.    Sóz óneri.Almaty, “Mektep”-1976
10. Qúnanbaev.A. Shygharmalar jinaghy. I tom. Almaty, "Jazushy" – 1986
11. Isimaqova.A.Alash әdebiyettanuy.Almaty, “Mektep”-2009

Núrghaly Mahan, Týrkistan oblysy, Sozaq audany

Abai.kz