ءا.بوكەيحاننىڭ ادەبي-سىن ماقالالارى تۋرالى ويلاعانىمىزدا،ءبىزدىڭ كوزىمىزگە ەڭ الدىمەن شالىناتىنى - ءاليحاننىڭ “قوبىلاندى جىرىنداعى ايەلدەر بەينەسى” ماقالاسى. ماقالا تاشكەنت  قالاسى ، “تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي” گازەتىنىڭ   1899 جىلعى 9.20.05-03.06. [2, 465-بەت].نومەرلەرىنە “تۋزەمەتس” دەگەن ءاليحاننىڭ ادەبي بۇركەنشىك ەسىمى ارقىلى “جەنششينا پو كيرگيزسكوي بىلينە “كوبىلاندى” دەگەن اتاۋمەن ورىس تىلىندە جارىق كورگەن.

ءاليحان ءوزىنىڭ باتىرلار ەپوسىنداعى ايەلدەر بەينەسىن سارالايتىن بۇل ماقالاسىندا، قازاقتىڭ باي اۋىز ادەبيەتىنە، ولاردىڭ حالىق ومىرىندەگى الاتىن ورنىن ايتا كەلىپ، بىردەن-ءبىر جارقىن مىسال رەتىندە "قوبىلاندى" جىرىنا  توقتالادى. اۆتوردىڭ ايتقىسى كەلگەن نەگىزگى ويى، جىرداعى ايەلدەر بەينەسى ارقىلى سول داۋىردەگى قازاق حالقىنىڭ بويىنداعى ءىسلام مەن ەسكىدەن كەلە جاتقان "تاڭىرشىلدىك" بەلگىلەردى سالىستىرا وتىرىپ، ءىسلام ءدىنىن قابىلداسا دا، "تاڭىرشىلدىكتەن" ارىلا الماي كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ ءدىني سەنىمىنە تالداۋ جاساۋدى ماقسات ەتەدى.

ءا. بوكەيحان: (ورىس تىلىنەن ەركىن اۋدارعان ن.ماحان): “قازاقتاردىڭ (تۇپنۇسقادا “كيرگيز”- دەپ جازىلعان.ن.م.) مۇسىلماندىقتى قابىلداعان داۋىرىندە تۋعان بۇل جىردىڭ ءون-بويىندا “تاڭىرشىلدىك” بەلگى مولىنان ساقتالعانىمەن، قازاقتاردىڭ مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداۋىنىڭ تولىق ەلەسىن بەرە الادى. جىردا قازاق حالقىنىڭ بويىنداعى قوس سەنىم بىرگە كورىنگەنىمەن، “تاڭىرشىلدىك” سەنىمنىڭ اقتىق دەمى كورىنىس بەرەدى”[2, 319-بەت], -دەپ جازدى.

اۆتور “قوبىلاندى” جىرى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ بويىنداعى “تاڭىرشىلدىك” پەن ءىسلام ءدىنى قاتار ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كەزدە ء“تاڭىرشىل” قازاق ايەلىنىڭ مۇسىلمانعا قالاي اينالعانىن جانە “مۇسىلمان قازاقتىڭ” ء“تاڭىرشىل” ايەلگە دەگەن كوزقاراسىن تالدايدى.

جىردا بەس ايەلدىڭ بەينەسى سۋرەتتەلگەن. سول بەسەۋدىڭ ءبىرى قوبىلاندىنىڭ شەشەسى - انالىق.

ءدىني سەنىمى بويىنشا مۇسىلمان انالىق سىرت كوزگە وتە باقىتتى ايەل. ويتكەنى انالىق - بۇكىل حالقى سىيلاعان بايدىڭ بايبىشەسى. ول بايبىشە رەتىندە كۇيەۋىمەن قاتار ەل ىسىنە ارالاسۋعا تولىق قۇقىلى. بويىندا “تاڭىرشىلدىك” سەنىمى باسىم انالىقتىڭ كۇيەۋى  توقتارباي  بالالارى بولماسا دا، جارى انالىقتى شىن سۇيگەندىكتەن توقال الۋعا جان-تانىمەن قارسى.

پەرزەنتى جوق انالىقتىڭ ء“تاڭىرشىل” كۇيەۋى كوپ ايەل الۋعا قارسى بولسا، مۇسىلمان سەنىمىندەگى انالىق، بايبىشە بولا تۇرا كۇيەۋىنىڭ ىسىنە ارالاسپايدى. بالالارى بولماعاندىقتان جانە كوپ ايەل الۋعا بولاتىن مۇسىلمان زاڭى بويىنشا  ول ەرىن توقال الۋعا ۇگىتتەيدى.

ءوز ەڭبەگىندە اۆتور جىرداعى انالىق پەن ونىڭ ەرى توقتاربايدىڭ ءدىني سەنىمى مەن مىنەزدەرىن سارالاي كەلە، سول زامانداعى قازاق حالقىنىڭ “تاڭىرشىلدىك” پەن ءىسلام سىندى قوس سەنىم-نانىمدى قاتار ۇستانعانىنا جانە وسى ۇستانىمى قازاقتى  قاراما-قايشىلىقتى پسيحولوگياعا دۋشار ەتەتىنىنە نازار اۋدارادى.

جىردا انالىق پەن توقتارباي تاڭىردەن جالبارىنا پەرزەنت سۇرايدى. اۋليەلەردى ارالاعان زارى ارقاسىندا، اۋليە بابا تۇكتى شاشتى ءازيز تۇسىنە كىرىپ، ەرلى-زايىپتىلاردا ءبىر ۇل، ءبىر قىز بالا بولاتىنىن ايتا وتىرىپ، بولاشاق پەرزەنتتەرىنىڭ ەسىمدەرىنە دەيىن اتايدى.

ايتا كەتەتىن ءبىر ماسەلە، ء“تاڭىر” مەن  “تاڭىرشىلدىك” ءبىر ۇعىم ەمەس. جالعىز “تاڭىرگە” عانا تابىنىپ، نانىم-سەنىمدەرى ء“بىر قۇدايلىققا” ەرتە جەتكەن تۇركىلەر مۇسىلمان تۇسىنىگىندەگى جاراتۋشى ء“بىر اللانى”، وزدەرى تابىناتىن “ۇلى ءتاڭىر” رەتىندە جىلدام قابىلدادى. سوندىقتان دا بولار، تۇركىلەر تۇسىنىگىندەگى  “اللا” مەن ء“تاڭىر” ەسىمدەرى عانا بولەك ۇلى جاراتۋشى. مۇسىلماننىڭ قاسيەتتى كىتابى “قۇران-كارىمدە” ايتىلعانداي اللانىڭ توقسان توعىز ەسىمى بار. ءىسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن دە تۇركىلەر ء“تاڭىردى” اللانىڭ توقسان توعىز ەسىمىنىڭ ءبىرى رەتىندە كوبىرەك قولدانىپ، مولىنان پايدالاندى. جىرداعى انالىق پەن توقتاربايدىڭ  “تاڭىردەن” پەرزەنت تىلەۋىن، “اللادان” پەرزەنت تىلەۋى دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. سەبەبى، تۇركىلەر ءۇشىن “اللا” مەن  ء“تاڭىر”- ەسىمدەرى عانا بولەك، ءبىر بەينەدەگى ۇلى جاراتۋشى.

اۋليەگە قۇرباندىق شالىپ، اۋليەدەن-اۋليە ارالاپ، ءبىر پەرزەنت تىلەگەن انالىق پەن توقتاربايدىڭ بويىنداعى قوس سەنىم “تاڭىرشىلدىك” پەن “مۇسىلماندىق” بەلگى جىردا  انىق بايقالادى.

ءبىر اللاعا  عانا سەنىپ سىيىنۋ مۇسىلماندىق شارت بولسا، اۋليە ارالاپ، ارۋاقتارعا سىيىنۋ ول – تاڭىرشىلدىكتىڭ بەلگىسى. جىردا توقتارباي مەن انالىق اللاعا كوپ سىيىنا ما، جوق الدە اۋليەلەرگە مە؟ مەنىڭ ويىمشا، ەكەۋىنە دە قابات سىيىنىپ، بىرگە تابىنعان. بۇل كورىنىس – سول كەزەڭدەگى قازاق حالقىنىڭ بويىندا بىرگە ورىستەگەن قوس سەنىمگە تولىق دالەل بولسا كەرەك.

تاريحي–ديالەكتيكالىق تۇرعىدان كەلگەندە جاڭا ءدىندى قابىلداعان كەز كەلگەن حالىق، ءوزىنىڭ عاسىرلار بويى سەنگەن بۇرىنعى ەسكى ءدىني نانىمىنان ءبىر كۇندە قول ءۇزىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس.

بۇدان ەكى-ءۇش عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن اتا-بابامىزدى بىلاي قويعاندا، ءدال بۇگىنگى XXI عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قازىرگى زامان قازاعىنىڭ بويىندا دا جاڭا تۋعان ايعا سالەم سالۋ، جاڭا تۇسكەن كەلىندى ۇيگە وڭ اياقپەن كىرگىزىپ، وتقا ماي قۇيۋ سەكىلدى “تاڭىرشىلدىك” نانىمنىڭ كوپتەگەن ەلەمەنتتەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ قالعان.

ءاليحاننىڭ عىلىمي زەرتتەۋىمەن بىرگە  “قوبىلاندى” جىرىنىڭ تۇپنۇسقاسىن قاتار وقىپ، سالىستىرعان كەزىمىزدە كوزىمىز انىق جەتكەن ءبىر ماسەلە – ەپوستاعى وقيعالار XVII عاسىردا، قازاق حالقىنىڭ بويىندا مۇسىلمانشىلىق سەنىمنىڭ قۋاتى ورىستەپ، يسلام ءدىنىنىڭ باسىمدىلىققا يە بولىپ كەلە جاتقانىن انىق بايقايمىز جانە جىردىڭ سيۋجەتى مەن سۋرەتتەلەتىن وقيعالارىنا قاراي وتىرىپ، “تاڭىرشىلدىك” سەنىمنىڭ اقتىق دەمىنە كۋا بولعانداي بولامىز.

“قوبىلاندى” جىرىندا باتىردىڭ جارى قۇرتقانىڭ شەشەسى كوكتەن كەمپىر يسلام ءدىنىنىڭ كۇشىن انىق مويىنداپ، قىزى قۇرتقانى مۇسىلماننىڭ باتىر جىگىتى قوبىلاندىعا قالىڭدىققا بەرەدى. ء“تاڭىرشىل” كوكتەن كەمپىردىڭ بەينەسى ايقىن باسىمدىلىققا ەندى يە بولىپ كەلە جاتقان مۇسىلمان ءدىنىن اشىق تۇردە ەمەس، كوزگە كورىنەر-كورىنبەس شتريحتار ارقىلى “جارنامالاۋشى” بەينە. سەبەبى ول قىزى قۇرتقانى قوبىلاندىعا تەك قانا باتىرلىعى ءۇشىن عانا ەمەس، ونىڭ ۇستانعان  مۇسىلمان ءدىنىنىڭ كۇشتى بولعانى ءۇشىن دە كۇيەۋگە بەرەدى.

مىنە، وسىلاي جىرداعى وقيعا مازمۇنىن ء“دىني ۋاعىز تاقىرىبىنا” جۇيەلى قيۋلاستىرعان جىرشىنىڭ ء“تاڭىرشىل” كوكتەن كەمپىردىڭ بەينەسى ارقىلى مۇسىلمان ءدىنىن كوككە كوتەرە ناسيحاتتايتىنىن بايقاساق، جىرداعى ايەل بەينەسىن سارالاپ وتىرعان عالىم تۇزەمەتس – ءاليحاننىڭ بايقالار-بايقالماس، اقىرىن بولسا-داعى حالقىنىڭ كونە ءدىني نانىمى – تاڭىرشىلدىككە بۇيرەگى بۇرىپ تۇرعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

«قوبىلاندى» جىرىنداعى قۇرتقا سول كەزدەگى قازاقتىڭ ءون-بويى مەن سالت-داستۇرىنە  ەندى سىڭە باستاعان مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ارقاسىندا  وزگەرىسكە ۇشىراعان ء“تاڭىرشىل” قىز رەتىندە سيپاتتالادى نەمەسە ءاليحاننىڭ ءوز تىلىمەن ايتقاندا: «ءىسلام تۇبەگەيلى وزگەرتكەن قىز» (تۇپنۇسقاسىندا “پرەوبرازوۆاننايا يسلاموم دوچ”). الايدا جىردا قۇرتقانىڭ بويىندا الدىن-الا نە بولاتىنىن بولجاپ ءبىلۋ، كورىپكەلدىك سەكىلدى “تاڭىرشىلدىك” بەلگى مول. ايەلدى ادام دەپ ەسەپتەمەيتىن “مۇسىلمان” قوبىلاندى ايەلى قۇرتقامەن اقىلداسپاي ء“وزىم بىلەمگە» سالسا بولعانى، قوبىلاندى مەن ونىڭ ەلى مىندەتتى تۇردە ءبىر باقىتسىزدىققا ۇشىرايدى. مىنە، وسىدان-اق جىرشىنىڭ دا بۇيرەگى مۇسىلمانشىلىقتان گورى، “تاڭىرشىلدىككە” قاراي بۇرىلىپ وتىرعانىن وقۋشى انىق بايقايدى.

باس كەيىپكەر قىزدىڭ “قۇرتقا” دەگەن ەسىمىنىڭ ءوزى دە “تاڭىرشىلدىك” ءداۋىردىڭ مۇراسى. سەبەبى “قۇرتقا” - كونە تۇركى تىلىندە “انالىق قاسقىر” دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ال قاسقىر - ەرتە تۇركىلىك تۇسىنىكتە توتەمدىك بەلگىگە يە قاسيەتتى اڭ. سوندىقتان دا ء“تاڭىرشىل” تۇركىلەر قاسقىردى قاسيەت تۇتىپ، وعان تابىنعان. جىردا ءىسلام ارقىلى كوزقاراسى وزگەرىسكە ۇشىراعان ء“تاڭىرشىل” قىز قۇرتقانىڭ سەنىمى ەمەس، كوزقاراسى عانا مۇسىلمان. جىردىڭ تۇپنۇسقاسىندا قۇرتقانىڭ مۇسىلمانشىلىعىن جىرشى تەرەڭنەن جىرلاپ ءسوز ەتپەيدى.

جىرداعى ايەلدەر بەينەسىن زەرتتەۋشى ءاليحان قۇرتقانىڭ كوزقاراسىن ءىسلامنىڭ قالاي وزگەرتكەنىنە توقتالىپ، تالدامايدى. ونىڭ ەسەسىنە زەرتتەۋشى: (ورىس تىلىنەن ەركىن اۋدارعان ن.ماحان): ء“ىسلام دىنىنە ەرىكسىز جول بەرگەن حالىقتىڭ ءوزىنىڭ ەسكى نانىم-سەنىمىنە دەگەن  تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىگى جىردا ايقىن سۋرەتتەلەدى”، - دەپ، [2, 319-بەت]  جازادى.

جىردا سۋرەتتەلەتىن تاعى دا ءبىر ايەل  – قوبىلاندىنىڭ قارىنداسى قارلىعاش. ءاليحاننىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، قارلىعاش تازا مۇسىلمانشا ءتالىم-تاربيەسىمەن بويجەتكەن قىز. ول – ءوز شەشەسى مۇسىلمان ايەلى انالىقتىڭ زاڭدى جالعاسى. قوبىلاندى دا، قارلىعاش تا انالىق پەن توقتاربايدىڭ قۇدايدان تىلەپ، اۋليە ارالاپ سۇراپ العان پەرزەنتتەرى. بىراق شاريعات زاڭدارىن ءوز بىلگەنىنشە قاتاڭ ۇستانعان اتا-اناسى قارلىعاشتان قوبىلاندىنى اناعۇرلىم بيىك قويادى. سەبەبى، قوبىلاندى – ۇرپاق جالعاسى، شاڭىراق يەسى، ۇل بالا.

ال مۇسىلمان تۇسىنىگى بويىنشا جات جۇرت ءۇشىن جاراتىلعان قىز بالا، ول قانشا جەردەن اقىلدى، دانىشپان بولماسىن، ەركەكتەن سوعۇرلىم كەيىن تۇراتىن “باقىر باستى” ايەل. سوندىقتان بولار، قارلىعاشتىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە ءتىپتى ەشكىم قۋانبايدى. اتا-انانىڭ بار تىلەۋى ۇل بالا قوبىلاندى بولىپ، قارلىعاشتىڭ بار-جوعى دا ەلەۋسىز.

قارلىعاش ءوز وتباسىندا ادامي حۇقىقتىڭ بارىنەن ادا، تازا ءىسلام تاربيەسىندەگى قىز بالا بولىپ وسەدى. وسە كەلە اتا-اناسى سەكىلدى وتباسىنداعى ەر بالا قوبىلاندىنىڭ تىلەۋىن تىلەيدى. كەيىننەن قارلىعاش اعاسى قوبىلاندىنىڭ شەشىمىمەن ونىڭ دوسى وراق باتىرعا ۇزاتىلىپ، ءوز اناسى انالىقتىڭ ءومىرىن قايتالاعانداي بولادى.

جىرداعى قارلىعاش بەينەسى، ادام رەتىندە ەشقانداي حۇقىعى جوق مۇسىلمان ايەلىنىڭ شىنايى بەينەسى رەتىندە سۋرەتتەلگەن.

بۇدان ارى ءوز ماقالاسىندا ءاليحان: (ورىس تىلىنەن ەركىن اۋدارعان ن.ماحان): “بوستاندىعى مەن ەركىندىگىنەن، ادامگەرشىلىگى مەن ادامي قۇقىقتارىنىڭ بارىنەن ايىرىلىپ،يسلام ءدىنىنىڭ قاھارلى قىلىشىنا ءۇنسىز مويىن ۇسىنعان، ءولىپ بارا جاتقان سەنىمنىڭ قايعىلى حالدەگى اقىلدى دا سۇلۋ ايەلىنە، بۇدان ءارى توقتالۋدى ءجون كورمەدىك ”، - دەپ [2, 324-بەت] جازادى.

باسى اشىق تاعى ءبىر ماسەلە بار. ول، كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ايتىپ جۇرگەندەي، اۆتور بۇل جەردە جالپى مۇسىلمان ايەلدەرى تۋرالى جازىپ وتىرعان جوق. اۆتور مۇسىلمان ايەلدەردىڭ جەكە تۇلعا رەتىندەگى ادامي قۇقىعىن وتە جاقسى بىلگەن. وعان بىردەن-ءبىر دالەل: ءاليحان بوكەيحاننىڭ 1914 جىلى “قازاق” گازەتىندە عالي حان دەگەن لاقاپ اتىمەن جاريالاعان “مۇسىلمان سيەزى” اتتى ماقالالار توپتاماسى [ عالي حان. مۇسىلمان سيەزى. ورىنبور: «قازاق» گازەتى، 1914, №№ 69-70, 72, 85-90, 92]. اۆتور ءوز ماقالاسىندا مۇسىلمان ايەلدىڭ وتباسىنداعى قۇقىعى مەن مىندەتى، ايەلدىڭ مۇلىك جانە نەكەگە وتىرۋ قۇقىعى تۋرالى قۇران كارىمدەگى اياتتار مەن سۇرەلەردى مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ، ءوزىنىڭ پىكىرىن قۇران سۇرەلەرى ارقىلى دالەلدەپ شىعادى. اۆتور “قوبىلاندى جىرىنداعى ايەلدەر بەينەسى”  اتتى ءوز ماقالاسىندا شالا ساۋاتتى ءارى نادان ءدىن ۇستازدارى باسشىلىق ەتەتىن  XVII عاسىرداعى قازاق قوعامىنداعى قۇقى مەن ەركىندىگى تاپتالعان  مۇسىلمان ايەلدەرىنىڭ تاعدىرىن عانا جازىپ وتىر.

مۇمكىن، ءوز الدىنا جەكە ۇلكەن تاقىرىپ بولعاندىقتان بولار، قازاق قوعامىنداعى ايەلدىڭ قۇقىعى مەن ەركىندىگىنىڭ تاپتالۋى جانە ءدىني ساۋاتىنىڭ شالا ءارى تومەن بولۋ سەبەپتەرىنە ءا. بوكەيحان ءوز زەرتتەۋ ەڭبەگىندە توقتالمايدى.

ءاليحاننىڭ ايەلدەر بەينەسى تۋرالى زەرتتەۋىنىڭ نەگىزگى جەتىستىگى – “قوبىلاندى” جىرىنا عىلىمي ساراپتاما جاساعان اۆتوردىڭ، جىردا سۋرەتتەلەتىن وقيعالاردىڭ تاريحي ۋاقىتىنا شامامەن بولسا دا بولجام جاساۋى بولسا، ەكىنشىدەن، اۆتور جىردا سۋرەتتەلەتىن ايەل بەينەسى ارقىلى سول كەزەڭدەگى قازاقتىڭ ءدىني سەنىم-نانىمىنا عىلىمي تالداۋ جاسايدى. سوندىقتان دا ءاليحاننىڭ بۇل ەڭبەگى قازاق ادەبيەتى فولكلورتانۋداعى قۇندى ەڭبەكتىڭ قاتارىنا جاتادى دەگەن وي قورىتىندىسىنا كەلەمىز.

ءاليحان زەرتتەۋ ەڭبەگىندەگى بەس ايەلدىڭ ءبىرى – قالماق قىزى قارلىعا. ول جىردا قوبىلاندىنىڭ قارىنداسى قارلىعاشقا قاراما-قارسى ماندە سۋرەتتەلەدى. سەبەبى، قارلىعا مۇسىلمان ەمەس، قالماق قىزى – ء“تاڭىرشىل” ايەل.

ەركىن ويلى، باتىل، الدىنا قويعان ماقساتىنا جەتۋ جولىندا ەشتەڭەدەن تايىنبايتىن باتىر قىز قارلىعا ءوز باقىتىنا جەتۋ ءۇشىن اكەسى كوبىكتىنى  دە، تۋعان ءىنىسى بىرشىمبايدى دا قۇرباندىققا شالادى.

قارلىعانىڭ بۇل ءىسىن ءا. بوكەيحان مورالدىق - فيلوسوفيا تۇرعىسىنان تالدامايدى، كەرىسىنشە،جىرشىنىڭ: “حالىقتىڭ ويىنشا بۇل - جالىندى ماحابباتتىڭ ءامىرى”، - دەگەن ويىن قۇپتاعانداي سىڭاي تانىتقان  ول، قارلىعانىڭ بار تىرلىگىنە اۆتورلىق وڭ كوزبەن قارايدى. نەگە؟ سەبەبى، جىردىڭ زەرتتەۋشىسى رەتىندە ءاليحان قازاق ايەلىن تاۋەلسىز، ەركىن ويىنان، تەڭدىك قۇقىعىنان ايىرىپ، ادام دارەجەسىنەن حايۋان دارەجەسىنە دەيىن تومەندەتكەن مۇسىلمان دىنىنە جان-تانىمەن قارسى. سوندىقتان دا ول ء“تاڭىرشىل” ايەل قارلىعانىڭ وزىنە دەگەن قۇرمەتى مەن سەنىمىن ءھام ەركىن دە باتىل قيمىلدارىن بارىنشا قولدايدى.

ءوزى مۇسىلمان دىنىندەگى قازاق بولا تۇرا ءاليحان ء“تاڭىرشىل” قالماق قىزى قارلىعانى ەركىن ويى مەن كۇرەسكەرلىك رۋحى ءۇشىن جىرداعى بارلىق مۇسىلمان قازاق ايەلدەرىنەن جوعارى قويادى.

مىنە، وسىدان-اق ءاليحاننىڭ الەمدەگى بارلىق ۇلت پەن دىنگە تەڭ، ءادىل كوزبەن قارايتىن گۋمانيستىك ويى وقىرمانىن باۋراي ءتۇسىپ، وي يىرىمىنە تارتىپ اكەتەدى.

پىكىر قايشىلىعىنان سەسكەنبەيتىن ءا. بوكەيحان ءوز ەڭبەگىندە قازاق قوعامىنداعى ايەل تۋرالى كوزقاراسى مەن پىكىرىنىڭ ەش نارسەسىن جاسىرماي، وقىرمان الدىنا اشىق جايىپ سالادى. اۆتوردىڭ بۇل ءتاسىلى عىلىمي ەڭبەككە دەگەن وقىرماننىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرا تۇسەدى.

ءاليحان “قوبىلاندى” جىرىنا ەۋروپاشا جان-جاقتى ءبىلىم العان ادامنىڭ ءوز حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىنە دەگەن تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىككە تولى ۇلتتىق كوزىمەن قارادى. ول  “قوبىلاندى” جىرى ارقىلى حالقىنىڭ وتكەن تاريحىنا شولۋ جاساي وتىرىپ، ۇلتىنىڭ وركەنيەتكە كەش كەلۋ سەبەپتەرىنىڭ ءتۇپ-تامىرىنىڭ نەگىزىن ايەلدى بوستاندىعى مەن ەركىن ويىنان ايىرعان ءىسلام ءدىنىنىڭ كەرتارتپا زاڭدىلىقتارىنان ىزدەدى. ايەل بوستاندىقتا بولماي، ۇلتتىق سانا ەش ۋاقىتتا دا تاۋەلسىزدىكتە ءومىر سۇرمەيدى، - دەگەن استارلى وي ماقالانىڭ ءون بويىنان ايقىن اڭعارىلادى. ەشقانداي ادامي قۇقىعى جوق، تەك قانا مىندەتكەرلىگى بار، سونشالىق بەيشارا حالگە تۇسكەن قازاق ايەلىنىڭ ايانىشتى تاعدىرىنا دەگەن اۆتورلىق وي-تولعاۋ  وقۋشى سەزىمىنە تەرەڭىنەن اسەر ەتەدى. ايەلدىڭ قوعامدا وزىندىك ورنى بولۋعا ءتيىس. سەبەبى، ايەل دە ادام! ايەلدى ادامي قۇقىقتان ايىرعان قوعام وركەنيەتكە ەش ۋاقىتتا جەتە المايدى، - دەگەن ماقساتتى ويدى ۇستانىپ، “قوبىلاندى” جىرىنداعى ايەلدەر بەينەسىن سارالاعان ءا.بوكەيحاننىڭ بۇل ماقالاسى، قازاق ادەبيەتىندەگى ادەبي شىعارمانى سىني تۇرعىدا تالداعان ەڭ العاشقى ادەبي-سىن ماقالا ەدى. سول سەبەپتى دە، قازاق ادەبي سىنىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ءاليحان بوكەيحان، - دەيمىز.

كەيبىر ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى، اباي اقىندىعى تۋرالى جازعان ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ  “قازاقتىڭ باس اقىنى” اتتى ماقالاسى قازاق ادەبي سىنىنىڭ باستاۋىندا تۇر. سوندىقتان دا قازاق ادەبي سىنىنىڭ نەگىزىن سالۋشى احمەت بايتۇرسىنۇلى، - دەپ ەسەپتەيدى. ال،مەن بۇل تۋرالى ءسال باسقاشالاۋ ويلايمىن.

ەكى اۆتوردىڭ دا ادەبي-سىن ماقالالارىنىڭ باسپا بەتىندە جارىق كورگەن ۋاقىتى بويىنشا سارالاساق: ءاليحان بوكەيحاننىڭ  “قوبىلاندى جىرىنداعى ايەلدەر بەينەسى” ماقالاسى 1899 جىلى  “تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي” گازەتىنىڭ 9,20,05.-03,06 شىققان ساندارىندا جارىق كورگەن [2.465-بەت] ءاليحاننىڭ ودان كەيىنگى اباي تۋرالى عىلىمي-مونوگرافيالىق نەگىزدە جازىلعان  “اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ” اتتى ازنامالىق ادەبي-سىن ماقالاسى، 1905 جىلى “ سەميپالاتيسكي ليستوك ” گازەتىنىڭ 25,26,27.- XI.№ 250-252 ساندارىندا جارىق كوردى[2.466-بەت] ء(اليحاننىڭ بۇل ماقالاسىنا ءبىز ءسال كەيىندەۋ توقتالامىز).

الاشتانۋشى عالىم، پروفەسسور ايگۇل ىسىماقوۆانىڭ جازۋىنا قاراعاندا، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ  “قازاقتىڭ باس اقىنى” اتتى ماقالاسى، 1913 جىلى باسپا بەتىندە جاريالانعان[11.177-بەت]. سالىستىرا وتىرىپ، نازار سالساق; ءاليحان   بوكەيحاننىڭ 1899 جىلى جازعان  “قوبىلاندى جىرىنداعى ايەلدەر بەينەسى” اتتى ادەبي-سىن ماقالاسى، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1913 جىلى  “قازاق” گازەتىندە جاريالانعان  “قازاقتىڭ باس اقىنى” اتتى ادەبي-سىن ماقالاسىنان ون ءتورت جىل، ال ونىڭ 1905 جىلى جازعان  “اباي (يبراگيم)كۋنانباەۆ” اتتى ەكىنشى ادەبي-سىن ماقالاسى ا.بايتۇرسىنۇلى ماقالاسىنان سەگىز جىل بۇرىن جارىق كورگەن ەكەن. سوندىقتان دا، ا.بايتۇرسىنۇلىنان ون ءتورت جىل بۇرىن ادەبي-سىن ماقالا جازعان ءاليحان بوكەيحاندى قازاق ادەبي سىنىنىڭ باستاۋىندا تۇرىپ، نەگىزىن سالدى، - دەگەن تۇجىرىمعا كەلۋگە تولىق نەگىز بار. ءسوز رەتى كەلگەن سوڭ ايتا كەتەيىك، ءوزىنىڭ 1913 جىلى جازعان  “قازاقتىڭ باس اقىنى” اتتى ادەبي-سىن ماقالاسىندا ا.بايتۇرسىنۇلى: ء“تارجىما ءحالىن، جازۋشى عاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا،اباي سپەنسەر، لۋيس، درەپەر دەگەن ەۋروپانىڭ تەرەڭ پىكىرلى ادامدارىنىڭ كىتاپتارىن وقىعان”، -دەپ  [6.146-بەت] ءاليحان بوكەيحاننىڭ اباي تۋرالى  جازعان ەڭبەگىنە سىلتەمە جاسايدى.

ءا.بوكەيحاننىڭ ادەبي-سىن ماقالالار توپتاماسى نەگىزىنەن 1913-1915 جىلدارى  جازىلعان. نەگە؟ سەبەبى، حح عاسىر باسىندا، 1905-1907 جىلدارداعى رەسەيدە بولعان بۋرجۋازيالىق رەۆوليۋتسيا ءدۇمپۋىنىڭ اسەرىنەن تۋىنداعان قازاق دالاسىنداعى ءومىردىڭ ءتۇرلى سالالارىنداعى ورلەۋ ءداۋىرى، قازاقستانداعى ۇلت زيالىلارىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋ كەزەڭىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. ولاردىڭ باسىم بولىگى ەۋروپاشا ءبىلىم العاندار ەدى. ولار شىعىستىڭ ۇلتتىق قوزعالىستارىنىڭ عانا ەمەس، باتىستىڭ بۋرجۋازيالىق رەۆوليۋتسيالارىنىڭ ىقپالىمەن قاتار، وتارشىل ماقساتتاعى ورىس سامودەرجاۆيالىق يمپەرياسىنىڭ ۇدەي تۇسكەن قىسىمىن ءوز حالقىمەن بىرگە كورە وتىرىپ، ۇلتتىق ساناسى وسە باستاعان قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ ۇيىسۋ ءداۋىرى باستالعانىن تەرەڭ ءتۇسىندى. قاي كەزەڭدە دە، قوعام ءومىرىنىڭ ايناسى بولعان ادەبيەت-ۇلتتىق بىرلىككە ۇيىسا باستاعان كەز-كەلگەن حالىق ءۇشىن اۋاداي قاجەت دۇنيە ەدى. وسى تاريحي-ديالەكتيكالىق شىندىقتى قاپىسىز تۇسىنگەن ۇلت كوسەمى ءا.بوكەيحان،قوعام ءومىرىنىڭ اقيقاتىن ادەبيەت ارقىلى كورسەتە وتىرىپ، ءوز حالقى - قازاق حالقىنىڭ ساناسىن بيىك، ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرگىسى كەلگەن جانتالاس قيمىلى، ونىڭ ادەبي-سىن ماقالالارىنان ايقىن اڭعارىلادى.

ول ادەبيەتپەن كاسىبي تۇرعىدا اينالىسا وتىرىپ، ءوزىنىڭ ادەبي-سىن ماقالالارىن جازدى دەسەك، - ءبىر جاقتى بۇرىس كەتىپ، قاتەلىككە ۇرىنامىز. قالىپتاسقان جازبا ادەبيەتى، باسپاسى، ءبىلىمدى ادەبي ورتاسى جوق، ارى كەتكەندە حالقىنىڭ جالپى سانىنىڭ ون پايىزى عانا ساۋاتتى  حح عاسىر باسىنداعى قازاق قوعامىندا، كاسىبي تۇرعىدا ادەبيەت ماسەلەلەرىمەن اينالىسۋ، ءونىم بەرمەس بوس تىرلىك ەكەنىن ۇلت كوسەمى تەرەڭ ءتۇسىندى. دەسەك تە، ۇلت بولىپ ەندى ۇيىسىپ  كەلە جاتقان  قازاق حالقى ءۇشىن كاسىبي جازبا ادەبيەتتىڭ قاجەتتىلىگىن ءا.بوكەيحان بار بولمىسىمەن سەزىندى. ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قازاق جازبا ادەبيەتىنە باعىت-باعدار بەرەتىن ادەبي-سىن ماقالالار جازۋ، قوعامدىق قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعان ءا.بوكەيحان ەڭبەگىنىڭ ءبىر كورىنىسى، - دەپ باعالاۋىمىز كەرەك. ول ءوزىنىڭ ادەبي-سىن ماقالالارىن بىرەۋدى ادەيى سىناۋ ءۇشىن نەمەسە اۆتوردىڭ جەكە باسىنا تيىسە وتىرىپ، ونىڭ بەدەلىن وقىرمان الدىندا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ەمەس، كەرىسىنشە اۆتوردىڭ جەتىستىگى مەن كەمشىلىگىن كورسەتە وتىرىپ، قازاق ادەبيەتىنە  باعىت-باعدار بەرۋ ءۇشىن جازدى. ول ادەبي-سىندى ۇلت ادەبيەتىنە ءجون كورسەتىپ، جول نۇسقاپ، باعىت-باعدار بەرەتىن ادەبي جانر، - دەپ باعالايتىنى ونىڭ ادەبي-سىن ماقالالار  توپتاماسىنىڭ ءون-بويىنان ايقىن اڭعارىلادى.

ءوز ۇلتىنىڭ باي اۋىز ادەبيەتى مۇراسىن جان-تانىمەن سۇيگەن ءاليحان بوكەيحان ەپوستىق جىرلار جانرىنىڭ جاۋھارى “قوبىلاندى” جىرىنا 1899 جىلى جازىلعان “قوبىلاندى جىرىنداعى ايەلدەر بەينەسى” ماقالاسىنان سوڭ قايتالاي سوعىپ، 1915 جىلى “قازاق” گازەتىنىڭ 126- نومەرىنە “قارا قىپشاق قوبىلاندى” اتتى ادەبي-سىن ماقالاسىن “قىر بالاسى” اتتى ادەبي بۇركەنشىك ەسىمىمەن جاريالادى.[2.469-بەت]

اۆتور ءوز ماقالاسىنىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە “قوبىلاندى” جىرىنىڭ قىسقاشا  سيۋجەتىنە توقتالىپ وتەدى. وكىنىشتىسى سول: اۆتور “قوبىلاندى” جىرىنىڭ سيۋجەتىن كىمنەن جازىپ العانىن كورسەتپەگەن. وسىنداي ورەسكەل  ولقىلىققا جول بەرگەن ءا.بوكەيحاننىڭ اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىن جيناقتاۋدا، زەرتتەۋشىلىك تارجىربيەسىنىڭ اسا مول ەمەس ەكەنى بىردەن كوزگە شالىنادى. وسى اتالعان ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرعىسى كەلگەندەي، ادەبيەت زەرتتەۋشىسى ءا.بوكەيحان جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءوزى قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن “ەر تارعىن”، “قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ”، “ەر سايىن” جىرلارىنىڭ جيناقتاۋشىلار مەن باسۋشىلارىنىڭ  اتى-ءجونىن باسپا بەتىندە  تولىق جاريالاپ وتىرعان. ءا.بوكەيحاننىڭ ادەبيەت زەرتتەۋشى رەتىندە قازاق فولكلوريستيكاسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى جان-جاقتى زەردەلەپ، زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن ءوز الدىنا جەكە تاقىرىپ بولعاندىقتان، ءاليحاننىڭ اۋىز ادەبيەتىنە قاتىستى ەڭبەكتەرىنە توقتالۋدى ءجون سانامادىم، سەبەبى، قازاق اۋىز ادەبيەتىندەگى باتىرلار جىرى مەن عاشىقتىق جىرلاردى  جيناپ باستىرۋداعى بوكەيحان ەڭبەگى - ءوز زەرتتەۋشىلەرىن كۇتىپ جاتقان ۇلكەن تاقىرىپ.

“قارا قىپشاق قوبىلاندى” اتتى ادەبي-سىن ماقالاسىندا  ءا.بوكەيحان “قوبىلاندى باتىر ” جىرىن  زەرتتەۋدى وزىندىك تاسىلمەن باستايدى. ول ءتۇرلى تاريحي دەرەكتەردى سالىستىرا وتىرىپ، جىردا سۋرەتتەلگەن وقيعالار مەن باس كەيىپكەر  قوبىلاندى باتىردىڭ ءومىر سۇرگەن تاريحي  ۋاقىتى تۋرالى  شاكارىم شەجىرەسى مەن شوقان ەڭبەكتەرىنە، احمەت  زاكيدىڭ “تۇرىك،  تاتار تاريحى” ەڭبەگىنە سۇيەنە وتىرىپ ايتقان پىكىرلەرى، ماقالانىڭ عىلىمي نەگىزىن بيىكتەتە تۇسكەن. جازباشا تاريحى ساقتالماعان ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىن، ول حالىق اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىنان ىزدەدى. “تاريح بولسا ەل ءوسىپ ونەدى، تاريح بولماسا ەل جوعالادى. بۇل - حاق”، - دەگەن (V.تاريح كەرەك. “قىزىل قازاقستان”. 1922ج، № 10, ورىنبور.) ءا.بوكەيحان، ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىن تۇگەلدەۋگە بارىن سالا كىرىسكەنى ، XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە  جازعان “قوبىلاندى جىرىنداعى ايەلدەر بەينەسى”،“قارا قىپشاق قوبىلاندى”، “مىرزا ەدىگە”، “باتىر بەكەت”، “تاريح كەرەك” اتتى ماقالالارىنان ايقىن كورىنەدى. ول ءوزىنىڭ ادەبي-سىن ماقالالارىن ۇلتىنىڭ تاريحىن تۇگەلدەۋ ءۇشىن جازىپ وتىرعانداي اسەر قالدىرادى. “تاريحتى تۇزۋگە ولەڭ، ماقال، تاقپاق، ەرتەگى-حالىقتىڭ قولدانىپ جۇرگەن عۇرىپ-ادەتتەرى، ەسكى قارۋ، ەر-تۇرمان، ءۇي ىشىندەگى قۇرالدار سەكىلدى توقسان توعىز جولدارى بولادى”، - دەگەن (V.تاريح كەرەك. “قىزىل قازاقستان”. 1922ج، № 10, ورىنبور.) بوكەيحان پىكىرى وقۋشى ويىن تاريحىمىزدىڭ تەرەڭ قويناۋىنا باستايدى. ول ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىن حالىقىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىنەن، ادەت-عۇرپىنان، تۇرمىسى مەن ولەڭ جىرلارىنان ىزدەدى. سوندىقتان دا ول اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارى باتىرلار جىرىنا شەكسىز سەنە وتىرىپ، ونى ءتۇرلى جازباشا تاريحي دەرەكتەرمەن سالىستىردى. ال، ءوز كەزەگىندە  اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىن تاريحي دەرەك كوزدەرى ارقىلى تالداپ سارالادى.

مىنە، ءا.بوكەيحاننىڭ ءدال وسى ءتاسىلى بۇگىنگى تاريحشى عالىمدار مەن ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىنە اۋاداي قاجەت  بولىپ وتىر. سەبەبى، تاريحشى عالىمدار اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىنا سەنبەيدى، ولاردىڭ وزەگىندە حالقىمىزدىڭ تاريحى ساقتالعانىن تۇسىنگىسى كەلمەسە، ءوز كەزەگىندە ءبىزدىڭ ادەبيەتشىلەرىمىز دە تاريحي دەرەكتەردى ادەبي تۇرعىدا سارالاۋعا شورقاق. مىنە، وسى تۇرعىدان كەلگەندە، بۇگىنگى ادەبي-تاريحي تاقىرىپتا جازىلار عىلىمي ماقالالار اۆتورلارى، XX عاسىردىڭ  العاشقى شيرەگىندە  جازىلعان ءا.بوكەيحاننىڭ ادەبي-سىن ماقالالارىن وزدەرىنە جول كورسەتىپ، ءجون سىلتەيتىن باعدارشام رەتىندە پايدالانعانىن دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىز.

ءاليحان ءوزىنىڭ “قوبىلاندى” جىرىنىڭ جەكە كىتاپ بولىپ باسپادان شىعۋىنا وراي جازىلعان “قارا قىپشاق قوبىلاندى”  ادەبي-سىن ماقالاسىندا، جىردىڭ يدەياسى مەن ونداعى كەيىپكەرلەر الەمىن، جىردىڭ پوەتيكاسى مەن كوركەمدىك قۋاتىن تالداۋدى ماقسات ەتپەگەن. ونىڭ ەسەسىنە جىردا سۋرەتتەلەتىن وقيعالارعا تاريحي - دەرەك كوزدەرى ارقىلى  تالداۋ جاساي وتىرىپ، جىردا سۋرەتتەلەتىن حالىق ءومىرىنىڭ شىنايىلىلىعى مەن  جىردىڭ ءتىل تازالىعىنا  باسا ءمان بەرگەن. “تاريح - ەلدىڭ ايناسى”، - دەگەن ۇستانىمدى ۇستاعان ءا.بوكەيحان ءوز ماقالاسىندا : “قوبىلاندى باتىر اقجولعا تۇستاس بولسا، ونىڭ جورىقتارى ءحۇ عاسىردا بولعان. جاقسى كوركەم جىردا سول ۋاقىتتاعى  قازاقتىڭ بولمىس-سالتى كورىنىپ تۇرۋعا لايىق”، - دەي كەلىپ:[2.313-بەت] “قۇرتقانىڭ تويىندا  قىرىق كەز قىزىل باتىر قوبىلاندىمەن تەڭگە الىپ وينايدى. بۇعان كىم نانار؟ قوبىلاندى باتىر  كوكپار تارتىپ، اۋدارىسىپ ويناۋشى ەمەس پە ەدى؟ تەڭگە الىپ ويناۋ جاڭادان شىققان جوق پا؟”، - دەپ جازادى.[2.314-بەت]

كەيىنگى جىرشىلار جانىنان قوسىپ، وقيعا سۋرەتتەلىپ وتىرعان زامانىنىڭ شىندىعىن كورسەتپەيتىن  جىرداعى كورىنىستەردى سىناي كەلىپ:

ماساق قۇلاق مىلتىق قولىندا،

قارا سۋحار قوينىندا،

التىاتارى قولىندا

...   ...    ...

تالاي تورە كەلەدى.

توسىندە التىن مەدالى

ىشەمىز دەپ بال الىپ،

شاينايمىز دەپ نان الىپ: (34-35 بەتتەر)

سۋحار، التىاتار، نان، مەدال - قوبىلاندى زامانىنان كوپ بەرى پايدا بولعان نارسەلەر. مۇنىڭ ءبارىن بەيشارا جىرشى وزىنەن قوسىپ، جىردىڭ كوركەم ءتۇرىن بۇزعان، - دەپ [2.315-بەت] سىناي وتىرىپ، جىردا سۋرەتتەلەتىن حالىق ءومىرىنىڭ تۇرمىستىق ەرەكشەلىگىنىڭ شىنايى سۋرەتتەلۋىنە اۆتور ەرەكشە ءمان بەرگەن. جىردىڭ كوركەمدىك قۋاتىنا نۇسقان كەلتىرىپ تۇرعان مۇنداي جولداردى اۆتور “قاڭعىباس قوسىمشالار” ، - دەپ كورسەتە وتىرىپ،  “سال-سال”، “زار قۇم” جىرلارىنىڭ اسەرى  ارقىلى “قوبىلاندى” جىرىنا ەنىپ، جىردىڭ كوركەمدىگىن بۇزىپ تۇرعان ءدىني ۇعىمداعى كورىنىستەردى دە قاتتى سىنايدى. جىردىڭ پوەتيكالىق كوركەمدىگىنە نۇسقان كەلتىرىپ، بۇزىپ تۇرعان سوزدەردى “سارى-الا سوزدەر”، - دەگەن اۆتور، ۇلتتىق ۇعىمعا ەتە جاقىن ولەڭدەردى “قازاق تۇرمىس-سالتىنىڭ، رۋحاني مادەنيەتىنىڭ ءيىسى بار ”، - دەپ اتايدى. [2.315-بەت] ءتىل تازالىعىنا ەرەكشە ءمان بەرەتىن ءا.بوكەيحان “ۇلتتىڭ رۋحاني ءيىسى بار ولەڭدەر” مەن “سارى-الا سوزدەر” كىتاپتىڭ قانداي بەتتەرىندە ورنالاسقانىن اتاپ كورسەتەدى.

ءا.بوكەيحان ادەبيەت سىنشىسى رەتىندە كىتاپ باستىرۋ مەن  كىتاپتى بەزەندىرۋ ىسىنە دە ەرەكشە ءمان بەرگەن. ءتۇبىرلى ءبىلىم بەرەتىن كىتاپتىڭ قانداي پىشىمدە باسىلۋىنا دەيىن ايتا وتىرىپ، كىتاپ باستىرۋ ىسىنە  دە مۇرىندىق بولىپ جول سىلتەدى. “قوبىلاندى” جىرىنىڭ جەكە كىتاپ بولىپ باسىلۋىنا وراي جازىلعان ماقالاسىندا ءا.بوكەيحان: “قوبىلاندى” كىتابىنىڭ سىرتىندا باتىردىڭ سۇگىرەتى باسىلعان. ءوزى تايبۋرىل، ءوزى سىمداي سوزىلاتىن قازان ات كىتاپتىڭ باسىنداعى سۇگىرەتتە ءتىپتى كورىنبەيدى. كىتاپتاعى ات ورىستىڭ “تياجەلوۆوز” دەيتىن جۇك اتى; شاباندىعى وگىزدىڭ ءسال-اق الدىندا، جالقۇيرىعى قۇشاق  ايعىر. جىرداعى شىن تايبۋرىل - ازبان. كىتاپتا سۇگىرەتى سالىنعان بوز ايعىردىڭ ءبىر دە ءبىر مۇشەسى، جىلقىلىعىنان باسقا تايبۋرىلعا ۇقسامايدى”، -دەپ، [2.317-بەت] سۋرەتتەگى تايبۋرىلدى قاتتى سىنايدى. كىتاپتاعى  سۋرەت جىردا سۋرەتتەلەتىن تايبۋرىل تۇلپاردىڭ سۋرەتى بولۋعا ءتيىس دەپ جازا وتىرىپ، جىرداعى تايبۋرىل سۋرەتتەلەتىن  جەرلەردەن ءۇزىندى كەلتىرەدى. ءوز ماقالاسىندا اۆتور كىتاپتا باسىلعان  تايبۋرىل تۇلپاردىڭ سۋرەتىن عانا ەمەس، قوبىلاندى باتىردىڭ دا سۋرەتىن قاتتى سىنايدى.

ۇزىن بويلى، نۇر ءجۇزدى

سىمبات بويلى دەمبەلشە (72-بەت) [2.317-بەت] – دەپ، جىرداعى قوبىلاندىنىڭ سىرت پىشىنىنەن ءۇزىندى كەلتىرگەن ءا.بوكەيحان : “جىرداعى جازۋعا قاراعاندا قوبىلاندى باتىردىڭ ءتۇرى وسى. سۇگىرەتتەگى قوبىلاندى باتىر مۇرنىنان ايىرىلىپ، پۇشتيىپ ءبىر ناشار باقالشى بولىپ سالىنعان. ورىستىڭ ءۇش باتىرىن سالعان ۆاسنەتسوۆ شەبەردىڭ كارتيناسى بار. 5 تيىنعا ساتىلادى. وسى باتىرلاردىڭ سۇگىرەتتەرىنە قاراساق، قوبىلاندى باتىرعا مىنگىزگەن بوز ايعىر  دوبرينا نيكيتيشتىكى، قوبىلاندى باتىر ءوزى  الەشە ءپوپوۆىش، كۇن سالىپ قاراۋى  يليە مۋرومەس كورىنەدى. بۇل مەنىڭ جورۋىم راس بولسا، “قوبىلاندى”-نى باسقان باسقارما اداسقان. بۇل-ۇيات”، - دەپ [2.317-بەت] اشىنا جازادى.

كىتاپتا باسىلعان ءبىر سۋرەتكە بولا ۇلت كوسەمى ءا.بوكەيحان “بۇل-ۇيات”، - دەپ نەگە سونشا اشىندى؟ ونىڭ سىرى تەرەڭدە...

ادەبيەت - ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋشى فاكتورلاردىڭ ءبىرى. بۇل - اقيقات! ال، وتارلىق ەزگىگە قارسى ءومىرى مەن بارلىق كۇش-جىگەرىن جۇمساعان ءا.بوكەيحان ءوز ۇلتى، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ءوسىپ، جەتىلۋىنە جان-تانىمەن مۇددەلى ەدى. سوندىقتان دا ول ءوز ۇلتىنىڭ ساناسىن كوتەرۋ ءۇشىن سانالى تۇردە ادەبيەت سىنىمەن اينالىستى.

جىردى تىڭداپ نەمەسە وقي وتىرىپ، ونداعى ءتۇرلى كەيىپكەرلەر مەن وقيعالاردى كوز الدىنان وتكىزەتىن وقۋشى، ەلىن سۇيگەن باتىر قوبىلاندىعا اسەرلەنە ەلىكتەي وتىرىپ، جىردا سۋرەتتەلەتىن بەينەسى بويىنشا باتىردىڭ ءتۇر-تۇلعاسىن كوز الدىنا ەلەستەتەدى. جىر جەكە كىتاپ بولىپ باسپادان شىققاندا، قيالى بويىنشا كوز الدىنا ەلەستەتكەن  نۇر سيپاتتى  باتىر قوبىلاندىنىڭ ورنىندا،وعان تىپتەن ۇقسامايتىن “مۇرنى پۇشتيىپ” باسقا ادام تۇر. ءدال وسى كورىنىس وقۋشىنىڭ قيالىنا تەرىس اسەر ەتىپ، ادەبيەتكە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن تومەندەتەدى. ءوز حالقىنىڭ ادەبيەتىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى تومەندەگەن وقىرماننىڭ ۇلتتىق ساناسى قالاي وسپەك؟ ۇلتتىق ساناسى كەنجە قالعان حالىق وتارلىق ەزگىگە قالاي قارسى تۇرا الادى؟ وقىرماننىڭ ءدال وسىنداي پسيحولوگيالىق ىشكى داعدارىسىن تەرەڭ سەزىنگەن ادەبيەت-سىنشىسى ءا.بوكەيحان كەلبەتى مەن ءتۇر-تۇلعاسى جىر ارقىلى حالىقتىڭ ساناسىنا عاسىرلار بويى ابدەن سىڭگەن، “قوبىلاندى باتىر” جىرىنداعى قوبىلاندىنىڭ  سۋرەتتەگى بەينەسىنىڭ بۇرمالانۋىنا وتارلىق ەزگىگە قارسى بولعانداي جان-تانىمەن قارسى بولدى.

ءاليحاننىڭ قارسىلىققا تولى جانايعايىنىڭ جاڭعىرىعى ءبىر عاسىردان كەيىنگى ءبىزدىڭ زامانىمىزدا دا ءوز كورىنىسىن بەرىپ وتىر. ءدال بۇگىنگى تاڭدا، قازاق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى اڭىز اڭگىمە، ەرتەگى، ەپوستىق جىرلار بويىنشا تۇسىرىلگەن كوركەم فيلمدەر مەن مۋلتفيلمدەردىڭ، ۇلتتىق ناقىشتاعى كىتاپ بەزەندىرۋ ءىسىنىڭ سىن كوتەرمەۋى بىلاي تۇرسىن، ول دۇنيەلەر كورەرمەن مەن وقىرماننىڭ ادەبي-ەستەتيكالىق كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا كەرى اسەر ەتۋدە. قارنى قامپيعان باي، قۇلاعى قالقيىپ، كوزى جىرتيعان باتىر، جۇدەۋ كيىنگەن ەكرانداعى كوپشىلىك ساحناسى كورەرمەنگە قانداي ەستەتيكالىق ءلاززات سىيلاماق؟ ءبىز وسىدان كەيىن كەيىنگى جاس ۇرپاق حالقىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىن بىلمەيدى، كىتاپ وقىمايدى، - دەپ ولاردى قالاي كىنالاي الامىز؟

حالقىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىن بىلمەۋ، كىتاپ وقىماۋ، ۇلتتىق سانانىڭ قالىپتاسۋىنا كەرى اسەر ەتەرى حاق. “بۇلاي اداسۋعا بولمايدى. بۇل-ۇيات”، - دەپ قازىرگى قوعامدى وياتۋ ءۇشىن، XX عاسىر باسىنداعى ءاليحان بوكەيحان جانايعايى، XXI عاسىرداعى قازاق قاۋىمىنا دا اۋاداي قاجەت بولىپ تۇر.

ءا.بوكەيحان “قارا قىپشاق قوبىلاندى” ماقالاسىندا جىردا كەزدەسەتىن جەر-سۋ اتتارىنىڭ كىتاپتاعى بەتتەرىنە دەيىن كورسەتە وتىرىپ: “قوبىلاندىنى” قايتا باسقاندا مۇنداعى جەر، سۋ ءھام كىسى اتتارى الىپپە تارتىبىمەن كىتاپتىڭ اياعىندا باسىلسا، كىتاپتىڭ قايسى بەتىندە  قايسى ءسوزى بار ەكەنى كورسەتىلسە، بىرىنشىدەن - كىتاپ تاربيەلى بولار ەدى. ەكىنشى، بۇل جەردەن قازاق تاريحىنا جەم ىزدەگەن ادامدارعا وڭاي بولار ەدى. ەۋروپادا مۇنداي كىتاپتار سول رەتپەن باسىلادى. انا گەوگرافيشەسكي وبششەستۆو باسقان شوقان كىتابى وسىلاي باسىلعان. “قوبىلاندى”- قازاق تىلىندە تۇڭعىش باسىلعان جىر. باستىرۋشى وسى جولعا تۇسسە، بۇل ەندىگىلەرگە ۇلگى بولار ەدى”، - دەپ [2.318-بەت] جازادى. ول كىتاپتى ەۋروپا ۇلگىسىندە قالاي باستىرۋ كەرەك ەكەنىن تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورسەتە وتىرىپ، باسپا ءىسى مەن جازبا ادەبيەتى ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قازاق قوعامىنا وقۋشى ءۇشىن پايداسى زور، عىلىمعا جولى وڭايلاۋ، شوقان كىتابى باسىلعان جول تازا ادەبيەت جولى ،- دەپ اتاپ كورسەتەدى. ءدىني سارىنداعى “زارقۇم”، “سال-سال” جىرلارىنىڭ باسپاسىن ۇلتقا ەش پايداسى جوق “بالدىر-باتپاق ادەبيەتتىڭ “باقالشى جولى”، - دەپ اشىق تۇردە قاتتى سىنايدى.

“قارا قىپشاق قوبىلاندى” ماقالاسىنىڭ سوڭىن ءا.بوكەيحان: “ كاكىتاي حان (شوقان  ەڭبەكتەرىندە كوكىتاي دەپ كورسەتىلگەن .ن.م) ەدىگە جىرلارىنىڭ شوقان جازعان قازاقشاسى پەتەربورعا گەوگرافيالى وبششەستۆودا بار. ونداعى قازاق ستۋدەنتتەر كوشىرىپ السا، جاقسى بولار ەدى. بۇل ەكى جىردىڭ ەكەۋى دە شوقان جازعان ورىسشاعا قاراعاندا كوركەم كورىنەدى”، - دەگەن [2.319-بەت] سوزدەرمەن اياقتايدى. مىنە، ءدال وسىلاي  دەپ جازىپ، قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىن كوشىرىپ جازىپ الۋعا سوناۋ پەتەربورداعى قازاق ستۋدەنتتەرىنە تاپسىرما بەرۋىنىڭ ءوزى ەلشىل تۇلعا ءا.بوكەيحاننىڭ ادەبيەت زەرتتەۋىمەن ماقساتتى تۇردە اينالىسقانىنا دالەل بولسا كەرەك.

ءا.بوكەيحاننىڭ “قالقامان-مامىر” اتتى ادەبي-سىن ماقالاسى (قىر بالاسى. “قازاق”،№121, 22 اپرەل، 1915ج. ورىنبور قالاسى.) اۆتوردىڭ ادەبي ماقساتىنىڭ باعىت-باعدارىنان جان-جاقتى مولىنان حابار بەرەدى. “بۇل كىتاپ 1912-ءىنشى جىلى باسىلعان. مۇنى شىعارعان “قازاق ءھام حاندار” شەجىرەسىن جازعان شاكارىم”، - دەپ باستالاتىن ماقالاسىندا ءاليحان وقىرمان قاۋىمعا شاكارىمدى تەرەڭىنەن تانىستىرا وتىرىپ: “قالقامان-مامىر” تۋرالى  ءبىراز ءسوز جازايىن، بۇل كىتاپتى وقۋشىلارعا جايۋ ءۇشىن”، - دەپ ماقالا جازۋداعى ءوز ماقساتىن وقۋشى الدىنا اشىق جايىپ سالادى.

“ورىستا پۋشكين، لەرمونتوۆتى سىنعا سالىپ، جۇرتقا جايعان بەلينسكي سوزگە اقىن ەمەس، ويعا اقىن ەدى. شاكارىم پۋشكين ەمەس، ءبىز بەلينسكي بولماسپىز”، -[3.509-بەت] دەگەن ءاليحان سوزىندە  تەرەڭ تاريحي شىندىق بار. قاي زاماندا دا سانانى تۇرمىس بيلەيدى. ورىس يمپەرياسىنىڭ وتارىندا، فەودالدىق-پاتريارحالىق قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ، ءدىنى، ءتىلى، ادامي قۇقىعى تاپتالىپ، ۇلتتىق ساناسى ويانباعان، قالىپتاسقان جازبا ادەبيەتى مەن  ءبىلىمدى ادەبي ورتاسى جوق قازاق حالقىنىڭ اقىنى شاكارىمدى پۋشكينمەن، ادەبي سىنعا ەندى ارالاسا باستاعان ءاليحاندى بەلينسكيمەن سالىستىرۋدىڭ ەش ءجونى جوق. ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان دامۋ جولى بولادى. ء“تىرى ادام ءۇشىن  الدىمىز كۇرەس جولى”، - دەگەن ءاليحان ءۇشىن، ادەبيەت – ۇلتتىق سانانى كوتەرە وتىرىپ، حالىقتى بىرلىككە شاقىراتىن  بىردەن-ءبىر فاكتور. ول سوندىقتان دا سول كەزەڭدەگى باسپا بەتىندە جارىق كورگەن ادەبي شىعارمالاردىڭ بارلىعىنا دەرلىك ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى، ادەبي-سىن ماقالالارىن جازدى. سول كەزەڭدەگى وقىرماننىڭ ءبىلىم دەڭگەيى مەن وي-ءورىسىن ەسكەرە وتىرىپ جازىلعان ءاليحان ماقالاسىنداعى سويلەمدەردىڭ كەيبىر ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرىن ەسەپكە الماساق، “قالقامان-مامىر” ادەبي-سىننىڭ بارلىق  تالاپتارىنا تولىق جاۋاپ بەرەتىن ءاليحاننىڭ بىردەن-ءبىر ماقالاسى.

ءاليحان: “قالقامان-مامىر”-دا بۇرىنعى قازاق جۇرتىنىڭ سالتى، قازاق مىنەزى، قازاقتىڭ ءىس-قىلىعى الگى ورىس ولەڭدەرىنە قاراعاندا ءتىپتى از. شاكارىم جاقىننان قايىرىپ ويداعىداي تولىمدى قىلىپ جازبادى”، - دەپ شىعارماداعى حالىق ءومىرىنىڭ شىنايى كورىنىستەرى بەينەلەنبەگەنىن سىنايدى. كەيىپكەرلەر ءوز بەينەسىنە ساي زامانىنىڭ شىندىق سۋرەتىن بەرەتىن سوزدەر ارقىلى سويلەمەيدى، - دەي كەلىپ:

اي مامىر، بۇل ءىس وڭاي الداماساڭ،

زورلىق جوق ءوزىڭ ءسۇيىپ تاڭداماساڭ،

ەر جەتكەن قىز ەركىمەن ەرگە تيەر،

موللالاردان ەستىدىم الدەقاشان, - دەپ قالقاماننىڭ مامىرعا ايتقان ءسوزىن: “قالقامان مۇنى ايتقان جوق. قازاق قىزىنا 190 جىل بۇرىن تۇگىل، وسى كۇنى ەركىمەن ەرگە تيۋ بولعان جوق. شاريعاتتا بۇل بولعانىمەن، مۇنى ول ۋاقىت سويلەگەن جوق”، - دەپ جازعان ماقالا اۆتورى: “سۇيىسكەن ەكى عاشىق ءميللا ايتتى، شاريعات سولاي دەپ مىجي ما؟ ماحاببات ادامدى بايلاعاندا شاريعات پەن ميللاعا ۋاقىت قالا ما؟ بۇل جەردە شاكارىم اقىندىق جولىنان شىعا شابىلىپ، پۋشكين، لەرمونتوۆ، شەكسپير، تولستوي قاراۋىلىنا سالساق، زور كىناعا باتىپ تۇر”، - دەپ، جازىپ [3.511-بەت] ءومىردىڭ شىنايى شىندىعىن سۋرەتتەمەگەنى ءۇشىن شاكارىمدى قاتتى سىنايدى.

ءا.بوكەيحان شاكارىمگە ايتقان ءدال وسى سىن ارقىلى ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قازاق جازبا ادەبيەتىنە رەاليستىك ادەبيەتتىڭ الەمدىك الىپتارى پۋشكين، شەكسپير، تولستويلار ارقىلى ادەبيەتتەگى رەاليزم ءادىسىن ۇلگى ەتە سويلەپ، قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ رەاليستىك باعىتتاعى ادەبيەت بولىپ قالىپتاسقانىن قالايتىنىن اشىق ايتىپ وتىر. “راس، ءبىزدىڭ قازاققا وسى بويىمەن دە “قالقامان-مامىر” ايتۋلى جاقسى ولەڭنىڭ ءبىرى بولار. بىراق ، “كوپ بەرگەننەن كوپ سۇرالادى”، - دەگەن ءا.بوكەيحان [3.510-بەت] شىعارماعا كەلەشەكتىڭ كوزىمەن قاراپ، بولاشاقتاعى قازاق جازبا ادەبيەتىنە باعىت-باعدار بەرە وتىرىپ، ەندى قالىپتاسىپ جاتقان قازاق جازبا ادەبيەتىنە ەڭ العاشقىنىڭ ءوزى بولىپ، سىني رەاليزمنىڭ ىرگە تاسىن  قالايدى. اۆتور ءوز ماقالاسىندا شىعارماسى سىنالعان شاكارىمگە كۇش-قايرات بەرگەندەي بولىپ، “قالقامان-مامىر” جىرىنداعى زامان مىنەزىن ءدال بەرەتىن ۇزدىك ولەڭدەرگە دە توقتالا كەتەدى. شىعارمانىڭ كەمشىلىكتەرىنە عانا ەمەس، جەتىستىكتەرىنە دە توقتالىپ، قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قازاق جازبا ادەبيەتىنە رەاليستىك ادەبيەتتىڭ جولىن نۇسقاۋى ءا.بوكەيحاننىڭ “قالقامان-مامىر” ادەبي-سىن ماقالاسىنىڭ نەگىزگى جەتىستىگى، - دەپ تۇسىنەمىز.

ءا.بوكەيحاننىڭ ادەبي-سىن ماقالالار توپتاماسىنا وي كوزىمەن قاراساق، تامىرى تەرەڭدە جاتقان حالىق اۋىز ادەبيەتى قۇنارىنان ءنار العان، قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ بولاشاعىنا ول سەندى. قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ باستاۋىندا تۇرىپ وعان جول نۇسقاپ، باعىت-باعدار بەرۋدى ول ءوزىنىڭ پەرزەنتتىك بورىشىم دەپ ءتۇسىندى. سوندىقتان بولار، ول 1914 جىلى “قازاق” گازەتىنە “ارىس ۇلى” دەگەن بۇركەنشىك ەسىمىمەن “رومان نە نارسە؟”دەگەن ءوزىنىڭ ماقالاسىن جاريالادى (ارىس ۇلى. “قازاق”، 1914ج.،№48. ورىنبور قالاسى). ءوز ماقالاسىندا اۆتور: “وسىدان 150 جىل سوڭ يتاليا فرانتسۋزدى بيلەپ تۇرعان زاماندا ەكى ءتىل قاتىسىپ، ورتادان دارا رومان ءتىلى تۋعان. وسى تىلمەن فرانتسۋز جازۋشىلارى سول زاماننىڭ كەمشىلىگىن، تارشىلىعىن كورسەتىپ كىتاپ جازعان ءھام كىتاپتارىن رومان تىلىمەن جازعانى ءۇشىن “رومان” دەپ اتاعان”، - دەي كەلىپ: “روماننىڭ ىشكى ماعىناسى: تىرشىلىكتىڭ جارىق ءھام كۇڭگىرت جاعىن بەينە وزىندەي ەتىپ سۋرەتتەپ، ادامنىڭ وزىنە كورسەتۋ. رومان - ادامزاتتىڭ ءومىرىن، ءداۋىرىن بۇلجىتپاي كورسەتۋشى، باعا جەتپەس اينا. روماننىڭ اسىل ماقسۇدى: ادامزاتتىڭ مىنەز-قۇلقىن تۇزەتپەك، كەمشىلىكتى، قاراڭعىلىقتى ادامزاتتان قۋماق. مۇنان مۇراد، ول- ادام بالاسىنا ۇيرەتىندى ۇلگى، تاربيە بەرمەك”، - دەپ جازادى [3.281-بەت]. اۆتور بۇل جەردە ادەبيەتتەگى  “رومان جانرى” تۋرالى عانا ايتىپ وتىرعان جوق. ول “رومان” دەپ اتاي وتىرىپ، جالپى ادەبيەتتىڭ ادامزات تاريحىنداعى اتقارار قىزمەتى مەن ءرولى تۋرالى جازىپ وتىر. “روماننىڭ ىشكى ماعىناسى: تىرشىلىكتىڭ جارىق ءھام كۇڭگىرت جاعىن بەينە وزىندەي ەتىپ سۋرەتتەپ، ادامنىڭ وزىنە كورسەتۋ”، - دەپ جازعان ماقالا اۆتورى، ءوز وقىرمانى مەن حالىقىنا رەاليستتىك ادەبيەتتىڭ جولىن ناسيحاتتايدى. ەندى قالىپتاسىپ جاتقان قازاق جازبا ادەبيەتى ءۇشىن جاڭا جانر “رومان” جانرىنىڭ تاريحى  مەن ەرەكشەلىگىن كەڭىنەن تۇسىندىرگەن ماقالا اۆتورىنىڭ “رومان” دەگەن ءسوزىن “ادەبيەت” دەگەن ءسوز دەپ، “روماننىڭ ماقسۇدى،ماعىناسى” - سوزدەرىن “ادەبيەتتىڭ ماقساتى، ادەبيەتتىڭ ماعىناسى” دەپ ۇعىنۋىمىز شارت. سەبەبى، ماقالا اۆتورىنىڭ جالپى ادەبيەت پەن ادەبيەتتەگى “رومان” جانرىن ءبىر ۇعىم رەتىندە قاراستىرىپ وتىرعانىن ۇعۋ، ويى زەرەك وقۋشى ءۇشىن اسا قيىن شارۋا ەمەس. ادەبيەت زەرتتەۋشىسى ءا.بوكەيحان ءوزىنىڭ “رومان نە نارسە؟” ماقالاسىندا “ادامزاتتىڭ دامۋ تاريحىنداعى ادەبيەتتىڭ ءرولى قانداي؟”، “ادەبيەت نە ءۇشىن قاجەت؟” دەگەن جالپى ادامزاتتىق ساۋالدارعا فيلوسوفيالىق تۇجىرىممەن تاماشا جاۋاپ بەرگەن.

ءاليحان ادەبيەت تۋرالى جازعان ماقالالار توپتاماسىندا قازاق ادەبيەتىندەگى ەكى-اق رومانعا توقتالعان. ونىڭ ءبىرى م.دۋلاتۇلىنىڭ “باقىتسىز جامالى” بولسا، ەكىنشىسى، ج.ايماۋىتۇلىنىڭ “قارتقوجا” رومانى(V.كىتاپ سىنى (ج.ايماۋىتۇلى. قارتقوجا . تاشكەنت.1926ج). “ەڭبەكشى قازاق”، 04.11.1926 جىل. قىزىلوردا.) ماقالا اۆتورى: “قارتقوجا” - ماڭىزدى كىتاپ. تالداپ سىن جازعاندا كوپ ۋاقىت، كوپ ەڭبەك كەرەك قىلادى. ەۋروپانىڭ كوركەم ادەبيەت كىتاپتارىنداي، پۋشكيننىڭ “ونەگين” دەگەن كىتابىنداي “قارتقوجا” قازاق ادەبيەتىنىڭ  تاريحىندا زور ءورىس الاتىن كىتاپ”، - دەي كەلىپ: “بۇدان بۇرىنعى قازاق تىلىندە  بولعان روماندار تۇرمىستىڭ ءبىر-ەكى  قۇبىلىسىن عانا سۋرەتتەيتىن  رومانشىقتار ەدى. “قارتقوجا” تولىق رومان. “قارتقوجادا” تۇرمىستىڭ كوپ پەرنەلەرى باسىلىپ، كوپ قۇبىلىستارى سۋرەتتەلەدى”، -دەپ [2.367-بەت] جازعان ءا.بوكەيحان،  ادەبيەت سىنشىسى رەتىندە جۇسىپبەكتىڭ “قارتقوجا” رومانىن “تۇرمىستىڭ  كوپ پەرنەلەرى مەن قۇبىلىستارىن سۋرەتتەگەن “تولىق رومان”، - دەپ جوعارى باعالاعان.

ءا.بوكەيحان “قارتقوجا” رومانىندا سۋرەتتەلەتىن وقيعالار مەن وقيعالار ۋاقىتىنا توقتالا كەلىپ: “قارتقوجاداعى ” وقيعالاردىڭ تىركەمى ءدوپ دۇرىس: بىرىنەن-ءبىرى ءتىزىلىپ شىعىپ وتىرادى. ءتىلى التىن زەردىڭ جىبىندەي. جاراتىلىس، قوعام قۇبىلىستارى اسا ادەمى سۋرەتتەلگەن. وقۋشىنى ارۋ اناداي جەتەلەپ، ەلىكتىرىپ، بۇيدانى ىرىكتىرمەي وكشە باستىرىپ وتىرادى”، - دەپ[2.367-بەت] جازعان اۆتور، روماننىڭ سيۋجەتتىك قۇرىلىسى مەن  ءتىلىنىڭ شۇرايلىلىعى تۋرالى از سوزگە تەرەڭ ماعىنا بەرە وتىرىپ، روماندى سىني تۇرعىدا تالداعان. رومانداعى سۋرەتتەلەتىن وقيعالارعا بايلانىستى ءار بولىمگە قويىلعان تاقىرىپتى، اۆتوردىڭ وزىنە ءتان ءتاسىلى دەپ باعالاعان ءا.بوكەيحان اۆتوردىڭ ءدال وسى ءتاسىلىن ورىس جازۋشىسى دوستوەۆسكيمەن سالىستىرادى. “قارتقوجا” رومانىنداعى تاراۋلاردىڭ تاقىرىپتارىن دوستوەۆسكي شىعارمالارىنداعى تاقىرىپتارمەن سىرتتاي سالىستىرعانى بولماسا، ماقالا اۆتورى بۇل ەكى جازۋشىنىڭ شىعارمالارىن بىرگە سارالاۋدى ماقسات ەتپەگەن. وكىنىشتىسى سول: ۋاقىت تىعىزدىعىن العا تارتقان ماقالا اۆتورى جۇسىپبەكتىڭ “قارتقوجا” رومانىن ادەبي-سىن تۇرعىسىنان  جان-جاقتى تولىق ەتىپ تالدامايدى. شاعىن ماقالانىڭ وزىنەن-اق ءاليحاننىڭ ادەبيەتتى سىني تۇرعىدان تۇسىنۋدەگى نازىك تۇيسىگى مەن تەرەڭ ءبىلىمى وقۋشى كوزىنە ايقىن كورىنىپ، انىق سەزىلەدى.

ء“ان، ولەڭ ءھام ونىڭ قۇرالى” ماقالاسىن (ارىس ۇلى.“قازاق”، 1914ج.،№67. ورىنبور قالاسى) ءا.بوكەيحان ونەر زەرتتەۋشىسى رەتىندە، ونەردىڭ، ونىڭ ىشىندە ءاننىڭ، ياعني مۋزىكانىڭ ادام جانىنا اسەرى تۋرالى جازادى.   ء“ان، ولەڭ، سىبىزعى، دومبىرا، قوبىز-ءبارى ءبىر ماعىنادا”، - دەگەن اۆتور، ء“ان ” ءسوزىن ول بۇل جەردە  ونەر (يسكۋسستۆو) دەگەن ماعىنادا قولدانىپ تۇر. ماقالا اۆتورى: “ادام كوڭىلدەگىسىن العاش سوزبەن قيادى: ءان سالىپ، ولەڭ ايتىپ، دومبىرا شەرتىپ، قوبىز وينايدى - ادامنىڭ جايىن، سەزىمىن، جۇرەگىن قوزعايدى، ءتيىپ ءوتىپ ەلجىرەتەدى، بۋساندىرادى، بۋىنىن الادى...”، - دەپ [3.338-بەت] جازا وتىرىپ:   “جاڭا تۋعان بالا جىلاۋ ءانى، سولقىلداۋ انىمەن دۇنياعا امانداسادى، ادام جان شىعار الدىندا ارپالىسىپ “ا-ا-ا”- دەپ ءان سالىپ دۇنيامەن حوشتاسادى” - دەيدى.

تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىن سوزىلاتىن ادام عۇمىرىن انمەن، مۋزىكامەن بايلانىستىرعان ءاليحان ءسوزى ابايدىڭ:

تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ

ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ, - دەگەن ويىمەن ۇندەسە كەلىپ، اباي مەن ءاليحان ويلارى ءبىرىن-ءبىرى  دالمە-ءدال قايتالايدى.

ء“ان، ولەڭ ءھام  ونىڭ  قۇرالى” ماقالاسىندا اۆتور، ءان مەن مۋزىكانىڭ حالىق تاريحىنداعى الاتىن ورنىنا توقتالادى. مۋزىكانىڭ، جالپى ونەر اتاۋلىنىڭ ادام ومىرىندەگى ورنى مەن قىزمەتى تۋرالى گەتە، شوپەنگاۋەر، بەتحوۆەن سەكىلدى ۇلى ويشىل اقىندار مەن كومپوزيتورلاردىڭ پىكىرلەرىن مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ:   ء“ان-ولەڭ، كۇي ادامنىڭ انىق ءتىلى، شىن ءتىلى، كوپكە بىرگە ۇعىمدى ءتىل-بۇل ءتىل جانعا حاس جۇرەك ءتىلى، سەزىم ءتىلى، كۇي ءتىل: نەشە ءتۇرلى راحات تارتقان  ادام جانى وسى تىلمەن سويلەيدى. ...  قۋانىش-شاتتىق راحاتىن سىرتقا بىلگىزەدى، ادام مەحناتىن، اۋىر ءىسىن جەڭىلەيتەدى، قايعى-حافاسىن شىعارادى، ماۋقىن باسادى. سول سەبەپتەن ءان-ولەڭ ادامنىڭ ەنىپ قاراڭعى جەر استىنا كىرگەنگە شەيىن ايىرىلماس دوسى، جولداسى ”، -[2.331-بەت] دەگەن وي قورىتىندىسىن جاسايدى.

اۆتور ءوزىنىڭ ء“ان، ولەڭ  ءھام ونىڭ قۇرالى” ماقالاسىنىڭ سوڭىن ابايدىڭ ولەڭگە قويىلار ەستەتيكالىق تالاپتاردى تۇگەل قامتىعان    “ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى” ولەڭىن كەلتىرە وتىرىپ: ء“ان ولەڭدى وزىندەي قىلىپ، بۇلجىتپاي بەينە داۋىستان شىققانداي ەتىپ دومبىرا، سىبىزعى قوبىزعا قيىپ سالادى. بۇل قۇرالدار مۋزىكا دەپ اتالىنادى”، - [2.331-بەت] دەگەن سويلەمدەرمەن اياقتايدى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ماقالا سوڭىنداعى ابايدىڭ “ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى” ولەڭى مەن اۆتوردىڭ  ءسوز سوڭىنداعى ويلارىنىڭ اراسىندا  لوگيكالىق جۇيە دە، قيسىن دا جوق. ء“ان، ولەڭ ءھام ونىڭ قۇرالى” ماقالاسىنىڭ اتىنا سايكەس، اۆتور ءان ياعني مۋزىكا تۋرالى جازىپ قويعاندىقتان، ماقالانىڭ ەكىنشى ءبولىمى  “ولەڭ ءھام ونىڭ قۇرالىنا” ياعني ولەڭنىڭ كوركەمدەگىش قۇرالدارى مەن  ولەڭگە قويىلار ەستەتيكالىق تالاپتار تۋرالى بولۋعا ءتيىس ەدى. بىراق،ماقالا اۆتورى ابايدىڭ ولەڭ سوزگە قويىلار ەستەتيكالىق تالابىن ايقىندايتىن    “ولەڭ -  ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى” ولەڭىن ەپيگراف رەتىندە العان دا توقتاپ قالعان. سوعان قاراعاندا ماقالانىڭ ولەڭ تۋرالى، ونىڭ كوركەمدەگىش قۇرالدارى تۋرالى ەكىنشى ءبولىمى بار سەكىلدى. ادەبيەت سىنشىسى ءا.بوكەيحان ءوز ماقالاسىنىڭ اتىن جايدان-جاي ء“ان، ولەڭ  ءھام ونىڭ قۇرالى ”، - دەپ قويا سالماعان بولار. سوندىقتان دا، ءاليحان مۇراسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ “قۇلاعىنا ارتىن سىرعا”، -دەي وتىرىپ، ماقالانىڭ ەكىنشى جارتىسى  ءبىر جەردە ۇمىت قالىپ، باسپا بەتىندە جاريالانباي قالعان سەكىلدى دەگەن وي قورىتىندىسىنا كەلىپ وتىرمىز.

ابايدىڭ “ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى” دەگەن ءسوزىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ،قادىر تۇتقان ادەبيەت سىنشىسى ءا.بوكەيحان  “سامات ولەڭدەرىنە سىن” (V. “جاز قازاق”جۋرنالى،№10-13, 1924ج.ماسكەۋ.) ماقالاسىندا ولەڭ سوزگە قويىلار ادەبي تالاپتارعا تۇگەل توقتالادى. اۆتور  ءوز ماقالاسىندا اقىن جانە اقىندىق شابىت تۋرالى ايتا كەلىپ، اقىن ءسوزى - ولەڭنىڭ تىڭداۋشىسىنا ەتەر اسەرى تۋرالى جازادى. ول تابيعاتىندا  اقىن بولىپ دۇنيەگە كەلگەن، تۋما تالانت شىن اقىنداردىڭ قانداي بولاتىنىنا توقتالا كەلىپ سامات ولەڭدەرىن تالدايدى. Cامات ولەڭدەرى تۋرالى:“... ولاردىڭ ولەڭىن سىناماي جىبەرە بەرسەڭ  “شىلدىرىك” سۇيىق ولەڭدەرى جاس ادەبيەتىمىزدى قوتىر الا قويداي بولدىرتادى، ازدىرادى”، - دەگەن ءا.بوكەيحان، سامات ولەڭدەرىنە سىن جازۋداعى ءوزىنىڭ اۆتورلىق ماقساتىن ايقىن كورسەتكەن. “ونىڭ ولەڭدەرىن وقىعاندا، نە جۇرەگىڭ، نە دەنەڭ، نە اقىلىڭ سەلت ەتپەيدى. ادامعا تۇك اسەر بەرە المايدى. ... تۇزسىز قارا كوجە ىشكەن كىسى ءتارىزدى بولاسىڭ”، - دەي كەلىپ، ساماتتىڭ  “ەزىلگەن ەلگە”دەگەن ولەڭىن مىسالعا الادى.

قۋ-پىسىقتار كۇندە ۇناتقان

ەگەسى داۋىن ءام داۋلاتقان،

باسىنان قاندى ساۋلاتقان،

ەزىلگەن ەل ەمەس پە ەڭ؟

 

ءولىپ قالساڭ، قۇنىڭ بەرىلگەن،

كەرەگەگە ءھام كەرىلگەن،

سويلەسۋگە باي ەرىنگەن،

كۇنىڭ بار ما ەدىڭ تەڭەسكەن؟

اقىن وسىنداي ءسوز جازا ما؟ نە مازمۇنى، نە ىرعاعى، نە ءۇن مولشەرى كەلمەيدى. ءتورت اياعىنان بىردەي اقساپ، مارمىرلاپ جاتقان جوق پا؟! - دەپ جاس ادەبيەتىمىزدى بەلگىلى باعىتى، جولى، ماقساتى جوق ءتورت اياعىنان بىردەي اقساپ، مامىرلاپ تۇرعان “شىلدىرىك ولەڭدەردەن” جانىن سالا قورعايدى.

ادەبيەت سىنشىسى ءا.بوكەيحان “سامات ولەڭدەرىنە سىن” ماقالاسىندا، ولەڭنىڭ كوركەمدەگىش قۇرالدارى مىناۋ، ولەڭنىڭ قۇرىلىسى بىلاي بولۋ كەرەك، - دەپ ولەڭ سوزگە تەوريالىق تالداۋ جاسامايدى، ونى ماقسات ەتپەگەن دە. بىراق، ول ءوزىنىڭ  “نە مازمۇنى، نە ىرعاعى، نە ءۇن مولشەرى كەلمەيدى”، - دەگەن ءبىر-اق اۋىز سوزىمەن ولەڭ سوزگە قويىلار ادەبي تالاپتى تۇگەل اتاپ وتىر.

ولەڭ-جاي سوزدەر تىركەسى ەمەس. ول - ىرعاعى مەن ۇيقاسى، شۋماعى مەن بۋناعى بار، بەلگىلى ءبىر تارتىپكە باعىنعان، التىن ايدارلى، - دەيتىندەي ناقىشتى سوزدەر تىزبەگى.

ال، وسى ولەڭ، - دەپ اتالاتىن سوزدەر تىزبەگىندە، ەڭ باستى نارسە، ول-ايتىلاتىن وي، ولەڭنىڭ ىشكى مازمۇنى .سوندىقتان دا اباي:

ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز جاقسىسىن

قازاقتىڭ كەلىستىرەر قاي بالاسى, - دەپ جازۋى، ۇيقاس ءۇشىن اشەيىن ايتىلا سالعان جاي ءسوز ەمەس. ۇلى اقىن، حاكىم اباي  ء“ىشى التىن”، - دەپ ولەڭنىڭ ىشكى مازمۇنىن ايتسا،   “سىرتى كۇمىس”، - دەپ، ولەڭنىڭ سىرتقى ءتۇرىن ايتىپ، تۇردەن مازمۇندى جوعارى قويىپ وتىر. ءاليحان  دا  “مازمۇنى”، - دەپ ولەڭنىڭ ءدال وسى ىشكى مازمۇنىن اتايدى.

ال، ىرعاق دەگەن نە؟ ىرعاق، ياعني ريتم - (گرەك. rhytmos,شامالاس مازمۇنداس سايما-ساي ماعىناسىندا) قۇبىلىستىڭ، ءۇننىڭ جۇيەلى، مەرزىمدى قايتالانۋى. ءسوز بەن دىبىستى ۇندەستىككە الىپ كەلەتىن كۇش، ول – ىرعاق. ىرعاق - ولەڭ سوزدە، ءسوز بەن دىبىس ۇندەستىگىنىڭ ارقاۋى. وسى ورايدا بەلگىلى عالىم، قازاق ادەبيەتى تەورياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، اكادەميك ز.قابدولوۆ: “ولەڭنىڭ ءتۇرىن بەلگىلەيتىن دە نەگىزىنەن ىرعاق. سىرت كوزگە پوەزيالىق شىعارمانىڭ سىرت ءپىشىنىنىڭ ءوزى پروزالىق شىعارمادان وزگەشە، بولەك: كەستە-كەستە، تاقتا-تاقتا ... ءار كەستە، ياكي ءار تاقتا-شۋماق، ال شۋماقتىڭ ءار جولى -تارماق، ءار تارماقتاعى داۋىس تولقىنىنىڭ سوقپا-سوقپاسى - بۋناق. ال، بۋناق-ءۇن مولشەرى”، - دەي وتىرىپ، [9.265-بەت] ولەڭ ءسوزدىڭ سىرتقى ءتۇرىنىڭ نەگىزگى تەوريالىق ماسەلەلەرىن قاراستىرادى.

مىنە، وسىنداي ولەڭگە قويىلار تالاپتاردى ءا.بوكەيحان ءوز ماقالاسىندا “مازمۇن”،  “ىرعاق”، ء“ۇن مولشەرى”، - دەپ اتاي وتىرىپ،ولەڭ ءسوزدىڭ نەگىزگى تالاپتارىن ءبىر-اق اۋىز سوزبەن قورىتىندىلاعان.

1924 جىلى جازىلعان ءا.بوكەيحاننىڭ “سامات اقىندىعىنا سىن” اتتى ادەبي-سىن ماقالاسىنىڭ نەگىزگى ماڭىزى - ءا.بوكەيحاننىڭ ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قازاق جازبا ادەبيەتىن  “شىلدىرىك، سۇيىق ولەڭدەردەن” جانىن سالا قورعاي وتىرىپ، ولەڭ سوزگە قويىلار نەگىزگى تالاپتاردى ايقىنداپ، ادەبيەت سىنشىسى رەتىندە قازاق ادەبيەتىنە باعىت-باعدار بەرۋى ەدى. ءا.بوكەيحاننىڭ ادەبي-سىن ماقالالار توپتاماسىنا زەر سالا قاراپ وتىرساق، ماقالا اۆتورى ادەبيەت سىنشىسى رەتىندە مىنا تومەندەگى ماسەلەلەرگە باسا نازا اۋدارعان.

1. قازاق ەپوستىق جىرلارى ارقىلى حالىق تاريحىنا شولۋ جاساي وتىرىپ، تاريحي جازبا دەرەككوزدەرى ارقىلى جىرداعى وقيعالاردىڭ تاريحي ۋاقىتىن انىقتاۋعا تىرىسقان. بۇدان ءوز حالقىنىڭ “تاريحي ساناسىن” وياتقىسى كەلگەن ۇلت كوسەمىنىڭ جانتالاس قيمىلى انىق اڭعارىلادى.

2. شىعارمالارىندا حالىق ءومىرىنىڭ كورىنىستەرىن بارىنشا شىنايى سۋرەتتەلۋىن اۆتورلاردان تالاپ ەتە وتىرىپ، ادەبي شىعارمالاردىڭ ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋىنە دە تەرەڭ ءمان بەرەدى.

3. ءتىل تازالىعى، ياعني ادەبي شىعارمالارداعى بوتەن، كىرمە سوزدەردى قاتاڭ سىناي وتىرىپ، جازبا ادەبي ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋى مەن قازاق  جازبا ادەبيەتىنە باعىت-باعدار بەرۋدى باستى نازاردا ۇستاعان.

4. قازاق ولەڭدەرىنىڭ ىشكى مازمۇنى مەن سىرتقى ءتۇرىنىڭ ۇندەسە وتىرىپ، ءبىر-بىرىنە ساي كەلۋىنە دە تەرەڭ ءمان بەرە وتىرىپ، “ادەبيەت نە ءۇشىن قاجەت؟”، “ادەبيەتتىڭ ادامزات تاريحىنداعى ءرولى قانداي؟” دەگەن اسا ماڭىزدى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى.

5. باسپا ءىسى مەن كىتاپ باستىرۋ ءىسىن باستى نازاردا ۇستاي وتىرىپ، كىتاپتى ۇلتتىق ناقىشتا بەزەندىرۋدى كىتاپ شىعارۋشىلاردان قاتاڭ تالاپ ەتكەن.

6. كىتاپتاعى جەر-سۋ ءھام كىسى اتتارى ءالىپبي تارتىبىمەن كىتاپتىڭ سوڭىندا بەرۋىلىن باسپاگەرلەردىڭ ەسىنە سالا وتىرىپ، باسپادا جارىق كورگەن قازاق كىتاپتارىن ەۋروپا ناقىشىمەن ۇلتتىق مازمۇندا شىعارىلۋىنا قاتتى كوڭىل بولگەن. ول كەڭەس وكىمەتىنە دەيىن دە، كەيىن دە قانداي داۋىردە ءومىر سۇرسە دە، كەز-كەلگەن جانرداعى باسپادان شىققان ءاربىر جاڭا كىتاپقا “كىتاپ سىنى” دەگەن ايدارمەن ۇزدىكسىز ماقالا جازىپ، پىكىرىن ءبىلدىرىپ وتىرعان.

ءا.بوكەيحاننىڭ ادەبي-سىن ماقالالارىنداعى  الەم ادەبيەتى مەن قازاق ادەبيەتىنە بايلانىستى وزەكتى ماسەلەلەردى تالداي وتىرىپ، ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قازاق جازبا ادەبيەتىنە  ءجون سىلتەپ، باعىت-باعدار بەرۋدەگى اۆتوردىڭ ۇلتتىق مازمۇنداعى سىني پىكىرلەرىن تارازىلاي كەلە، ءاليحان بوكەيحان قازاق ادەبي سىننىڭ نەگىزىن سالۋشى دەگەن توقتامعا كەلدىك.

ەڭ وكىنىشتىسى سول، ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى بولار ،ءا.بوكەيحان ادەبي سىنمەن كاسىبي تۇرعىدا اينالىسقان جوق. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، ول ءوزىنىڭ “رومان بايگەسى” (عالي حان. “قازاق”، №120,1915 جىل.ورىنبور قالاسى.) ماقالاسىندا : ء“ار شەبەر ءوز ورنىندا ءىس اتقارسا، ءىس ورنىنا كەلەدى”، - دەي وتىرىپ: “شاھكەرىم، احمەد، مير ياكۋپ (مىرجاقىپ.ن.م.) جەرىمە ءتۇستى دەمەسە، مەن سىنشى فارىزىن وتكەرۋگە قۇل بولدىم.”، - دەپ جازادى.

ۇلتتىق ساناسى ويانىپ، ەندى ۇلت بولىپ ۇيىسا باستاعان قازاق حالقىنا جازبا ادەبيەت اۋاداي قاجەت ەدى. قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قازاق جازبا ادەبيەتىنە باعىت-باعدار كەرەك بولدى. قاجەتتىلىك سۇرانىستى تۋدىراتىنى تابيعي زاڭدىلىق. ول ءوزىنىڭ ادەبي-سىن ماقالالارىن  سول زاماننىڭ وقىرمانىنىڭ ۇعىمىنا ساي ەتىپ، قاجەتتىلىكتەن جازدى. سوندىقتان دا بولار، ونىڭ ادەبي-سىن ماقالالارى قىسقا، شولاق قايىرىلىپ وتىرادى. ءبىر قاراعاندا اۆتور، تاقىرىپقا  تەرەڭدەپ بارماي، بەتىنەن قالقىپ الىپ وتىرعان سەكىلدى بولىپ تا كورىنۋى مۇمكىن. بىراق، بۇل ءاليحاننىڭ كىناسى ەمەس. ونىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ  ەڭ باستىسى، سول زامانداعى قازاق وقىرماندارىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى  بولسا، ەكىنشىسى، تاريحىمىزدىڭ سول كەزەڭىندە بىزگە “توتە جازۋ” دەگەن اتپەن بەلگىلى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ء“الىپ-ءبيى” ەندى قولدانىسقا ەنىپ جاتقاندىقتان، قازاق ادەبي جازبا ءتىلى دە، سول  جازبا ءتىلدىڭ گرامماتيكاسى دا قالىپتاسپاعان بولاتىن. الەكەڭنىڭ ورىس تىلىندە جازعان ماقالالارى مەن قازاق تىلىندە جازعان ماقالالارىنىڭ اراسىنداعى ستيلدىك ايىرماشىلىقتاردىڭ  كوزگە ايقىن كورىنىپ تۇرۋ سەبەپتەرىنىڭ ءتۇپ-تامىرىن ءبىز وسى كەزەڭنەن، ياعني  قازاق ادەبي جازبا ءتىلى مەن ونىڭ گرامماتيكاسىنىڭ قالىپتاسپاعان كەزەڭىنەن ىزدەۋىمىز كەرەك.

مىنە، وسىنداي سەبەپتەرگە دە بايلانىستى بولار، الەكەڭنىڭ قازاق تىلىندە جازعان ماقالالارى وقۋشىسىنا وتە قاراپايىم بولىپ تا كورىنۋى مۇمكىن. بىراق، بۇل كورىنىس سىرت قاراعاندا عانا سولاي. از سوزگە تەرەڭ ماعىنا سىيعىزا الاتىن دارىندى ادەبيەت زەرتتەۋشىسى  ءا.بوكەيحاننىڭ ادەبي-سىن ماقالالارىنا بايىپپەن قاراپ، تەرەڭدەپ ۇڭىلسەك، ونىڭ ەڭبەكتەرىندەگى ءاربىر سويلەمنىڭ استارىندا تۇڭعيىق عىلىمي وي جاتادى. سوندىقتان دا ءا.بوكەيحاننىڭ ادەبي زەرتتەۋلەرىنە تەرەڭدەپ ءۇڭىلۋ شارت. ولاي بولماعان جاعدايدا ءا.بوكەيحان ەڭبەكتەرىنىڭ بايىبىنا بارىپ، تەرەڭىنە جەتە الماي قايراڭداپ قالۋىمىز بەك مۇمكىن.

قالاي دەسەك تە، قازاق ادەبيەتى تاريحىندا تۇڭعىش رەت كاسىبي تۇرعىدا ادەبي-سىن جازىپ، XX عاسىر  باسىندا ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قازاق جازبا ادەبيەتىن سىني تۇرعىدا جان-جاقتى سارالاي وتىرىپ، وعان باعىت-باعدار بەرگەن قازاقتىڭ اياۋلى پەرزەنتى، عۇلاما عالىم ءا.بوكەيحان بولعانى انىق دۇنيە! سوندىقتان دا قازاق ادەبي سىنىنىڭ نەگىزىن سالۋشى – ءاليحان بوكەيحان بولدى دەيمىز. بۇل - انىق!

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. اۋەزوۆ. م. ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا. الماتى، "سانات" - 1997
2. بوكەيحان. ءا. تاڭدامالى. الماتى، "قازاق ەنتسيكلوپەدياسى" باس رەداكتسياسى - 1995
3. بوكەيحان.ءا.شىعارمالارى. VIII توم.استانا، “سارىارقا”-2016
4. بوكەيحان.ءا.شىعارمالارى. XI توم.استانا ، “سارىارقا”- 2016
5. بوكەيحان.ءا.شىعارمالارى X توم. استانا “سارىارقا” -2016
6. بايتۇرسىنۇلى.ا.ماسا.الماتى. “راريتەت”-2005
7. مىرزاحمەتۇلى.م. ابايتانۋ. استانا، "Interactiv Kazakhstan" - 2014
8. قۇنانباەۆ.ا. شىعارمالار جيناعى. II توم. الماتى، "عىلىم" – 1997
9. قابدولوۆ.ز.    ءسوز ونەرى.الماتى، “مەكتەپ”-1976
10. قۇنانباەۆ.ا. شىعارمالار جيناعى. I توم. الماتى، "جازۋشى" – 1986
11. ىسىماقوۆا.ا.الاش ادەبيەتتانۋى.الماتى، “مەكتەپ”-2009

نۇرعالي ماحان، تۇركىستان وبلىسى، سوزاق اۋدانى

Abai.kz