Jaqynda respublikamyzdyng bedeldi ghylymy mekemeleri – Shoqan Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya instituty, Ahmet Baytúrsynov atyndaghy Til bilimi instituty, Múhtar Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner instituty, Filosofiya, sayasattanu jәne dintanu instituty, Ramazan Sýleymenov atyndaghy Shyghystanu instituty, sonday-aq  Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandary muzeyi, Ortalyq  ghylymy kitaphana basshylary, qyzmetkerleri jәne ghalymdardyng qatysuymen Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng jalpy jinalysy ótti.

Jinalysta «Ádilet» QazTAQ tóraghasy, Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandary muzeyining mengerushisi Gharifolla Ánes Almaty oblysynyng әkimi Amandyq Batalovtyng tikeley basshylyghymen salynyp, jana jyldyng aldynda ghana ashylghan repressiya muzeyi jóninde jasaghan habarlama zor rizashylyqpen jәne әkimdikke, muzeydi bezendiruge tikeley atsalysqan oblystyq múrajaygha, «Zamantu» sheberhanasyna degen alghys sezimmen qabyl alyndy. Osy tarihy oqighagha oray algha tartylatyn jana mindetter qyzu talqygha týsti.

Muzey 2002 jyly sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryna qoyylghan «Janalyq» memorialdy eskertkishi janynan boy týzegen. Múnda repressiyalar tarihyn beyneleytin negizgi zal jәne qúrbandar derekterimen tanystyratyn aza tútu zaly bar. Sonymen birge derekti filimder qoyylyp, mәjilister ótkizuge arnalghan arnayy konferens-zalda totalitarizm jyldary jabyq bolghan jazyqsyz jazalaular men asharshylyq taqyryptaryn alghash kóterip, jýieli júmystar jýrgizip kele jatqan  «Ádilet» QazTAQ qyzmeti kórneki týrde kórsetilgen. Sayasy qughyn-sýrgin jyldarynan kuәlik etetin tarihy qújattar, qoghamnyng әr kezgi atqarghan júmystaryn kórsetetin fotosuretter, «Azaly kitap» shygharylymdary, qaraly kezenderdi, jekelegen túlghalardyng ómir joldaryn qarastyrghan týrli konferensiya materialdary, zertteushilerding enbekteri, repressiyalanghandardyng úrpaqtary jazghan estelikter, basqa da baspa ónimderi shanyraq kótergenine biyl otyz jyl tolatyn qogham jayynan kelushilerge mol maghlúmat beretini atap ótildi. Atqarylugha tiyis is-sharalar haqynda týrli úsynystar aityldy, totalitarlyq qoghamda adam qúqtarynyng qalay shektelgenin kórsete otyryp, demokratiyalyq qúndylyqtardy baghalay biludin, әrdayym saqtaudyng qanshalyqty manyzdy ekenin nasihattaumen ainalysyp kele jatqan «Ádilettin» otyz jyldyghyn dәstýrli Sayasy qughyn-sýrgin jәne asharshylyq qúrbandaryn eske alu kýni – 31 mamyr qarsanynda atau qajettigine nazar audaryldy.

Jinalysqa qatysqan bes ghylymiy-zertteu institut ókilderi Alash arystarynyng múrasyn izdestiru, zertteu jәne nasihattau mәselelerin talqylaugha qyzu atsalysty.  Keyingi kezderde qiyn zamandarda jazyqsyz jazalanghan tarihy túlghalar  turaly әrtýrli alyp-qashpa әngimeler shyghyp jatqandyqtan,  osynday birlesip ótkiziletin jiyndarda ortaq oy qorytyp aludyng ortaq iske paydaly  bolmaghyna barshasy kelisti.

– Ghylymy izdenisterdi jýielendire týsu jәne olardy júrtshylyq arasynda tanymal etu maqsatynda «Ádilet» qoghamymen birge atqarugha tiyis sharualar barshylyq, – dedi alghash sóz alghan til institutynyng diyrektory  Erden Qajybek, – Mәselen, lingvist jәne shyghystanushy Evgeniy Polivanovtyng týrki tilderi grafikasyn reformalau mәselesimen shúghyldanghan kezinde Ahmet Baytúrsynovtyng enbekterin de jaqsy bilgeni, ekeuining arasynda shygharmashylyq baylanys bolghany jayynda keyingi kýnderi ghana estip-bilip jýrmiz. Ýlken terrordyng osy qos qúrbany taghdyryn ózara baylanysta zerttep, tarihy taghylymyn nasihattau syndy júmystarda kýsh biriktiruding manyzy zor.

«Ádilettin» bayyrghy mýshesi Qaydar Aldajúmanov sayasy repressiyalar men asharshylyq shyndyghyn ashudaghy atqarylghan ister jәne boy kórsetip jýrgen keybir qisynsyzdyqtar jayyn әngimeledi. Al Gennadiy Zemeli GULAG-tyng Qazaqstandaghy ózi balalyq shaghy ótken lageri shyndyghyn ashu jәne songhy kezde 28 gvardiyashy-panfilovshylar haqynda oryn alyp túrghan jәit – erlikti joqqa shygharudy kózdegen әreketterdi әshkereleu orayynda naqty úsynystar aitty. Sayyn Borbasov, Sayasat Beyisbay, Qarlyghash Qaymaqbaeva, repressiyagha úshyraghandardyng úrpaqtary Nәdir Ázirbaev, Klara Kýlenova, Sәule Qojyqova, Ajar Jandosova jәne basqa da sóileushiler  Ýlken terror jýrgen kýrdeli kezendi jan-jaqty zertteudi jalghastyru, sayasy qughyn-sýrginge úshyraghandardyng halyqqa sinirgen enbekterin qalyng júrtshylyqqa jetkizip otyru sharalaryna baylanysty óz pikirlerin bildirdi. Qogham qayratkeri jәne shyghystanushy Serәli Lapinning tughanyna 150 jyl, qazaq әdebiyetining úly túlghalary  Sәken Seyfulliyn, Beyimbet Mayliyn, Iliyas Jansýgirov, Maghjan Júmabaevtyn, әigili memleket qayratkerleri Túrar Rysqúlov, Súltanbek Qojanovtyng tughanyna 125 jyl, qogham qayratkeri, tiltanushy-týrkitanushy Teljan Shonanovtyng tughanyna 125 jyl,  týrkitanushy, professor Qúdaybergen Júbanovtyng tughanyna 120 jyl­ boluyna baylanysty barsha mýddelilerge ortaq oilar órildi. Jas buyndy agha úrpaqtyng auyr da tәlimdi ómir joldaryn janghyrta otyryp nasihattau arqyly, qasiretti tarih arqyly  tәrbiyeleuge pәrmendi atsalysu ýshin atalghan ghylymiy-zertteu instituttary men mәselege beyjay qaramaytyn barlyq mekemelerding ýilesimdi júmys jýrgizuleri manyzdy ekeni anyq. Sol orayda «Ádilet» qoghamy janynan mýddeli úiymdar ókilderi enetin Ýilestiru kenesin qúru jayynda sheshim qabyldandy. Sonday-aq atalmysh ghylymy mekemeler «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamyna  újymdyq mýshe retinde kiretin boldy.

Múnyng bәrining qayta qúru jyldarynan beri, otyz jyl boyy  maqsatkerlikpen qyzmet atqaryp kele jatqan Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy júmysyna sony serpin bereri, is-sharalarynyng pәrmendiligin arttyra týseri anyq. Jalpy jinalys júrt kónilinen shyqty.

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz