جاقىندا رەسپۋبليكامىزدىڭ بەدەلدى عىلىمي مەكەمەلەرى – شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى، احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى، مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى، فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتى، رامازان سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتى، سونداي-اق  ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مۋزەيى، ورتالىق  عىلىمي كىتاپحانا باسشىلارى، قىزمەتكەرلەرى جانە عالىمداردىڭ قاتىسۋىمەن قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ جالپى جينالىسى ءوتتى.

جينالىستا «ادىلەت» قازتاق توراعاسى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مۋزەيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى عاريفوللا انەس الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى اماندىق باتالوۆتىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن سالىنىپ، جاڭا جىلدىڭ الدىندا عانا اشىلعان رەپرەسسيا مۋزەيى جونىندە جاساعان حابارلاما زور ريزاشىلىقپەن جانە اكىمدىككە، مۋزەيدى بەزەندىرۋگە تىكەلەي اتسالىسقان وبلىستىق مۇراجايعا، «زامانتۋ» شەبەرحاناسىنا دەگەن العىس سەزىممەن قابىل الىندى. وسى تاريحي وقيعاعا وراي العا تارتىلاتىن جاڭا مىندەتتەر قىزۋ تالقىعا ءتۇستى.

مۋزەي 2002 جىلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا قويىلعان «جاڭالىق» مەموريالدى ەسكەرتكىشى جانىنان بوي تۇزەگەن. مۇندا رەپرەسسيالار تاريحىن بەينەلەيتىن نەگىزگى زال جانە قۇرباندار دەرەكتەرىمەن تانىستىراتىن ازا تۇتۋ زالى بار. سونىمەن بىرگە دەرەكتى فيلمدەر قويىلىپ، ماجىلىستەر وتكىزۋگە ارنالعان ارنايى كونفەرەنتس-زالدا توتاليتاريزم جىلدارى جابىق بولعان جازىقسىز جازالاۋلار مەن اشارشىلىق تاقىرىپتارىن العاش كوتەرىپ، جۇيەلى جۇمىستار جۇرگىزىپ كەلە جاتقان  «ادىلەت» قازتاق قىزمەتى كورنەكى تۇردە كورسەتىلگەن. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جىلدارىنان كۋالىك ەتەتىن تاريحي قۇجاتتار، قوعامنىڭ ءار كەزگى اتقارعان جۇمىستارىن كورسەتەتىن فوتوسۋرەتتەر، «ازالى كىتاپ» شىعارىلىمدارى، قارالى كەزەڭدەردى، جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ ءومىر جولدارىن قاراستىرعان ءتۇرلى كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى، زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرى، رەپرەسسيالانعانداردىڭ ۇرپاقتارى جازعان ەستەلىكتەر، باسقا دا باسپا ونىمدەرى شاڭىراق كوتەرگەنىنە بيىل وتىز جىل تولاتىن قوعام جايىنان كەلۋشىلەرگە مول ماعلۇمات بەرەتىنى اتاپ ءوتىلدى. اتقارىلۋعا ءتيىس ءىس-شارالار حاقىندا ءتۇرلى ۇسىنىستار ايتىلدى، توتاليتارلىق قوعامدا ادام قۇقتارىنىڭ قالاي شەكتەلگەنىن كورسەتە وتىرىپ، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى باعالاي ءبىلۋدىڭ، ءاردايىم ساقتاۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ناسيحاتتاۋمەن اينالىسىپ كەلە جاتقان «ادىلەتتىڭ» وتىز جىلدىعىن ءداستۇرلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى – 31 مامىر قارساڭىندا اتاۋ قاجەتتىگىنە نازار اۋدارىلدى.

جينالىسقا قاتىسقان بەس عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋت وكىلدەرى الاش ارىستارىنىڭ مۇراسىن ىزدەستىرۋ، زەرتتەۋ جانە ناسيحاتتاۋ ماسەلەلەرىن تالقىلاۋعا قىزۋ اتسالىستى.  كەيىنگى كەزدەردە قيىن زامانداردا جازىقسىز جازالانعان تاريحي تۇلعالار  تۋرالى ءارتۇرلى الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر شىعىپ جاتقاندىقتان،  وسىنداي بىرلەسىپ وتكىزىلەتىن جيىنداردا ورتاق وي قورىتىپ الۋدىڭ ورتاق ىسكە پايدالى  بولماعىنا بارشاسى كەلىستى.

– عىلىمي ىزدەنىستەردى جۇيەلەندىرە ءتۇسۋ جانە ولاردى جۇرتشىلىق اراسىندا تانىمال ەتۋ ماقساتىندا «ادىلەت» قوعامىمەن بىرگە اتقارۋعا ءتيىس شارۋالار بارشىلىق، – دەدى العاش ءسوز العان ءتىل ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى  ەردەن قاجىبەك، – ماسەلەن، لينگۆيست جانە شىعىستانۋشى ەۆگەني پوليۆانوۆتىڭ تۇركى تىلدەرى گرافيكاسىن رەفورمالاۋ ماسەلەسىمەن شۇعىلدانعان كەزىندە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن دە جاقسى بىلگەنى، ەكەۋىنىڭ اراسىندا شىعارماشىلىق بايلانىس بولعانى جايىندا كەيىنگى كۇندەرى عانا ەستىپ-ءبىلىپ ءجۇرمىز. ۇلكەن تەرروردىڭ وسى قوس قۇربانى تاعدىرىن ءوزارا بايلانىستا زەرتتەپ، تاريحي تاعىلىمىن ناسيحاتتاۋ سىندى جۇمىستاردا كۇش بىرىكتىرۋدىڭ ماڭىزى زور.

«ادىلەتتىڭ» بايىرعى مۇشەسى قايدار الداجۇمانوۆ ساياسي رەپرەسسيالار مەن اشارشىلىق شىندىعىن اشۋداعى اتقارىلعان ىستەر جانە بوي كورسەتىپ جۇرگەن كەيبىر قيسىنسىزدىقتار جايىن اڭگىمەلەدى. ال گەننادي زەمەل گۋلاگ-تىڭ قازاقستانداعى ءوزى بالالىق شاعى وتكەن لاگەر شىندىعىن اشۋ جانە سوڭعى كەزدە 28 گۆاردياشى-پانفيلوۆشىلار حاقىندا ورىن الىپ تۇرعان ءجايت – ەرلىكتى جوققا شىعارۋدى كوزدەگەن ارەكەتتەردى اشكەرەلەۋ ورايىندا ناقتى ۇسىنىستار ايتتى. سايىن بورباسوۆ، ساياسات بەيىسباي، قارلىعاش قايماقباەۆا، رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردىڭ ۇرپاقتارى ءنادىر ازىرباەۆ، كلارا كۇلەنوۆا، ساۋلە قوجىقوۆا، اجار جاندوسوۆا جانە باسقا دا سويلەۋشىلەر  ۇلكەن تەررور جۇرگەن كۇردەلى كەزەڭدى جان-جاقتى زەرتتەۋدى جالعاستىرۋ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ حالىققا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن قالىڭ جۇرتشىلىققا جەتكىزىپ وتىرۋ شارالارىنا بايلانىستى ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. قوعام قايراتكەرى جانە شىعىستانۋشى سەرالى ءلاپيننىڭ تۋعانىنا 150 جىل، قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلى تۇلعالارى  ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، ماعجان جۇماباەۆتىڭ، ايگىلى مەملەكەت قايراتكەرلەرى تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ تۋعانىنا 125 جىل، قوعام قايراتكەرى، ءتىلتانۋشى-تۇركىتانۋشى تەلجان شونانوۆتىڭ تۋعانىنا 125 جىل،  تۇركىتانۋشى، پروفەسسور قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ تۋعانىنا 120 جىل­ بولۋىنا بايلانىستى بارشا مۇددەلىلەرگە ورتاق ويلار ءورىلدى. جاس بۋىندى اعا ۇرپاقتىڭ اۋىر دا ءتالىمدى ءومىر جولدارىن جاڭعىرتا وتىرىپ ناسيحاتتاۋ ارقىلى، قاسىرەتتى تاريح ارقىلى  تاربيەلەۋگە پارمەندى اتسالىسۋ ءۇشىن اتالعان عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن ماسەلەگە بەيجاي قارامايتىن بارلىق مەكەمەلەردىڭ ۇيلەسىمدى جۇمىس جۇرگىزۋلەرى ماڭىزدى ەكەنى انىق. سول ورايدا «ادىلەت» قوعامى جانىنان مۇددەلى ۇيىمدار وكىلدەرى ەنەتىن ۇيلەستىرۋ كەڭەسىن قۇرۋ جايىندا شەشىم قابىلداندى. سونداي-اق اتالمىش عىلىمي مەكەمەلەر «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنا  ۇجىمدىق مۇشە رەتىندە كىرەتىن بولدى.

مۇنىڭ ءبارىنىڭ قايتا قۇرۋ جىلدارىنان بەرى، وتىز جىل بويى  ماقساتكەرلىكپەن قىزمەت اتقارىپ كەلە جاتقان قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى جۇمىسىنا سونى سەرپىن بەرەرى، ءىس-شارالارىنىڭ پارمەندىلىگىن ارتتىرا تۇسەرى انىق. جالپى جينالىس جۇرت كوڭىلىنەن شىقتى.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz