(qiyal-shyny aralas)

Juyqta әdebiyet bilgiri, eski tanysyma kezigip qalghandaghy estigen janalyghym edi...

Álgi, ataqty bilgir әngime aitar aldyndaghy qashanghy әdeti boyynsha ózi turaly annotasiyasyn tógip-tógip aldy: «Ádebiyet tenizining qaynar búlaghymyn» dedi. «Sol qúlaghymdy búrasang Shyghys әdebiyeti tógile jóneledi, ong qúlaghymdy búrasang Batystyng klassikasy toqtamay aghady. Múrynymdy týrtip qalsang ózimizding Qazaq әdebiyetining jauharlary jauady. Al, endi auyzymnan qazir elding auyzynyng suy qúryp jýrgen modern men postmodernning týr-týri týrlenip gýlge ainalady» dedi.

Mine, múnday dara bilgirdi tyndamay kete almaysyn, tyndaghanyndy bireuge aitpay taghy túra almaysyn. Al, óz basym múnday әngimeni jornalis retinde shyp-shyrghasyn shygharmay saqqúlaq oqyrmangha jetkizbekpin.

Nóserbek degen belgisiz aqyndy alghash tanyghan Qyzylkýreng Jarqynbaev degen kәsiby әdebiyetshi eken. Yaghni, ol búl kýnde dariyaday tasyp jatqan kitaptardyng arasynan Nóserbekti asqan әdeby talghammen tauyp alypty. (Negizinde, ol tauyp alghan joq, Nóserbek ony tauyp alghany shyndyqqa janasady) Solaysha, bilgir әdebiyetshi Nóserbekting jyr jinaghy turaly taldau maqalany jazyp, jariyalap jibergen. Portaldaghy oqyrman sany qyrghyn! Maqalanyng taqyryby oqyrmannyng kózin birden arbap alghan bolu kerek. «Sunamy siyrek talant». Ári, maqalanyng tegeuirini sonsha, al degende-aq, aqyndy Hakim Abaymen tenestirumen bastaghan. «Tilge jenil, jýrekke jyly tiyip, tep-tegis júmyr kelsin ainalasy» deytin hakimning óleng turaly ózgermestey qylyp aitqan kanonyna alghyr talant tónkeris jasaghan, depti.

Óitkeni, sunamy talant dýley tolqynday alapat shabytpen jazghandyqtan, «tilge jenil» degendi «tildi búrap-búrap» alatyn jana tәsilmen auystyryp jibergen, deydi. Yaghni, tilge auyr ghana emes, til-jaqty qosa auyrtatynday óleng joldaryn tudyrghan. Sebebi, sunamy talanttyng asau arynynyng kýshi sonshalyq qazaqtyng tabighy sóilem qúrylysyn talqandap, «qanday bolsa, sonday» degen, talghamgha jetkizgen kórinedi. Bylaysha aitqanda, sunamy tasqynnan keyin jaghalauda túrghan ýi-qúrylystar qalay byt-shyt, oiran-topan bolyp qalad, dәl sonday sóz qúrylymymen «ózgeshe sóz suretin» salghan eken. Yaghni, óte tabighi! Ólendegi mәn-maghyna úiqysyraghan adamnyng sózine úqsaydy, ne әbden ishken mastyng byldyry yaky toyda tost kóterip, kónildene lepirgen toyshynyng lebizi... әiteuir qoyshy ómirding naq ózi! Ádeyi sóilem qúrap, jóndep, týzep-kýzep degendey jasandylyqqa barmaghan. Mine, búl qazaq sóz ónerindegi postmodern!

Al, endi qazaq sóz ónerindegi múnday postmodernge úiqastyng týk te keregi joq. Jyraulardan bastap Abay hakim qostap búzylmastay etip, mәrmar tastan qashalghanday qalyptastyryp qoyghan onshaqty úiqas týri endi, qajet emes! Sebep, sunamy talanttyng qara dauylday dýley  oilary  onday standart úiqastargha syimaydy eken! Sunamiydey ýreydi úshyra kýrkiregen úbaq-shúbaq óleng tolqyndarynyng ara-arasynda jylt etip qana kózge shalynatyn úiqasqa úqsastau birer sózder bolsa jetip jatyr. Búl degeniniz, qazaq sóz ónerine endi kelip aralasqan postmodern ólenderding basbilmes bolmysyna óte jarasyp túr!

Al, endi Hakim Abaydyng «jýrekke jyly tii» teoriyasyna kelsek, ol da búl  postmodern ólende mýlde ózgeriske úshyrap, basqa keyipke engen. Postmodern ólenning sóz qúrlysy әlgindey byt-shyt tabighy bolghandyqtan yaghny sunamiyge úshyraghan teniz jaghalauyndaghy ýiindilerge úqsaytyndyqtan mәni de solay bolugha tiyis eken. Onyng ishinen kereginizdi óziniz izdep tauyp alynyz! Krossvordqa qalay bas qatyrsanyz, búl postmodern ólenge siz de solay bas qatyryp, sonyng ishinen qajet bolsa, ruhany keregindi ózing izde! Mine, búl degeniniz dayyn úiqas, aiqyn oigha әbden jaman ýirengen toghyshar oqyrmandy, oilanugha, ruhany jetiluge ýiiretetin birden-bir qúbylys! Yaghni, ýiindi-qirandynyng arasynan myqty bolsa, oqyrman ózi estetika jasap alsyn!

Mine, osynday ruhta jazylghan әdebiyet bilgirining maqalasynyng ózi sensasiyagha ainalyp ketipti. Jyr jinaq, jayynda qalypty! Osydan keyin-aq, kelesi kezekte, әdebiyetting talantty jas bilgirleri «Nóserbekting jyr jinaghyn» tauyp alyp, onyng jan-jaghynan kirip, onyng ishinde jasyrynyp jatqan nebir tylsym oy men nәzik sezimderdi ashyp, alghyr oqyrmandardy qayran qaldyrypty. Sonyng bireui, Nóserbek aqyn tipti, qazaqty alpysynshy jyldary Sovet Odaghyna tanytqan «Gharysh aqynynan» da asyp ketti, degen janalyqty shygharyp kelgen. Yaghni, «Gharysh aqyny» jer atmosferasynan ary shyqqan gharyshkerding erligin pash etip, sol kezdegi anqau oqyrmannyng auzyn anqaytqan bolsa, myna sunamy talantty postmodern aqyn, qazirge deyin qúpiyasy ashylmay jatqan jerding yadrosyna tayap barypty. Bylaysha, aitqanda, aqyn ólenindegi ruhany dinamitpen jer sharyn qaq bólip ashyp jiberuge kýshim jetedi, degen! Biraq, әzirshe bireuler bóget bolyp túrghandyqtan, ashpay túra túramyn, depti. Mine, ghajap! Búl degen Qúdaylyq qúdiret qoy!

Taghy bir jas әdebiyetshi sunamy talanttyng Kýn men Aydy suretteuinde, jylqy men eshkini jyrlauynda jyraular sekildi qúr aqyl, Abay hakimder qúsap jansyz fotografiyalyq suretteumen shektelmey, Kýn men Aydy sóileytin tiri keyipkerge ainaldyryp, qazaqtyng jylqysy men eshkisin, kól baqa turaly óleng jazghan әldebir ataqty Japon aqynynan da asyryp, aq tekening saqalyn aigha tenep poeziyadaghy peyzaj jasauda shyt-jana shyrqau biyikke shyqty dep, dәleldep shyghypty.

Mine, osylaysha sunamy talant Nóserbek aqyn jayly zertteu mәtinderi az uaqytta býtin internet ainalysatynday mólsherde kóbeyip ýlgerilgen. Áriyne, búl «sunamy talantty tanu» ghylymynyng basynda osy әngimeni maghan aityp berip túrghan  әdebiyetting bilgiri ózi túrghanyn, odan keyingilerding bәri  óz shәkirtteri ekenin, óte sypayylap eskertip qoydy. Óitkeni, ol kisi óstip jýrip ózining janasha «shkolyn» qalyptastyrmaq kórinedi. (Men ishimnen, múnday әdeby zertteuge jasy jýzge tayap ketken qazaqtyng sóz zergeri Múzafar Álimbaev ta, tipti Odaqqa әigili «Gharysh aqyny» da jete almaghan edi-au, dep qoyam).

Sodan, әdebiyet bilgiri maghan әngimelep bergen zertteu-súhbatyn qorytyndylady: Búl sunamy talantty Fransuzdyng әigili suretshisi Pikassogha salystyrugha bolady, dedi. Ol, kәdimgi uaqyt ólsheytin saghattardy  qalay bolsa, solay mayysa beretin júmsaq rezinka sekildi etip syzyp beyneleu ónerin dýr silkindirgen. Adam qiyaly jetpeytin qúbylys jasaghan! Jәne, dәl qazirgi sahna әn ónerine de sunamy talanttyng úqsastyghy bar, deydi. Bylaysha aitqanda, búrynghy ataqty әnshiler búltqa jetetin shyrqau dauystarymen, búlbúl ýnindey synghyr әuenimen maqtalyp, tyndarmannyng kónilin әdemi kýige bólep, ruhany rahatqa keneltetin bolsa, qazirgi әnshiler sahnada qolyna mikrofon ústap alyp, tyndarmandy «endi ne bolar eken?!» degen ýrey men ýmitting arasynda otyratyn sandalbay degen kýige bóleydi eken, sóitip әlgi әnshi kenet sekirip-sekirip ketip, eng sonynda qarlyghynqy masan-mauyqqan dauyspen bir dybysqa úqsas ýn shygharsa boldy,  búl degeniniz, qazirgi  eng songhy ýnsiz-tilsiz әn-ónerine jatady eken. (Pa, myna әdebiyet bilgirining býkil óner salasynan bilmeytini joq qoy, dep tandanyp qoyam)

En, sonynda әngimeni tógip túrghan әdebiyet bilgiri týiin sózin aitty-au! «Sunamy talant Nóserbekting ózi, oqyrman túrypty, keyde keybir ólenderin ózi de týsinbeydi eken. Óitkeni, onyng tastay suyq aqylynan júldyz sәuleli sezimderi mýlde ozyp ketken. Sondyqtan, órmekshining torynan da jinishke, jana jaughan qardyng úlpasynan da ýlpildek sezimderin jetkizuge qazaq sózi tapshylyq etetin kórinedi. Mine, osy jaghdaygha baylanysty aqynnyng ólenindegi óte túnghiyq terende jatqan súmdyq syrlardy, súrapyl týisikterdi qazirgi jas әdebiyetshiler iyiskep taba ma, sipap taba ma, әiteuir tauyp alyp taldau maqala arqyly, oily oqyrmangha jetkizip beruge tiyis eken, deydi»

Áreng ayaqtalghan sóz sonynda ataqty әdebiyet bilgirine jornalist retinde bir saual qoydym. «Osynday erekshe qabiletti Nóserbekting ózi tauyp aldy dep, oilaysyz ba? Oghan osynday  asqan daryndy, Jaratushy Ie bergeni turaly bir auyz sóz aitpadynyz ghoy?» dep edim, әdebiyetshi әriptesim qabaghyn qatty shytty: «Ádebiyet ónerine din mәselesin aralastyrugha bolmaydy, bauyr!» dedi. Jәne shegelep túryp taghy aitty: «Nóserbekting talantyn Tabighat jaratqan ishten tughan has talant», «Nóserbekting ózi de múny Tabighattyng jomart syiy dep biledi» dedi.

Eger, әdebiyet zertteushisining saghat jarym ýzdiksiz aitqan osy әngimesin týgel jazsam «atórtpen» on segiz-jiyrma paraq bolar edi. Oqyrmandy sharshatpau ýshin ony sholu maqala retinde jazghaly jýrgenimde, sunamy talant jóninde adam sengisiz sensasiya taghy búrq ete qaldy. Oqigha bylay órbise kerek:

Álgi, býtin internetke jýk bolatyn «sunamy talat» turaly zertteu maqalalalardyng eng tandaulylaryn bir jas qazaq az uaqytta aghylshynshagha audaryp, kitap etip shygharyp jiberipti. Sóitse, әlgi aghylshyn tilindegi әdeby zertteu kitap «Nobeli syilyghyn saraptaytyn kenestin» kensesine jetip qoyypty.

Olar Aziyadaghy belgisizdeu, az halyqtyng osynshalyq tereng de, jan-jaqty әdeby bilimine qatty tandanyp qalypty. Maqaladaghy jana әdeby terminderding moldyghyna riza bolypty! «Qazaq» degen halyqtyng eshkimge úqsamaytyn bólek dýniyetanymyn, dara estetikalyq tandamaly talghamyn aghylshyn tilining shenberinde móltildetip dәl de, әserli jetkizgenine eljiregenderi sonsha, kózderine jas alghan eken.

Bir ghajaby «syilyq saraptau tóralqasy» Nóserbekting «jyr jinaghyn» yaghny týpnúsqany oqymay-aq, osy zertteu maqalalar arqyly «20....-jylghy әdeby syilyqty, qazaq degen halyqtyng poeziya ónerin әlemge tanytqan, kóshpendiler úrpaghynyng qaytalanbas dýniyetanymyn sóz ónerine ainaldyrghany ýshin»  әdeby Nobeli syilyghyn beruge layyq dep, úigharyp jibergen!

Taghy bir tanghalarlyghy syilyq saraptau tóralqasyna osyghan qatysty әldebir shaghym hat yaky qarsylyq pikir de týsip ýlgergen kórinedi. Nobeli syilyghyn alugha úzaq ómirin arnaghan, óte bedeldi bir qazaq qariya búl habardy estisimen «Kezekti búzyp mening aldyma týsip ketetindey ol nendey keremet qazaq?!» degen mazmúndaghy hat joldaghan.

Bir ghajaby búl aryzdyng da jauaby jeke iyesine ghana emes, Halyqaralyq әdeby jurnalgha jariyalanypty. (Shaghym hatpen qosa) Jauap qysqasha mynanday:

«Biz óz tarihymyzda әdeby syilyqty týpnúsqanyng ózin sarapqa salmay-aq, ony taldaghan zertteu maqalalar boyynsha bereyik dep, otyrmyz. Tipti, zertteu maqala ghana emes mynanday da keremet bar eken. Nobelige ie bolghaly otyrghan ataqty aqynnyng aty-jóni turaly bir zertteushi bylay depti: Aqynnyng aty sel bolyp jauatyn jauynnyng eng qysqasha atauy, deydi. Yaghni, «Nóserbek» degen adam esimi mәdeniyetti batys әleminde әli qalyptaspaghan, tek qazaq degen halyqqa ghana tәn fenomen. Tipti, syilyqqa aty úsynylatyn dýniyejýzining halqynan múnday erekshe aty-jóndi kórmegen biz qatty tanyrqap otyrmyz. Al, aqynnyng óz aty ghana osynday erekshe bolsa eshtene emes der edik, әkesining aty da alapat eken! «Qaraqúiyn» deydi!  Esimning maghynasyn aghylshynsha audarghanda kensemiz shayqalyp ketti! Endi, familiyasyn estigende esten tanudyng az aldynda qaldyq! Shatyr-shútyr! Nayzaghay! Nóserbek Qaraqúiynúly Nayzaghay! Mine, birinen biri ótken osynday ýsh esim-soydyng qabattasuynyng ózi ghana Nobeli syilyghyna layyq» depti.

«Oypyr-ay!» dedik, býkil qazaq bir dauyspen, qazaq dalasyn tenselte, quanyshtan mandaymyz jarylyp, kózimizden jas yrshyp ketti! Tolqudan alasúrghan jýrek auyzdan shyghyp ketuge az qaldy, erinimiz kemsendep: Vernard Shou beker aitpaghan eken ghoy, dedik. «Nobeli sekildi syilyqty shaytan da oilap taba almaydy!» dep. Osylaysha, biz qazaq, búrynghy kiyiz ýili auyldar eli, qazirgi «Toyhanalar» otany endi, Nóserbek Nayzaghaydyng Nobelin toylau qamyna kirisip te kettik.

Búl quanyshty habar qúlaghyna tiyer-tiymes portalgha topyrlaghan tobyrlar birin-biri basyp-janshyp kete jazdady. Pikir alanyna shyqqan tobyrdyng toqsan payyzy «Ataghymyzdy aiday әlemge jarqyrata jay ýshin ayanbay toylaymyz!» degen úran kóterdi. Qalghan on payyzy «Siniring shyghyp otyryp nening toyy!» dep, qarsy shyqty. Kalbit degen bireu «Nóserbek sovremennyy halturshiyk» degeni ýshin onbay tayaq jedi. Osylay portal alanynda tóbeles bastalyp ketti. Nóserbekting jyr jinaghy da, ony jazghan shuly maqala da jayyna qaldy. Portal jazarmandary óz-ózining jazghanyn jarysa jabylyp, ayamay soyyp, asyra maqtap, aqyra boqtap, aiqaylay jaqtap, túqyrta taptap, shynghyrta dattap, ólmishi ghyp óshirip, ókirte ósirip, óneshin júlyp, jýndey týtip, shiyedey tyrnap, shiydey sógip, bedelin tógip... neler ghajap sheshen sózder seldey aghyldy... Biraq, bayaghydan beri toy toylaudyng kәsiby sheberi, әkki maytalmandary múnday bos sózge aldanbady, túlpar attay tórt taghandap túryp:

«Eger, osy Nobeldi «jughan» toydan keyin «qazaq» degen atymyzdy әlem tanyp-bilse, qiyamet qayym bolghanasha, kredit tólep, kedey kýn keshuden de esh tayynbaymyz!» dep, qatty kisinep jiberdi. Sol kezde әli qalghan tobyr da qosyla shúrqyray kisinedi...

Abay Mauqaraúly

Abai.kz