Úly Búlghar handyghy turaly bir shyndyq

Resey tarihshylarynyng tújyrymynsha, Úly Búlghariya VII ghasyrda ýshke ydyrap ketken, Asparuh han bastaghan búlgharlar qazirgi Bolgariya aumaghyndaghy slavyandardy baghyndyryp, Dunay Bolgariyasy memleketin qúrdy. Búlgharlardyng ekinshi bóligi Edil (Volga) ózeni boyynda Voljskaya Bulgariya knyazdigin ornatty jәne búlgharlardyng ýshinshi bóligi Qyrymda ornyghyp qaldy.

Orystar ornyqtyrghan osy tarihy derekting tolyq jalghan ekenin X ghasyrdaghy arab tarihshysy әri geografy Ál Masudiydin jazbalary әshkereleydi. Onyng enbegining «Shirvan men Ál Bab tarihy» degen bóliminde Kavkazdaghy, Qarateniz ben Azov tenizi aimaghyndaghy halyqtar men memleketter jayly egjey-tegjeyli bayandalady. Ol tarihshy ghana emes, geograf ta bolghandyqtan, kimning qay jerde otyrghanyn qatesiz kórsetken. Europa ghalymdary soghan kóz jetkizgendikten, Ál Masudy enbekterin senimdi dep birauyzdan moyyndaydy. Ataqty ghalym Ibn Haldun XIV ghasyrda ony «Tarihshylar imamy» dep tanyghany mәlim. Resey imperiyasy men Sovet ókimeti atalghan jazbany tarihy katologtar tizimine engizbegen. Sebebi, arabtyq shynayy jazbalar ózderi qalyptastyrghan jalghan tarihtyng kýl-parshasyn shygharatynyn jaqsy týsingen.

Endi sol Ál Masudiyding «Shirvan men Ál Bab tarihy» degen jazbasyna nazar salayyq: «Amal, tam gde teperi jiyvet hazarskiy sari, sostoit iz treh chastey, na kotorye ego delit velikaya reka, kotoraya vytekaet iz verhnih chastey turkskih zemeli. Ot nee strany Burgar otdelyaetsya rukav, kotoryy vpadaet v Maytas. V verhney chasty hazarskoy reky esti protok, vlivaishiysya v zaliv morya Maytas – more rusov, po kotoromu ne plavayt drugiye, y ony obosnovalisi na odnom iz ego beregov. Sredy nih esti kupsy, kotorye postoyanno ezdyat k saru burgar. Gorod Burgar stoit na beregu Maytasa, y ya polagay, chto etot narod jiyvet v Sedimom klimate. Ony rod turkov, y karavany postoyanno hodyat ot nih v Horezm, chto v horasanskoy zemle, y iz Horezma k niym. Hazary iymeiyt chelny, na kotoryh ony plavayt iz svoego goroda vverh po reke... vdoli nee jivut osedlye turkskie plemena, sostavlyaishie chasti Hazarskogo sarstva. Ih poseleniya tyanutsya nepreryvno mejdu Hazarskim sarstvom y Burgaramiy.».

Aldynghy maqalamyzda Amal qalasy (Hazar astanasy) Hazar ózeni (Kubani) jaghasynda bolghanyn, Kubani ózenine jogharydan Don (Tanays) ózenining bir salasy (Egorlyk ózeni) kelip qúighanyn Ál Masudy derekterimen dәleldegenbiz. Ál Masudiyding «Úly ózen» degeni – qazirgi Don ózeni, jogharydaghy bir salasy Maytas (Azov) tenizine qúyatyny oghan jetkilikti dәlel. «Búlghar astanasy Maytas (Azov) tenizi jaghasynda», deydi. Sonymen qatar «Jetinshi klimat» aimaghy da búlgharlar jeri ekenin aitady. Osylaysha Azov tenizinen qazirgi Moskva aimaghyna deyin Búlghar handyghynyng jeri ekenin aighaqtaydy.

«Maytas (Azov) – tek rus kemeleri jýzetin teniz», deydi jәne rus eli tenizding bir jaghasyn mekendeytinin jazady. Tenizding Búlghar qalasy ornalasqan soltýstigi men batysy (qazirgi Ukraina jeri) Búlghar handyghyna tiyesili eken (tómendegi derekte). Al tenizding Kavkaz tauyna qaraghan jaghasy, yaghny Azov tenizining shyghys jaghalauy – Hazar qaghanaty jeri (jaghasynda Hazar astanasy ornalasqan Kubani ózeni bar). Sondyqtan Maytas (Azov) tenizi jaghasyndaghy rus eli otyrghan aimaq Qyrym deuden basqa amal joq. Rus saudagerleri Búlghar handyghyna qatynasyp túratynyn aitady. Yaghni, Qyrymnan kemelerimen tenizding jogharghy jaghyndaghy Búlghar qalasyna saudamen baryp túrghan. Hazar qaghanaty men Búlghar handyghy shekaralas, Búlghar aimaghynan shyghyp Hazar (Kubani) ózenine qúyatyn ózendi shekara dep kórsetedi ghalym (Azov tenizinen shyghatyn – Eya ózeni).

Orystar: «Hazar qaghanaty Daghystanda boldy. Batys Qazaqstan aimaghy da Hazar qaghanatynyng iyeliginde», deydi. Ál Masudy bolsa, Búlghar keruenderining Horasan aimaghyna baratyn joly Hazar qaghanaty aimaghymen ótedi demeydi. Kerisinshe, Hazar qaghanatynyng ortalyghy qazirgi Kubani aimaghynda bolghanyn jazady.

Ál Masudy derekterin әri qaray zerdelep kóreyik: «V nastoyashee vremya, kogda iydet 332/943 god, burgarskiy sari musulimaniyn; etot sari sovershaet pohody na Konstantinopoli s voyskom v 50 tys. konnikov y bolee y rassylaet svoy grabiyteliskie [otryady] vokrug Konstantinopolya v strany Rumiya y Andalusii, k burgundsam, galisiysam y frankam. Ot nego do Konstantinopolya okolo dvuh mesyasev bezostanovochnogo puty cherez obitaemye zemly y stepiy».

Múnda Búlghar hanynyng әskeri Vizantiya aimaghyna jәne basqa da europalyq elderge joryq jasap túratyny bayandalghan. Ol orystar aitatyn «Dunayskaya Bolgariya» memleketining әskeri boluy mýmkin emes. Óitkeni, arab tarihshysy Búlghar hany otyrghan qaladan Vizantiya shekarasyna deyin eki ailyq jol ekenin de kórsetudi úmytpaghan. Osylaysha músylman dindi Búlghar patshalyghy alyp imperiya ekenin aighaqtaydy. Onyng aumaghyna «Jetinshi klimatty» qazirgi Moskva ghana emes, sonymen qatar Vizantiya shekarasyna deyingi alyp alqap ta enetinin jazghan.

Endi mynaghan nazar audarynyz! Qazirgi Reseyding europalyq bóligimen qatar, Belarusi, Ukraina, Moldova, Bolgariya aimaqtary týgeldey Búlghar handyghy iyeligi bolghan. Orys tarihshylary aitqanday, Voljskaya Bulgariya knyazdigi men Dunayskaya Bolgariya memleketi bolmaghan, Velikaya Bulgariya VII ghasyrda ýshke ydyrap ketpegen. Búl Ál Masudy enbeginde anyq jazylghan. Úly Búlghariya X ghasyrda Vizantiyamen jәne basqa da europalyq eldermen tyghyz qarym-qatynas jasaghan, búlghar saudagerleri qazirgi Iran (Horasan) aimaghymen túraqty keruen baylanysyn ornatqan.

Bolgariya eli tarihynda hristiandyqqa deyingi bolgar biyleushileri «hanasuvegi» dep atalghany kórsetiledi jәne onyng maghynasy belgisiz delingen. Anyghynda, hanasuvegiy «han asýy begi» degen atau ekeni kórinip túr. Bolgarlardyng atalary – búlgharlar týrki tildi bolghany barshagha mәlim. Sonda Búlghar hanynyng qazirgi Bolgariya aimaghyndaghy tuystary, yaghny hanzadalar «Han Asýy bekteri» dep atalghan. Bolgar patshalyghyn ornatqan rudyng Asean dep atalghany da Bolgariya tarihynda bar. Asýy – As dinastiyasy, yaghny Búlghar patshalyghyn biylegender – Asylúya dinastiyasy ókilderi. Búlghar patshalyghy men asylúyalyq Týrki Ashina toby biylegen Hazar qaghanatynyng tatu kórshi bolghany Búlghar biyleushilerining de Týrki Ashina tobynan ekenin bayqatady.

Ál Masudy jazbalary bylay jalghasady: «V nastoyashee vremya, kogda iydet 332/943 god, burgarskiy sari musulimaniyn; on prinyal islam v dny Muktadira-Billaha posle 310/922 goda, kogda on vo sne uviydel viydeniye. Ego syn uje ranishe sovershil palomnichestvo, dostig Bagdada y priyvez s soboy dlya Muktadira znamya, savad (Savad bukvalino znachit “chernota”. Barbie de Menar perevodit eto kak “chernye meha”. Vozmojno, v podlinniyke govorilosi nechto ob abbasidskih “chernyh znamenah”). U burgar esti sobornaya mecheti».

Búl derek Búlghar patshalyghy hany X ghasyrdyng basynda músylmandyq qabyldaghanyn, onyng úly odan búryn músylman bolghanyn aitady. Shamasy, Búlghar handyghynda IX ghasyr sonynda músylmandyq qabyldau beleng alghan deu oryndy. Ál Masudy jazbasy VII ghasyrdan hristiyan Alandardyng IX ghasyrda svyashennikterdi Vizantiyagha quyp jiberip eski senimderine kóshkenin kórsetetinin Kavkaz qazaqtary jayly maqalada aittyq. Armiyan derekteri Alan elin V ghasyrda biylegen top As-túghyr (ash-digor) dep atalghanyn bayqatady (asylúyanyng derbes bir tarmaghy).

Shamasy, Búlghar patshalyghynda músylmandyq ornauyna narazy hanzadalar Kavkazgha ketip, ondaghy Alan eli biyligin As-túghyr (ash-digor) tobynan tartyp alghan. Onyng dәleli – eki ghasyr hristiandyqty ústanghan elding bir sәtte odan bas tartyp eski senimine qaytuy, ash-digor (as-túghyr) tobynyng Alan elinen bólinip, Iron (osetiyn) eline sinisip ketui, Alan elining qarapayym qarasha bóligining qarashay últy bolyp qalyptasuy. Al kýrdeli sosloviyalyq qúramy bar balqar últy atauynyng «búlghar» sózine úqsastyghy, balqar elin osetinderding «asy» dep ataghany. Sonymen qatar digor-osetinder men qarashaylar dauly mәselelerde keyinge deyin balqar tórelerine jýginip kelgeni de tarihshylargha belgili. Asylúya ruy biylegen Huni (qún) imperiyasy biyleushisi «Shynýi» (shaniu) dep atalsa, balqar eli biyleushisi keshege deyin «Úlyýi» dep atalghan eken.

Ál Masudy Búlghar hanynyng úly hajylyqqa baryp kelgenin, halifat biyleushisi ol arqyly Búlghar hanyna Qaghba jamylghysynan arnayy jyrtysty (kisvah) syy retinde berip jibergenin aitypty. Orys audarmashysy kisvahty «savad» dep audaryp, onyng ne ekenin bilmegen bolady. Músylman eli tarihynan habardar ghalymnyng Qaghba jamylghysy jylda jyrtysqa bólinip, músylman elderi basshylary men ózge de syily, bedeldi músylmandargha syy retinde taratylatynyn, ol dәstýr erteden bar ekenin bilmeui mýmkin emes. Onday jyrtys syy retinde bizding Preziydentimiz Núrsúltan Nazarbaevqa da berilgen.

Reseylik tarihshylar Búlghar hany Haliften din ýiretetin adam jiberuin jәne onymen birge meshit salugha qarajat bóluin súraghanyn, Ibn Fadlan sol Halif jibergen arnayy ókil ekenin aitatyny mәlim. Volga ózeninen bastap, Vizantiyagha deyingi alyp aimaqty biylegen, әskeri Vizantiya men europalyq elderdi titiretken, úly hajylyqqa baryp kelgen Búlghar hany meshit salu ýshin Halifting qarajatyna múhtaj boluy jәne Islam dinin ýiretetin adam tappauy mýmkin be? Jaqyn kórshisi Hazar qaghanatynda músylman medireseleri men dindar hadilar jetkilikti ekenin Ál Masudy derekterimen aldynghy maqalamyzda kórsettik. Onyng ýstine, әskeri Vizantiya men Europa elderine joryq jasaghan jәne Irangha deyin keruen qatynatatyn Búlghar hanyna Baghdatpen baylanys jasau esh qiyn emes qoy. Demek, Ibn Fadlan sayahaty jayly jazba da – Resey biyligining kóp ótirikterining biri. Solay ekenin Ibn Fadlan jazbasy jayly maqalamyzda anyq dәleldegenbiz.

Ál Masudy derekterin әri qaray zerdeleyik: «Gorod Burgar stoit na beregu Maytasa, y ya polagay, chto etot narod jiyvet v Sedimom klimate. V strane burgar v techenie chasty goda nochy chrezvychayno korotki. Nekotorye iz nih govoryat, chto chelovek ne uspeet svariti gorshok [myasa], kak nastaet utro».

Múnda Búlghar elinde jyldyng key uaqytynda týn óte qysqa «Jetinshi klimatty ólke» de bary aitylady. Moskva aimaghynyng aua rayy turaly enbekte: «Geograficheskim polojeniyem Moskvy obuslovlena prodoljiytelinosti dnya v techenie goda. Ona kolebletsya ot 7 chasov 00 minut 22 dekabrya do 17 chasov 34 minut 22 iinya. V staroy chasty Moskvy, vsledstvie eyo bolee severnogo polojeniya, letom svetovoy deni chuti dolishe, chem na prisoediynyonnyh territoriyah, a zimoy – koroche. Nepolnye nochy na shirote Moskvy dlyatsya s 6 maya po 8 avgusta, y polnoy nochy ne nastupaet», degen joldar bar. Sonda Moskvada keshke kýn batqannan tanerteng kýn shyqqangha deyin 7 saghat uaqyt eken. Aqsham namazy kirgen sәtten qúptan namazyna deyin – 1 saghat 30 minut, tang namazy kirgennen kýn shyghar sәtke deyinde – 1 saghat 30 minut. Sonda Moskvada týngi uaqyt naqty 4 saghat ghana bolghan (eski Moskva aumaghynda odan da qysqa boluy mýmkin). Altyn ordada XIV ghasyrda bolghan arab sayahatshysy Ibn Batuta Búlghar eline baryp osy jaytqa kóz jetkizgenin aldynghy maqalalarymyzdyng birinde jazghanbyz. Arab tarihshysy Ibn әl Asir XIII ghasyrda Shynghyshan әskeri Kolhida oipatyndaghy Qypshaq elin baghyndyryp, sosyn kórshi jatqan rus elin jaulaghanyn (rus elining baylary men saudagerleri kemelerimen qazirgi Týrkiya aumaghyna qashaqanyn), sodan song Búlghar eline joryq jasaghanyn jazghany mәlim.

X ghasyrdaghy Ál Masudy de, XIII ghasyrdaghy Ibn әl Asir de,  XIV ghasyrdaghy Ibn Batuta da «Jetinshi klimiatty» ólkede orys nemese slavyan degen últtardy kezdestirmeydi. Kerisinshe ýsheuide ol aimaq halqy músylman búlgharlar ekenin jazady.   

Shyndyghynda, orys halqy – músylman Búlghar elining tikeley úrpaghy. Orys halqy VII ghasyrdan XI ghasyrgha deyin ómir sýrgen alyp Búlghar patshalyghyn últtyq memleketi retinde, tipti Europanyng jartysyn biylegen últtyq imperiyalary retinde maqtanysh etuige tolyq qúqyly. Alayda, olay ete almaydy. Óitkeni, ol atalary týrki tildi bolghan jәne X ghasyrdan músylmandyqty qabyldaghan. Búlghar imperiyasy ózderiniki ekenin moyyndasa, onda XI ghasyrdan keyin qyrymdyq orys (rus) toby biylegendikten búlghar eli atauy ros bolyp ózgergenin, músylmandyqtan hristiandyqqa ótken ros-búlghar eli bolgariyalyq «eski bolgar» tiline (serkovno-slavyanskiy yazyk) kóshuimen týrki-búlgharlyq ana tilinen airylghanyn moyyndaularyna tura keler edi. Tit patshany (Ivan Groznyi) ulap óltirip, Resey imperiyasy biyligine hristian Romanovtar dinastiyasyn otyrghyzghan iyezuid ordeni imperiya halqynyng jadynan shynayy tarihty óshirudi basty maqsat qyldy. Orys halqynyng jalghan hristiandyq kóne tarihyn jazudyng aqyry býkil týrkiler tarihyn búrmalaumen úshtasty, basqasha boluy mýmkin de emes edi. «Ótirikting qúiryghy bir tútam», deydi qazaq. Jalghan tarih qansha sheber jasyrylsa da, uaqyt óte menmúndalap kórine beredi. Belgili aqyn Oljas Sýleymenov «Orys halqy tarihynyng basty kuәgeri» degen kóne rus jylnamalarynyng týpnúsqalary (drevne-russkie letopisi) týrki tildi bolghanyn dәleldep bergen. Orystyng myqty degen akademik ghalymdary ony joqqa shyghara almady. Osynyng ózi orys halqy tarihynyng kýmәndi jәne senimsiz ekenin orys ghalymdary da jaqsy týsinetinin kórsetedi.

Al qazaq tarihshylary she?

Bekjan Ádenúly

Abai.kz