31 mamyr  -  sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni

Jazushy O.Shayahmetovtyng «Týrkistan tútqyny» romanyn oqyghannan keyingi  oilar.

Tәuelszdiktin  jiyrma jyly ishinde «qazaq qasireti», «Qazaqstan qasireti» degen  sózderdi jii aityp, jii qoldanyp kelemiz. Myng ólip, myng tirilgen qazaq halqynyng eng bir qasiretti kezenderining biri keshegi bolisheviktik kenes zamanynda, atap aitqanda 1917-1920 jyldary bastalghan zorlyq, ashtyq, indet jyldarynyng odan keyin baylardy tәrkileu jәne qazaqtardy kýshtep újymdastyrudan bastalyp, әri qaray otyzynshy jyldardaghy Úly ashtyq qyrghynyna әkeldi. Onyng jalghasy 1937-1938 jyldardaghy jappay halyq jaularyn izdep tabu arqyly qazaqtyng betke ústar azamattaryn atu, asu, it jekkenge aidaugha úlasyp ótken ghasyrydng eluinshi jyldarynyng ortasyna deyin sozyldy.

31 mamyr  -  sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni

Jazushy O.Shayahmetovtyng «Týrkistan tútqyny» romanyn oqyghannan keyingi  oilar.

Tәuelszdiktin  jiyrma jyly ishinde «qazaq qasireti», «Qazaqstan qasireti» degen  sózderdi jii aityp, jii qoldanyp kelemiz. Myng ólip, myng tirilgen qazaq halqynyng eng bir qasiretti kezenderining biri keshegi bolisheviktik kenes zamanynda, atap aitqanda 1917-1920 jyldary bastalghan zorlyq, ashtyq, indet jyldarynyng odan keyin baylardy tәrkileu jәne qazaqtardy kýshtep újymdastyrudan bastalyp, әri qaray otyzynshy jyldardaghy Úly ashtyq qyrghynyna әkeldi. Onyng jalghasy 1937-1938 jyldardaghy jappay halyq jaularyn izdep tabu arqyly qazaqtyng betke ústar azamattaryn atu, asu, it jekkenge aidaugha úlasyp ótken ghasyrydng eluinshi jyldarynyng ortasyna deyin sozyldy.

20 jyl boldy, qazaq tarihynyng qasiretti betteri jayly taqyrypty zertteuge keninen jol ashyldy dep jýrmiz. Biraq, búl zertteulerding jalpy bayandau maghynasynda ótip jatqanyn, jalpy sifrlarmen, statistikalyq derektermen shektelip jatqanyn aitqan jón bolar. Atylghan, asylghan, qyrylghan jandardyng tek jalpy sanyn aitamyz, jeke adamdar men túlghalargha keletin bolsaq atylghan, sottalghan ataqty arystardy ghana, solardyng otbasylyq tóniregindegi derekterinen asa almay kelemiz. Ataqty Ahmet, Álihan, Mirjaqyp, Sәken, Mústafa, Maghjandardy aita otyryp býkil qazaq tarihynyng qasiretti betterin aitqan bolamyz.

Áytse de, bile bilsek qazaq qasireti Qazaqstannyng әrbir oblysynda, qala, audanynda, auylynda, eldi-mekeninde boldy emes pe. Ár aimaqtyng ózining «halyq jaulary», «qazaq últshyldary», «japongha, týrikke, aghylshyngha júmys istegen shpiondary», «últtyq fashisteri» boldy. Solardyng әrqaysysynyng attary ataldy ma, tarihy zertteldi me, qashan, qay jerde atylghany, mýrdesining qay jerge kómilgeni ashyldy ma? Ókinishke oray, joq. Qanshama qandasymyz kenes zobalanynan qashyp jýrip óldi, shet jerde kómusiz qaldy, ashtyqtan, indetten sýiekteri dalada qay jerde qaldy? Bilemiz be? Bilmeymiz. Ókinishke oray býgingi ýkimet búl júmysty qolgha aludy, kenestik zamandaghy zobalang qúrbandarynyng qasiretin arnayy zertteudi qolgha almay otyr. Qoly jetpey otyr ma, әlde qúlqy joq pa?! Múnday jaghdayda ne isteu kerek? Halyq, el, qogham bolyp búl taqyrypty ózimiz qolgha aluymyz kerek, asyghuymyz kerek. Sebebi,ol jyldardyng kuәlary aramyzda tausylyp bitip boldy dese bolady. Endi 5-10 jylda sol qasiretti oqighalardy jas úrpaq úmytyp, ol kezderdi  «júmaq zamany» dep aitatyn bolady.

Sondyqtan da búl júmysty әr aimaqtyn, auyldyng óz tól tarihyna janashyrlyqpen qaraytyn últjandy, imandy, qazaqy kózqarastaghy azamattary, ólketanushylary, jergilikti tarihshylary qolgha aluy qajet. Sonday azamattar siyrek bolsa da aramyzda kezdesedi eken. Mine, sol qatardan shymkenttik ardager qalamger, jazushy, ólketanushy aqsaqaly Ordabek Shayahmetovtyng tabyluy quanyshty jaghday dep aitar edim. Jaqynda kitap dýkenining sóresinen O.Shayahmetovtyng «Ólmes әnning ruhy»  atty kitabyn qolgha ústaghanymda osynday oy keldi. Kitap negizinen alghanda «Týrkistan tútqyny» romanynan túrady. Aytar әngimememiz de osy roman tónireginde.

Jazushy romannyng basty keyipkeri, ómirde bolghan adam  -  Bәiken Qonaqbaevtyng ómir joly negizinde, onyng 1930-1955 jyldardaghy basynan keshken taghdyryn qamtyp, 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisi men 1991 jylghy tamyz oqighasymen, KSRO-ng tarqauymen ayaqtaghan. Oqigha jelileri naqty derekti qújattarmen, shynayy aighaqtarmen, kórkem sózben jaqsy surettelgen.

Bәiken aqsaqaldyng qasiretti ómiri Qazaqstannyng ontýstik oblystarynan bastau alyp, sol aimaqpen tyghyz baylanysta bolghanymen, aqsaqaldyng bastan keshken hikmetteri býkil qazaq dalasyna, sol zamandaghy qazaq qoghamyna tәn, ortaq jaqtary kópshilik. Búl kisi Sәken Seyfulliyn, Iliyas Jansýgirovtermen taghdyrlas bolghan. Halyq jauy degen jalamen әueli jeti jylgha Kolymagha aidalyp, ony tolyq ótep eline 1946 jyly oralady. Eki jyldan song qaytadan tútqyndalyp, sottalyp Krasnoyar ólkesine aidalyp onda 1955 jylgha deyin otyrady.

Jazushy sonymen birge erekshe kórkemdik  sheberlikpen sol kezdegi qoghamdaghy sayasy atmosferany, «halyq jaularyn»  «әshkereleudin» sol kezde qalay sheber úiymdastyrylghanyn tamasha arhivtik derektermen aighaqtap kórsetken. Ol kezde tiyisti partiya gazetteri әueli «halyq jauy» dep aiyptalatyndar jayly maqala jazady. Dereu joghary jaqtan sol maqalagha sәikes obkomdargha kezekten tys plenum ótkizuge núsqau beriledi, sosyn plenumda aiyptylardy partiyadan shygharyp, isin tergeuge jiberedi. Mәsele «sheshildi», «halyq jauynyn» da taghdyry sonymen bitti dey beriniz. Mysaly, Ontýstik Qazaqstan obkomynyng birinshi hatshysy Ábilqayyr Dosov pen onyng әriptesteri jayly әueli maqala jariyalanady, sosyn  «halyq jaularymen jóndep kýrespeydi, olardy qorghashtaydy» degen kýn tәrtibimen qatarynan eki birdey plenum úiymdastyrylady. Bireui 1937 jyldyng 31-i  qazanynda ótse, ile-shala bir ay tolmay jatyp 26 qarashada  I I I  jәne IV obkom plenumdary ótkiziledi. Mine, osynday plenumdar arqyly qazaq últynyng Dosov sekildi kózi ashyq, bas kótere alatyn, artynan júrtty erte alatyn ziyalylaryn әdeyi, sanaly, maqsatty týrde joydy kózdep úiymdastyrylghan zobalanmen Qazaq elining eng qasiretti de qaraly betterining jasalghanyn jazushy jaqsy dәleldegen. Eki plenumda da Á. Dosov qorytyndy sózinde ózine taghylghan aiyptardy joqqa shygharady, moyyndamaydy. Bir ghana ótinishin aitady, «meni halyq jauy  dep aiyptamandar» dep súraydy. Biraq, «ógizge tughan kýn búzaugha da tuatynyn» oilamaghan, birinen song biri sóilegen partiyalyq әriptesteri (ishinde qazaqtar da az emes) «halyq jaularyn qorghadyn, sondyqtan sening olardan qay jering artyq» dep ony ólimge kesip beredi. Plenumnan keyin 3 aidan song 1938 jyldyng 8 nauryzynda Á. Dosov basqa qazaq arystarymen birge atylyp ketedi. Á.Dosovpen birge ony aiyptaugha qatysqan qyzmettesteri de atylady. Osynday kóptegen adamdar basqalardy qughyngha úshyratyp, atugha, asugha, aidalugha úsynys jasaghandar (mysaly Karimov) keyin ózderi de atylyp ketkenderi kitapta kórsetilgen.

Romanda sonymen birge sol zamandaghy NKVD tergeushilerining obrazy, әsirese qazaq tergeushilerining sauatsyz, ozbyr qatygezdigi (mysaly Omarhodjaev) naqty mysaldarmen surettelgen.

Kitapta surettelgen onyng basty keyipkeri Bәiken aqsaqaldyng 1938 jyldary Týrkistanda otyrghan týrme ghimaratyn izdep kórgisi keluining ýlken pәlsafalyq mәni, tereng maghynalyq oiy jaqsy keltirilipti. Aqsaqal avtormen birge sonau jyldarda otyrghan túrme ghimaratyn izdep barady. Barsa búrynghy týrme ghimaratynyng ornyna qazir naubayhana ornalasqan eken. Mine, osy jerde aqsaqal aitqan myna bir  sózder men avtor arasyndaghy dialogy býgingi azamattargha, býgingi biylikte otyrghandargha aitylghanday:

«Qanshama kinәsiz tógilgen qannyng kuәsi boldy búl ýi! Shirkin, kenet, til bitip, sóiler bolsa ghoy, osy ýi!

-  Sizge keregi osy ghimarattyng sóileui bolsa, ony sóiletuge bolady, - dedim.

-  Sóiletuge bolady deysing be, - dedi qarsylay súraq qoyyp.

-  IYә, sóiletuge bolady, - dedim men kýlip.

- Qalaysha sonda?

- Ol ýshin búl ghimaratty muzeyge ainaldyru kerek»

Biraq, avtor jazghanday, býgingi biylikte otyrghandar múnday oryndardy muzey etpek týgil, jәy ghana «osy jerde pәlen jyldary NKVD týrmesi bolghan» degen  eskertkish taqta ornatsa da jarar edi. Búl armangha Bәiken aqsaqal jete almay ketipti. Aqsaqal osydan birneshe jyl búryn ózi turaly jazylghan kitapty kóre almay dýnie keshipti. Avtor kitapty búdan birneshe jyl búryn jazghanymen ony bastyrugha kóp qinalystargha kezdesip baspalarda kitaby jatyp keshigip qalghanyn qynjyla aitady.

Jazushy sonymen birge býgingi tandaghy qalyptasyp kele jatqan el, ólke tarihyn qayta janghyrtugha degen samarqaulyqty, búrynghy iydeologiyanyng sarqynshaqtarynyng kedergi bolyp otyrghanyn da jazypty.  - Mysaly, Germaniyada ekinshi әlem soghysynda qaytys bolghan óz soldattarynyng mýrdesine qanday qúrmet kórsetilse, kenes soldattarynyng mýrdesine de sonday qúrmetpen qaraydy. Al bizde ózge soldat týgil óz qandastarymyzdyng sýiekterining qay jaqta shashylyp jatqanyn da bilmeymiz. 1917-1920 jylghy ashtyq pen zorlyq, indet bozdaqtary, 1925-1932 jylghy zorlap újymdastyru, tәrkileu men Úly ashtyq qúrbandarynyn, biz siyaqty «halyq jaularynyn» qurap qalghan sýiekterin bizde bireu izdeydi dep oilaysyng ba?! - degen súraq qoyady Bәiken aqsaqal.

20 jyl boldy, kenes zamanyndaghy izdeusiz, kómusiz, sýiegi әr elde, tipti óz jerimizdegi  qúm men saylarda shashyrap qalghandardy izdeudi úmytyp baramyz. Olardy izdeu, attaryn týgendeu, jyl sayyn aza tútu, eske aludy kim qolgha alady? Tiri kuәler joq esebinde, dәleldeytin aighaqty qújattar shetel bolyp ketken Mәskeu, Tashkent arhivterinde jatsa, ózimizde bar qújattar jeti qabat sandyqtyng astynda qúpiya jatyr. Olardy ashugha ýkimetting qúlqy joq siyaqty.

Qazaq elining әr oblysynda, aimaghynda ózining Bәiken Qonaqbaev, Ábilqayyr Dosov siyaqty qasiret keshken azapty túlghalary, olardy azaptaghan jendetteri, jansyzdary, NKVD tergeushileri, óz Omarhodjaevtary, óz Karimovtary bar. Olardyng azapty ómir jolyn, taghdyryn býgingi úrpaqqa tanystyru, jamandyq istegenderding isining aqiqatyn ashyp kórsetu úrpaq aldyndaghy paryzymyz, mindetimiz.

..... 1917-1919 jyldary Perovsk (qazirgi Qyzylorda) uezin qandyqol jendet Iosif Gerjod degen basqarghan. Bar bolghany eki jyl ishinde onyng qandy qolynan jýzdegen qazaq atylghan, sottalghan. Qazaqtar onyng zorlyghyna shyday almay tughan jerinen auyl-auyl bolyp qashqan. Uezdi ashtyq, indet jaylaghan. Búl jendetting qandyqoldylyghy sonsha Gerjodtyng atyn estigen besiktegi bala jylaghanyn  toqtatady eken. Qazaqtar oghan «Kәrijút» dep at qoyghan. Bir ereksheligi, kenestik sayasat Gerjodtyng qandyqoldylyghyn jariyalaugha tiym salghan. Onyng atu, asu әreketterin «qatelikter» dep ataghan. Jendet óz ajalymen ólip, kenes zamanynda ardager bolishevik degen qúrmetti ataqqa ie bolghan...

Osynday gerjodtar qazaqtyng әrbir oblysynda, aimaghynda bolghan. Keybirining attary әli kýnge deyin kóshe, jer attarynda ilinuli túr. Olar jayly aqiqat tarihtyng qúpiya qoynaularynda әli ashylmay jatyr. Osy túrghydan alghanda jazushy Ordabek Shayahmetovtyng «Týrkistan tútqyny» romany qazaq elining jana tarihyndaghy «aqtandaqtardy» ashu jolynda jasalghan  әdebi, ghylymi, zertteulik manyzdy shygharma, ruhany dýnie dese bolady.

Qyzylorda qalasy

«Abay-aqparat»