Mongholiya Respbulikasynyng Kuveyt pen Shyghanaq elderindegi tótenshe jәne ókiletti elshisi Sayran Qadyr myrza Abai.kz aqparttyq portalynyng oqyrmandary qoyghan saualdargha jauap beruin ayaqtap otyr.

«Habardan kórsetetin ómir - eng keremet ómir ekenin bilemin. Halyqaralyq arenada bedeli ósip kele jatqany ras.  Kóptegen elder qazaq degen últ baryn, Qazaqstan degen el baryn bile bastady.

Alpauyttar onay oljanyng qory retinde qaraydy. Ekonomikalyq damuy, jemqorlyq, adam qúqyghy, sóz bostandyghy jaghynan qanday dәrejede ekenin aitpay-aq qoyayyn. Internette dýniyejýzilik sarapshylardyng qortyndylary tolyp túr. Bolshaqqa boljam jasaushylar az. Qazaqstannyng ishinde de, syrtynda da barlyghy bir kezendi kýtude. Ol kezeng bәrine mәlim.» deydi ol, bar qazaq mandayyna basqan jalghyz Otany Qazaqstannyng býgingi ahualyna shyn janashyrlyqpen.

- Jer asty baylyghynyng paydasyn halyq nege kórmeydi? Sosialistik qogham qashan bizge ornaydy? Qazaqtardyng tabighatyna ynghayly osy jýie emes pe?! Qazaqstandy sosializmning elesi kezip jýr deydi sol ras pa? Búqara halyqtyng armany sol sosializm ghoy. Búghan ne deysiz?

- Kelispeymin. Dala demokratiyasynyng irgetasyn qalaushy halyqtyng tabighatyna sosializm ynghayly degenge qosyla almaymyn. Jeke adamnyng bostandyghyn qúrmetteytin qogham ghana qazaqtyng tabighatyna say bola alady.

Mongholiya Respbulikasynyng Kuveyt pen Shyghanaq elderindegi tótenshe jәne ókiletti elshisi Sayran Qadyr myrza Abai.kz aqparttyq portalynyng oqyrmandary qoyghan saualdargha jauap beruin ayaqtap otyr.

«Habardan kórsetetin ómir - eng keremet ómir ekenin bilemin. Halyqaralyq arenada bedeli ósip kele jatqany ras.  Kóptegen elder qazaq degen últ baryn, Qazaqstan degen el baryn bile bastady.

Alpauyttar onay oljanyng qory retinde qaraydy. Ekonomikalyq damuy, jemqorlyq, adam qúqyghy, sóz bostandyghy jaghynan qanday dәrejede ekenin aitpay-aq qoyayyn. Internette dýniyejýzilik sarapshylardyng qortyndylary tolyp túr. Bolshaqqa boljam jasaushylar az. Qazaqstannyng ishinde de, syrtynda da barlyghy bir kezendi kýtude. Ol kezeng bәrine mәlim.» deydi ol, bar qazaq mandayyna basqan jalghyz Otany Qazaqstannyng býgingi ahualyna shyn janashyrlyqpen.

- Jer asty baylyghynyng paydasyn halyq nege kórmeydi? Sosialistik qogham qashan bizge ornaydy? Qazaqtardyng tabighatyna ynghayly osy jýie emes pe?! Qazaqstandy sosializmning elesi kezip jýr deydi sol ras pa? Búqara halyqtyng armany sol sosializm ghoy. Búghan ne deysiz?

- Kelispeymin. Dala demokratiyasynyng irgetasyn qalaushy halyqtyng tabighatyna sosializm ynghayly degenge qosyla almaymyn. Jeke adamnyng bostandyghyn qúrmetteytin qogham ghana qazaqtyng tabighatyna say bola alady.

- Sәke, conghy kezde Monghol Preziydenti bizding elge kelgen oralmandardyng arasynan bilimdi adamdaryn keri shaqyryp jatyr degen sóz jýr, el arasynda. Búl ras pa?

-Joq. Ras emes.

- Assalamaghaleykum! Namaz jyghylasyz ba, sahabalardyng ómiri turaly oqisyz ba? Kelesi Preziydent saylauyna qatysynyzshy. Ana tilin syilamaytyndar, anasyn da syilamaytyndar deydi. Ana tilin bilmeytinder qalay el basqasrady, tipti aqylgha syimaydy. Múnghúlsha bimeytin adam Mongholiyada Úly Qúryltayda deputat bolyp otyra ala ma ?

- Mongholsha bilmeytin adam Úly Qúryltaygha deputat bola almaydy. Din turaly tolyghymen ýirenu jolyndamyn. Qúrandy monghol tiline audarugha at salystym.

- Qazaq ózi ózi ýshin isteytin biyligin qalyptastyrghan joq. Sosyn ózi de jalqau, bir birinen qyzghanyp, bótenge jem etip jatyr. Tehnologiyalyq salalardy mengermeydi. Dau quady, sektalargha beriledi. bos sózdi kóp aitady. Sondyqtan olar últaraqtay jer ala almay jýr. Ózi óz tilinde sóilegisi kelmeydi, bireu qylqyndyryp túrghanday. Yntymaq joq.

Úyatsyz, arsyz, erinshek,

Kórse qyzar, jalmauyz!

Sorly qazaq sol ýshin

Alty baqan alauyz! (Abay)

- Kelisemin.

- Mongholdyng shaqyryp jatqany ras bolu kerek. Baylardyng qoyshy men sypyrushy izdeui kóbeyip barady. Baratyndarynyzgha jol bolghay! Sizshe, ketigin tauyp qalanghany oryndy ma?

- Qazaq bolamyn degen qayda da qazaq bola alady. Qaytalap aitamyn, qazaq bolu men Qazaqstandyq bolu eki basqa týsinik.

- Kremliding qazaqty mýlde mәngýrtendiru turaly tapsyrmasynan bas  tartyp, bizding biylik qazaqty orystandyru sayasatyn qashan toqtatady dep oilaysyz?

- Qazaqstan biyligi dәl qazirorystandyru sayasatyn jýrgizip otyr deu orynsyz. Qazaqtandyru sayasaty qarqynsyz dese oryndy bolar. Uaqyt kerek. Birneshe úrpaq auysyp baryp, sapaly qazaqy qogham qúralady.

- Elshi myrza, elshi retinde siz halyqaralyq nebir sayasi, qiytúrqy mәselelerdi de bilesiz ghoy. Halyqaralyq qarjy qory preziydentining Amerika qonaqýiindegi kýtushini zorlady degen aiyptan onyng jauapqa tartylyp, preziydenttikten otstavkagha ketui, bizding premier-ministrding onyng ornyna qazaqstandyq bankir Marchenkony úsynuy, onyng kandidaturasyn Resey, SNG, Qytaydyng qoldap otyrghanynyng astarynda bizding elimizding qarjy operasiyalaryna qiytúrqylyq, alayaqtyq jasau qaupi tónip túrghan joq pa? Ótkende «Jas Alashtan» oqyghanym bar edi, HQQ qytay yuandaryn erkin ainalymgha jiberse, últtyq bank altyn-valutalyq qorymyzdy yuanigha ainaldyrady degen. Endi bizding elding altyn-valuta qoryn qytay aqshasy qorghamaq pa? Osy eki oqigha bir-birimen tyghyz baylanysty siyaqty maghan. Siz qalay oilaysyz? Mәsimov otyra berse, biz bara -bara qytaygha jútylyp, talanyp joghalatyn shygharmyz.

- Qiytúrqy mәsele kóp bilmeymin. Boljam aitqym kelmeydi. Sondyqtan sizding súraghynyzgha dәl jauap bere almaymyn. Biletinim - Marchenko halyqaralyq dәrejede baghalanatyn qarjy salasyndaghy iri maman ekeni dausyz, jaqsy tanimyn.

- Assalamaghaleykum Sayran agha! Keyingi kezde әleumettik tendik turaly kóp aitylady. Bizding qazaq elin demokratiyalyq-sosialistik elge ailandyrugha bola ma? Búrynghy dinsiz sosializmge emes. Atam qazaqta demokratiya bolghan, aqyndar hannyng aldynda «bas kespek bolsada, til kespek joq», dep shyndyqty aitqan. Sizding pikiriniz.

- Jogharyda jauap berildi ghoy deymin.

- Sәke! Beybit kelgen tәuelsizdik qadirsiz bolghany ma, qazaqtardyng ansaghan til tәuelsizdigi qashan bolady dep oilaysyz? Elbasy Joldauynda Elimizding halyq sanyn 2020 jyly 20 mln adamgha jetkizimiz dep maqsat qylyp otyr, eger shyndap oilasaq ol maqsatqa bir-eki jylda da jetuge bolady eken. Birinshiden, shette jýrgen 5 mln qazaqty kóshirip alu oghan baylyghymyz da, quatymyz da jetedi, ekinshiden, bala tughan qazaq әielderine Reseydegidey tym bolmasa 500000 tenge tólenip túrsa, ýshinshi joly basqa últtardy qazaq últyna siniretin sayasatty qoldanu. Sonda naqty demografiyalyq jarylys bolady dep oilaymyn. Qazaghyng kóp bolsa, tәuelsizdigimiz de bayandy bolmaq. «Kóp qorqytady, tereng batyrady» degen babalarymyzdyng ataly sózderi bolashaq úrpaq bizder ýshin aitylghan ghoy. Osyny sabaq qylayyq. Siz qalay oilaysyz, Sәke.

- Pikirinizge qosylamyn. Biraq 5 million qazaqty kóshirip alugha qarjy bolghanymen, niyet bolmasa iske aspaydy. Áueli niyet dep Qúranda aitylghan.

- Qúryltaygha baratyn Qazaq azamattaryna aitar uәj

Qazir jasyratyny joq shetten kelgen qazaqty bótensu, olardyng keluine qonystanuy men el qataryna qosyluyna búrynghyday eme,s kóptegen qolaysyzdyqtarmen kedergelir payda boluda. Osy nәrselerdi qúryltaygha qatysushylar ashyp aityp, biraz qordalanghan mәseleni biyliktegi kópke jetkizse, «bet kórse jýz úyalar» dep az da bolsa ondy ózgerister bola ma degen ýmit bәrimizde bar. Qanymyz bir Qazaqpyz ghoy tarihtaghy últ basyna kelgen nәubetke toly kelensiz tarih Qazaqty qazaqtan, Qazaqtyng jerin bólip alghan alpauyttardyng tarihy shyndyghyn aitsyn. Evropagha ketken qazaqtan basqa qazaqtar barsa qazaqtyng jerine barghanyn keyin bólinip qalghany turaly tarihy shyndyqty aitsyn, sol kelensiz tarihtyng býgingi úrpaqqa da salqynyn tiygizip otarghanyn kóterinizder.  Shetten kelgen qazaqty ógeysitip senimsizdikpen qaraumen ózge últ ókili qúrly qadiri bolmasa aryp, ashyp memleket attap kóship qonyp, tozghansha sol tuyp ósken jyly ornynan qozghamay-aq qoysyn. Qazaq eline kelip, qazaq bolyp óz elim dep erkinsip, ózimsinip jýrem-au ,tilim, dinimnen alystamaspyn degen ýmiti qaqpay kórip jatsa, kelgennen ne qayyr. Biylik búl qordalanghan isti sheshpese, Qazaqty sabyltqanyn qoysyn, sol jerde jasaghandary da teris bolmas. Kýnderding kýni qazaqtyng mýddesi, últtyghy Qazaqtyng el birligi sóz bolar bolsa, sonda qayta qolgha alynsyn. Oghan deyin Qazaq bolyp qalularyn bir Allagha tapsyrsyn basqa ne aitamyz, qúryltaygha qatysatyn ardaqty azamattar naqty mәseleni aitugha tyrysynyzdar. Sizderding arttarynyzda myndaghan qara kóz Qazaqtyng mún-múqtajy túrghanyn úmytpanyzdar.

Sәke, úmytyp barady ekenmin qyzmeting jemisti bolsyn qazaqtar ýshin enbeginiz sine bersin, qazaqtar Reseyde, Qytayda, Mongholiyada, Ózbekstanda, Qyrghyzystanda jerding qay týkpirinde bolsyn qazaqtar, jogharyda aitylghan elderde túratyn qazaqtar ata -baba jerinde otyr, sondyqtan olardyng Qazaqstandaghy qazaqtar turaly, Qazaq eli turaly aitylghan pikirleri óte oryndy «dos jylatyp, dúshpan kýldirip aitady» degen babalarymyz, biz sony týsinuimiz kerek, men olardyng aitqan oilaryn qúp alamyn. Mashkevich t.s.s. «syldyrlar» qazaq azamaty bolyp jýr ghoy... Ne istep jýr olar qazaq halqy ýshin?! Sәlemmen Ersin Er Týrikting úrapaghy.

- Pikirinizdi múqit oqyp shyqtym.

- Qazaqtyng naqty tarihiy teritoriyasy jayly aytyp bere alasyz ba? Reseydegi Omby, Orynbor ontýstikte ózbek pen qyrghyzda, Qytyidaghy Altay tarbaghatay siyaqty jerlerimiz bar. Sebebi tarihshylar osyny naqty aityp jýrgen joq.

- Ayta almaymyn. Bilimim jetpeydi. Bolashaq tarihshylar tolyq aitar.

- Bizding bir babamyz (keshirinder, atyn úmytyp qaldym)jer daulap kelgen qytaygha ata-babalarymyzdyng sýiegi jatqan obalaryn kórsetip, jerimizding Allanyng Adam atamyzdy jaratqannan beri qazaqtiki ekenin dәleldep, elimizding býtindigin saqtap qalghan eken. Sudyng da súrauy bar deydi, bizde de sonday bir er tuar, jetimderin jylatpaytyn, jesirlerin qorlatpaytyn, eldigimizdi asqaqtatyn, jerimizdi aramdargha taptatpaytyn. Basqa aitarym joq. Ersin Týrik úrpaghy.

Qashan tuar? Qazir joqpa? Soqyr ýmitting sonynda jýre beremiz be, әlde.

- Mening oiymsha, tumaydy. Qazaq qashanda jelmayagha minip, jerúiyqty izdegen halyq qoy. Kókten әdiletti bireu týsip kelip, júmaq ornatady dep otyrmay, óz qolymen dúrys jýie qúru kerek, úrpaq ýshin qarmanyp qalu qajet.

- Sayran Qadyr myrza, shet jerde jýrseniz de, sizdi qayda bolsyn qazaqtyng balasynyng qanshalyqty asulargha jete biletinin dәleldegen azmattardyng biri dep qúrmetteymin. Siz ózinizdi elin satqan satqyndardyng balasynynng birimin dep oiladynyz ba? Sebebi, men bala kezimde sonday komplekste boldym. Óitkeni, mening ata-anam 1962 jyly Qytaydan elge oralghandardyng biri eken. Mektepte klass jetekshimiz 9 may, 23 fevrali merekelerinde «satqyndardyng balalaryna» óner kórsetulerine rúqsat bermeushi edi. Ony ashyq aitpaytyn, biraq men ony sezetinmin. Men mekteptegi býkil 5 klastyng ishindegi jalghyz ozat oqushy bolghandyqtan amalsyz ba, әlde, bilmeymin qanday sebep, «jergilikti balalarmen» qatar mening túruyma mýmkindik beretin. Men sol kýnder, sol merekeler jaqyndaghanda jan kýizelisimdi eshkimge jetkizip aita almaymyn. Auyryp qalatynmyn. Ákemnen súray almaytynmyn, onyng kinәsi joq, sebebi ol sol jaqta tuylghan, elden qashqandardyng qataryna jatpaydy ghoy. Atam bozbala kezi eken, onyng bergen jauaby: «Balam, kim ne dese, o desin, tyndama. Allanyn, tughan jerding aldynda әkem men sheshemning ary taza. Qazaq balasynyng bir-birin týsinetin uaqyt keler», -dep, qysqa qayyratyn. Eng ókinishtisi, sol eldi qorghaghan, satpaghan qandastarymyzdyng úrpaghy nege qazir óz tilin mensinbey jýr,sony oilaytyn adam bar ma? Sol Úly merekeler qayda? Qazaq balasy myng bólikke (ýsh jýz, qazaq-orys tildiler, qytaylyq, monghol, ózbek, orys, islamshyl - neshen salasy, ateist, t.t.) bólinbey, qyrqyspay, birlese elimizding bolashaghy ýshin atsalysar joldy týsindire alasyz ba, Sayran Qadyr myrza?! Árqashanda tabysty boluynyzgha tilek bildirushi jazyqsyz japa shekken qazaq qyzdarynyng biri.

- Sizding ishki dýniyenizdi әbden jaqsy týsinemin. Bastan talay keshken oqigha. Óte úqsas. Jeke adamnyng erki, bostandyghy, qúqyn qúrmettemeytin qoghamda múnday soraqylyqtar jalghasa beredi. Ádiletti qogham qúrghan halyqtar bar. Órkeniyetke jetken halyqtar bar. Qazaq solargha ere me, joq pa?, Ýirene me joq pa degen ýlken sheshushi kezenning airyghynda túrmyz.

- Assalaumaghaleykum, Sayran myrza! Birneshe súraghym bar:

1. Sizding oiynyzsha Dýniyejýzi Qazaqtary qauymdastyghynyng júmysy nәtiyjeli bolu ýshin, janasha qanday bastamalar kerek?

- Bәribir jýzege aspaytyndyqtan eshqanday bastamanyng qajeti joq. Bayaghy jartas - bir jartas.  Ayghaylasang janghyryqta shyqpaytyn beton. Shetteshi qazaq óz kýnin ózi kórip, óz joghyn ózi joqtaytyn jana úiym qúru kerek.

- 2. Qazaqtyng últtyq ruhyn oyatyp, qúldyq psihologiyadan aryltyp, orystildilikten alshaqtatu ýshin nendey joldar úsynar ediniz?

- Qúldyq psihologiya tek orys tiline ghana baylanysty emes. «Bir lisan bir insan» deydi týrikter. Yaghni, bir til - bir adam. Shet tilin bilgenning esh jamandyghy joq. Biraq, shet tili ana tilinning ornyn bassa, eng ýlken qasiret. Monghol jastary aghylshyn, kәris, japon, nemis, qytay tilderin jappay ýirenu nәtiyjesinde orys tilin biletinderding sany on payyzdan aspay qaldy. Búryn 70-80 payyzgha baratyn.

Al, qazaq ruhyn oyatu ýshin óte kóp is-shara kerek. Búl turaly taghy da jeke әngimelesermiz.

- 3. Kópten shet elde jýrsiz, sayasy diplomatsyz, Qazaq elining bolashaghy turaly siz biletin memleketter ne deydi, sayasatkerler ne boljaydy? Al bizde bәri keremet!

-Habardan kórsetetin ómir - eng keremet ómir ekenin bilemin. Halyqaralyq arenada bedeli ósip kele jatqany ras.  Kóptegen elder qazaq degen últ baryn, Qazaqstan degen el baryn bile bastady.

Alpauyttar onay oljanyng qory retinde qaraydy. Ekonomikalyq damuy, jemqorlyq, adam qúqyghy, sóz bostandyghy jaghynan qanday dәrejede ekenin aitpay-aq qoyayyn. Internette dýniyejýzilik sarapshylardyng qortyndylary tolyp túr. Bolshaqqa boljam jasaushylar az. Qazaqstannyng ishinde de, syrtynda da barlyghy bir kezendi kýtude. Ol kezeng bәrine mәlim.

- Qúrmetti Elshi myrza! Siz kezinde 300 qazaq balasyn shet elderde oqytu armanym deushi ediniz! Sol armanynyzgha jettiniz be?

- Shette oqytqan qazaq balasynyng sany eki mynnan asty. Sany bar, sapasy әli tómendeu. Arman kóp qoy. Týbine bәribir jetpeysin.

- Sayran agha, qazaqtyng ayauly úly Bolathan Tayjan aghamyzdyng kitabynda siz turaly jaqsy pikirler, suretter bar. Ol kisi turaly ne aitasyz? Qanday baylanysta boldynyzdar?

Bir bala

- Erekshe qúrmetteytin agha, esimi ýlken әriptermen jazylatyn asyl azamat edi marqúm, topyraghy torqa bolghyr. Qazaqta onday azamat eki ainalyp tumaydy endi. Mysyrda elshilik qyzmetti birge atqardyq. Qazatyng taghdyry, bolashaghy turaly kóp әngimelesetin edik. Oilary ótkir, qazaq dese janyn beretin, birtuar túlgha edi. Bókeng turaly dayyndap jýrgen jeke әngimem bar.

- Cayran agha! Qazaqstanda kýni býginge deyin qazaqsha tәulik boyy sóileytin telearna joq. (balapan degen balalargha arnalghan telearnany eseptemegende) Mongholiyada qazaqsha telearna men radio bar ma? Bolmasa ondaydy ashu oilarynyzda jýrgen dýnie me?

- Bayan-Ólgeyde qazaq radiosy da, televiydeniyesi de bar. Qosyp ashu kerek.

Ár qazaq, oralmany bolsyn, oralmaghany bolsyn ózi oqysyn-toqysyn, óz isine myqty bolsyn, kәsip qylsyn óndiris ashsyn. Sonda oralghany sinedi, oralmaghany ósedi óz elinde. Ár qazaqtyn balasy óz isining profesionaly bolu kerek. Al jogharydaghyday qyrt-syrtty qazirgi jas qazaqtar úmytu kerek dep oilaymyn. Agha buyn jastargha onday ýlgisin kórsetkenin qoy kerek  Sizding she qalay, Sayran myrza?

Qayrat Jýkelúly

- Tolyq qoldaymyn.

- Sayran myrza, Assalamualaykum! Siz Ismatulla Maqsúmmen hat alysyp túrghanynyz, qoyan-qoltyq aralasqanynyzda belgili.  Sol aqsaqal turaly pikiriniz qanday?

- Qoyan-qoltyq aralaspasam da aqsaqaldy jaqsy bilemin. Din uaghyzdau bir basqa da narkomandardy tәrbiyeleu bir basqa. Jәne de Pәkistan men Qazaqstan qoghamynyng aiyrmashylyqtaryn jete týsinbegennen tuyndaghan qatelik dep týsinemin. Býgingi qazaq elining ishki qayshylyqtarynyng qúrbany dep esepteymin.

Assaloumaghaleykum Sәke! Ótken ghasyrdyng basyndaghy kýresker Ospan Islamúly men sol ghasyrdyng sonyndaghy kýresker Qayrat Rysqúlov ekeuining kýresinin, sol kýresterding sayasy mәnining erekshelikteri turaly oiynyzdy bilsem be, dep edim. Aldyn-ala rahmet! sәlemmen Jýkel. Q

- Qayrattar Ospannyng janghyryghy ghoy Jýkel, әr zaman óz batyryn tudyrady.

Saual qoyghan barlyq aghayyngha Alla razy bolsyn aitamyn. Qazaq aman bolsyn!

Sony