«Kýiregen ruhty qayta kóteru – mine,

qazirgi tandaghy basty maqsat osy!»

Sherhan Múrtaza

Aqiqatyn aitu kerek, qazaq mәdeniyetin - sovet ókimetining ezgisinde bolghan el. Ózining dәstýrli dýniyetanymynan ajyrap qalghan. Alash balasynyng psihologiyasyna, etnografiyasyna, últtyq dýniyetanymyna, túrmysyna, din ústanu saltyna onalmastay soqqy berdi. Biraq asa qatty ókinuding qajeti joq. Áli de bizding qorda jatqan ruhany tarih túrghydan qoljazba qissalardy, diny dastandardy, batyrlar jyrlardy qazirgi qazaq tiline beyimdep jәne ghylymy ainalymgha týsiru ózekti júmystardyng biri.

Qazaq halqynyng tarihyn zertteude materialistik kózqarastyng say kelmeytinin ghalym J.Artyqbaev bylay tújyrymdaydy: «Bizding bayqaghanamyzyday, tarihy qazaqtanudaghy basty kemshilik pen shekteulilik tariyhqa bir jaqty materialistik túrghydan taldau jasaugha baylanysty bolyp otyr jәne ol qogham men memleketting tarihilyghymen baylanysty. Tarihty materialistik túrghydan zertteu evrosentrizmmen, markstik metodologiyalyq týsiniktermen, tikeley baylanysty», [1] – dey kele tarihy tanym ózeginde materialdyq kórsetkishter emes, qoghamnyng ruhany jәne әleumettik-mәdeny qúndylyqtar siyaqty faktorlar aityluy tiyis. Óitkeni qazaq halqy әr kezde ózining ruhany dýniyesin, iman-senimin malynan da, janynan da artyq qoyghanyn bilemiz.

Osyghan oray, Elbasynyng «Úly Dalanyng jeti qyry» maqalasynda aitylghanday «Arhiyv-2025» jeti jyldyq baghdarlamasy ayasynda qazaq halqynyng ruhany tarihyna baylanysty otandyq jәne sheteldik múraghattardy zertteu júmystary jýrgiziledi dep senemiz. Ruhany tarihty jogharu oqu ornynyng bilimgerlerding sanalaryna siniru arqyly memleketshildik, últjandylyq sezim qalyptasady.

"Osy jahandanu dәuirindegi qazaq halqynyng bolashaghy qanday bolmaq jәne syrtqy kýshterge qarsy qoyatyn ruhany auyzbirshiligimiz qanday dengeyde? Qazaq elining óte kýshti últtyq sanasy men birtútas últtyq mәdeniyeti, tili men dilining beriktigi qayda ketti?" degen súraq songhy kezde oilandyruda. Onyng qayta oratltudyng kilti – últtyq ruhty qayta janghyryp oyanuyna basymdyq berip, qoldap otyruda jatyr. [2]

Qazaq halqynyng últtyq qúndylyqtaryn jonggha baghyttalghan astarly sayasatqa jem bolmay, últtyq-ruhany dýniyesin qalyptastyrugha kómektesetin últtyq iydeologiyany janghyrtu qajettiligi tuyp otyr. Endigi mәsele jastardy tәrbiyeleu barysynda últtyq jәne memleketshil sananyng irgetasyn qalay qalaymyz?

Bizding qoghamda әsirese jastar aqsha tapsam boldy baqytqa jetem degen týsinik qalyptasyp ketti. Eger adal jolmen banggha mýmkindigi bolmasa, qara jolmen de aqsha tabugha mәjbýr bolady. Al onday jolda jýrgen jastar әriyne azghyndalyp, úsaqtalyp jәne bolashaq ómiri búlynghyr bolatyny kýmәnsiz. Alash ziyalysy Ahmet Baytúrsynúly:

Aqshagha abyroyyn, aryn satyp,

Azghan júrt, adamshylyq qalmay syny.

Jany ashyp, jaqyn ýshin qayghyrar ma,

Jany – mal, jaqyny – mal, maldyng qúly?! 

Osynday ataly sózder ghasyrlar boyy adamnyng sanasyn oyatyp, jigerlendirip otyrghan. Otanshyl, memleketshil úrpaqty tәrbiyeley alghan elderding bolashaghy bayandy ekenin әlem tarihy da údayy dәleldep keledi. Ol ýshin tәrbiye, nasihat jәne iydeologiya negizinde eng birinshi kezekte qazaq oishyldardyng din túrghysyndaghy oi-pikirleri, últtyq-diny biregeylikti, din men dәstýrding sabaqtastyghyn nasihattau júmystaryn janghyrtu kerek. Mәselen, V. Frankl «Úrpaqty dúrys tәrbiyeleuding tóte joly jalghyz. Ar-úyatty toqtausyz qayrap, egep, ótkirley beruding joldaryn jastargha ýzdiksiz ýiretuimiz kerek. Basqasy bos sóz. Ar-úyat fenomeni kisini Tәnirge jalghap túratyn jalghyz kópir» degen iydeyany qaytalaudan jalyqpaghan.

Qazaqstannyng býgingi ómirinde islam faktory ýlken mәnge iye. Búl bir jaghynan quantsa, ekinshi jaghynan islam dinin óz mýddelerin jýzege asyru jolynda qoldanghysy keletin diny radikaldy toptardyng belsendiligi de alandatpay qoymaydy. Biz jat iydeologiyalardyng әseri turaly aitqanda, әriyne olardyng artynda basqa bir mýdde men qúndylyqtardyng túrghanyn esten shygharmau kerek. Songhy kezderi qoghamda iritki salyp jýrgen keybir diny toptardyng pikirleri eshqashan bizding mýddemizge say kelmeyting tústary da bar. Olarda diny mýddeden góri, sayasy mýdde basym ekeni soqyrgha tayaq ústatqanday anyq nәrse!  Udy u qaytarady demekshi olargha ózimizding últtyq qúndylyqtarymyz arqyly ghana tótep bere alamyz.

IYdeologiya – jýrekten kirip, deneni boylay, qan tamyrlar arqyly midyng neyrondaryna tikeley shabuyl jasaytyn, tipti adamnyng ózi bayqamay qalatyn qúdiretti qaru. Ol adasyp bara jatqan sananyng naghyz qorghaushysy, saqshysy. [3] Jan tazalyghy men ar týzeytin ghylymyna negizdelgen últtyq jәne ruhany qúndylyqtarymyzdy janghyrtyp, olardy ghylymy jýiesine engizip keninen nasihattau arqyly radikaldyq iydeologiyagha tosqauyl qoigha bolady. Árbir adamzat din arqyly qoghamdy týzetemin dep emes, din arqyly óz jan dýniyemdi tazartamyn degen niyette bolsa, sonda ghana qoghamda túraqtylyq bolar edi.

«...Din tazasyn dinnen izde,

Din shataghyn syngha sal.

Anyq aina ózinizde,

Ayda aqyldy qattyraq»  - dep Shәkәrim atamyzdyng aitylghanday әr adamnyng ózining kemeldenu sharty bolu kerek. [4]

Sol ýshin qazaq halqynyng ruhaniy-mәdeny qúndylyqtardy qaytadan qalpyna keltirmeyinshe, ruhany toqyraushylyq pen qúldyq psihologiyadan qútqaru mýmkin emes. Á.Bókeyhanov «Últyna, júrtyna qyzmet etu bilimnen emes, minezden» degendey, qazaq halqynyng últtyq minezin qalyptastyruda dinning de, bilimning de  orny erekshe bolghandyqtan, demek, diny uaghyzdy da, bilim beru jýiesin de osy baghyt – qazaqtyng últtyq sanasyna say  búratyn kez keldi dep sanaymyn. 

Qazaqtyng últtyq-diny biregeylikti nasihattaghan oishyldar A.Qúnanbay, Sh.Qúdayberdiúly, M.Kópeyúly, Gh.Qarash, S.Ghylmany qazaq halqynyng ruhany tarihynda últtyq ar-ojdan kodeksi rólin atqaryp, moraldyq qaghidalardy qalyptastyra bilgen. Sondyqtan, búl ghalymdardyng shygharmashylyghyn qarastyrghanda Qúran ayattary men payghambar hadisterine ýndestigine nazar audaruymyz qajet. Óitkeni, diny mәtinderdi tereng týsinip, halyqtyng talaby men qajettiligine say, túshymdy tilmen jetkize bilgendigining ózi olardyng erekshe túlgha, zamanynyng tilin bilgen ghalym bolghandyghyn aighaqtaydy. Olardyng tuyndylarynyng negizgi ózeginde últtyq sana, diny kózqaras, tәrbiye, adamgershilik mәseleleri jatyr degen sóz. Mysaly, Saduaqas Ghylmany óz zamanynyng kelensizdikterin de synay bilgen:

 Obal sauap aty óshti,

Úyatsyz qaulap jan keshti.

Ary da joq, tileu joq,

Gulegen ónkey jarym esti.

Al, kenestik kezende jyraular poeziyasy jan-jaqty zerttelgenimen tәuelsizdik iydeyasy, ózge iydeologiyagha qarsy kýres mәselesi zertteu obiektisine engen joq. Jyraular qazaqtyng basynan ótken nebir kezenderdegi әrtýrli tarihy oqighalardy, tәuelsiz, erkin el boludy armandaghany últtyq iydeologiyagha tikeley qatysy bar әdebiyet, sóz óneri boldy. Últtan tys túratyn әdebiyet joq, sol әdebiyetti jasaushylardyng biri - jyraular bolsa, últtyq ruh pen sananyng negizin olar tolghaularynda anyq kórsete bilgen. Sonymen qatar, Shәdi Jәngirúlynyng 400 betten túratyn «Nazym Siyary Shәrip» enbegi payghambardyng ónegeli ómirin qazaq júrtyna qazaqtyng qúnarly tilinde sóiletti. 1914 jyly Tashkentte jaryq kórgen búl enbek on jyl ishinde Qazan qalasynda tórt-bes ret qayta basylyp, qalyng elge keninen taralyp ruhany shóldi qandyra bilgen. Shәdi Jәngirúlynyng ózining zamana tolghauynda:

«...Babalar salghan sara jol

Imam – Aghzam mәshaby,

Halqymnyng salt – dәstýrin

Sharighatpen úshtady.

Asyl tekti Atalar

Dinin berik ústady,

Amanat etip úrpaqqa

Tura joldy núsqady.

Arada jyldar ótkende

Qatty batty janyma,

Zamananyng qyspaghy

Ata joldan adastyq.

Osy emey nemene

Bastan baqtyng úshqany,

Jolyn tappay shatasyp

Halqym ketti adasyp...». [5]   Demek, tәrbiyening tiyimdi boluy ýlgi-ónege kórsetetin adamdardyng bedeline de baylanysty. Bedel óte yqpaldy ruhany qúbylys ekendiginde O. Sýleymenov: «Jyrau – halyq jyrshysy ghana emes, ol dana iyde­olog. Búl adamdardy úly túlghalardyng sonynan eruge ýndey alatyn jau­ynger jyrshy» jәne f.gh.k. Ghabit Túyaqbaev "Jyraular - týrli dengeydegi últ-azattyq kóterilisterding ruhany kósemi boldy" - degen bolatyn.

Sondyqtan, ónerding osy týrin dintanu, tarihtanu, әdebiyettanu ghylymdary túrghysynan jәne bir-birinen ajyratpay salystyrmaly týrde zerttep, aqparattyq-týsindiru júmystaryna engizu kerek. "Alla degen zar bolmas, aqtyng joly tar bolmas" degendey qazaqtyng dәstýrli diny tanymynda ósken jas úrpaq eshqashan radikaldyq toptargha bara qoymaydy.  Sonymen qatar, diny ekstremizmge qarsy túratyn aldyn-alu júmystarynyng biri. Ruhany tәjiriybesi bay qazaq halqy tek ruhany tarihty janghyrtu arqyly ózining biregey bolmysyn saqtap qala alady.

Ghylym jýiesindegi jogharghy jәne orta oqu oryndarynda fakulitativ týrinde ótiletin «Dintanu negizderi» sabaghyn  sayasi, әleumettik-gumanitarlyq ghylymy baghytyndaghy bilim alatyn barlyq mamandyqtargha mindetti pәn retinde mindetteu kerek.  Jastargha tolyqqandy mәlimetter berilip otyrsa, últ tarihy men ruhany әlemining tútastyghy, memleket pen din arasyndaghy zayyrlylyq ústanymy, diny tanym men ghylymy tanym arasyndaghy tepe-tendigi, qazaq halqynyng músylmandyq bolmysy, ruhany qúndylyqtardyng tereng sabaqtastyghy men tamyrlyghy jóninde shynayy, dúrys týsinikter qalyptasar edi.

Qazirgi tanda dintanushy ghalymdar men QMDB qyzmetkerleri tarapynan jastardyng dәstýrli diny sanany qalyptastyruyna jәne de qazaq halqynyng músylmandyq diny tanymyn, diny tәjiriybesin ghylymy aspektimen baylanystyra otyryp, kóptep aitu kerek. Bolashaqta bizding ortaq maqsatymyz – últtyq ruhymyzdy janghyrtyp, o bastaghy ruhany qaynar kózderimizge qayta oralyp, últtyq iydeologiyamyzdy qalyptastyruda jatyr. Oghan birneshe úsynystar qosugha bolady:

*últtyq, tarihi, mәdeny erekshelikterdi eskere otyryp qazaq halqynyng tarihyndaghy dәstýrli músylmandyq bilim beruding orny men rólin anyqtau;

*din ghúlamalarymen birge mufti, ahun, mýdәrris, qazy, hәziret, abyz, pir, ishan, sopy, jyrau jәne t.b. din qayratkerlerining qoghamdyq qyzmetteri turaly mәlimetterdi jinaqtau, dәstýrli islam negizinde olardyng ónegelik is-әreketteri men qyzmetterin saralau;

*Hanafiy-maturidiylik mektep ústanymdarynyng qazaqy diny týsinikting qalyptasuyna tiygizgen yqpalyn kórsete bilu maqsatynda Abay, Shәkәrim, Mәshhýr Jýsip, Ghúmar Qarash, Aqan Seri, t.b. sekildi qazaq oishyldary enbekterindegi kórinisterinen mysaldar molynan keltiru;

*ortalyq Aziya men Qazaqstan aumaghyna islam dinining taralu, ornyghu jәne damu kezenderin zerdeleu, islam dinining ornyghuyna negiz bolghan sayasi, әleumettik, ruhany faktorlardy saralau.

Elbasynyng aitqanynday: «Janghyru jolynda babalardan miras bolyp, qanymyzgha singen, býginde tamyrymyzda býlkildep jatqan izgi qasiyetterimizdi qayta týletuimiz kerek» [6] ekenin atap kórsetkendey halyqtyng ruhyn qalyptastyrghan alash túlghasy Álihan Bókeyhanovtyng oi-tolghamdary óskeleng úrpaqqa ýdgi-ónege bolugha tiyis.

«Qúdaydy úlyq dep úqsa...»

Neghúrlym Qúdaydy joghary dep, biyik dep, úlyq dep úqsa, soghúrlym jaqsyraq tanymaqshy. Jaqsyraq tanyghan sayyn, Qúdaygha jaqynyraq bolmaqshy. Jaqyn boluynyng maghynasy – raqmetin kórip, raqymdy bolmaq, meyirbandyghyn kórip, meyirimdi bolmaq... Sauap eng aqyrghy payghambar Múhammed jolynda.

«Jankeshtilik bolmasa...»

Bóten kisi qazaqqa esh qaydan jaqsylyq әkep bermeydi. Torghaydyng aq ýrpek balapanynsha auyzdy ashyp, bireuge jalynyp-jalpaya bergennen týk shyqpaydy, is ónbeydi. Japonda kisi qajetine jaratylmaghan alaqanday jer joq. Onda múnday yjdahatty jankeshtilik bolmasa ashtan ólesin. Zauyt isi júrttyng jalpy sheber, kónbis, ústa boluyna baylauly. Ár nәrsening amalyn bilip, óz ornyna júmsaghanda ghana is kórkeyedi. Qazaqqa óz jaghdayyndy ózing oilap, ólmes qamyndy iste dep otyrghanymyzdyng mәnisi osy...

«Tәrbiyemiz kem bolsa...»

Qazaqtyng últ bolyp órkeniyetti el qatarly ómir sýrui ýshin, eng aldymen, halyqtyng sana-sezimin oyatatyn jaghday tudyru kerek, qazaqtyng últtyq tilin, әdebiyetin óristetu kerek. Óner-bilim kerek, onan da keregiregi – tәrbiye. Qansha oqysaq ta, tәrbiyemiz kem bolsa, qasiyetimiz az.

«Tarihyn joghaltsa...»

Ózining tarihyn joghaltqan júrt, ne istep ne qoyghandyghyn bilmeydi, keleshekte basyna qanday kýn tauashaghyna kóz jetpeydi. Bir halyq ózining tarihyn bilmese, bir el ózining tarihyn joghaltsa, onyng artynsha ózi de joghalugha ynghayly bolyp túrady. Qazaqtyng kóbi ony shejire dep aitady. Bú zamannyng ghalymdary tarih eng ondy múghalim dep týsinedi. Dýnie de ónge júrttar qatarynda kim qor bolmaymyn, túqymym qúryp qalmasyn degen halyq ózining shejiresin imany dәrejede úghyp biluge tiyis bolady... Búl keudesinde kózi bar adam kóp oilanarlyq júmys.

«Tize qosyp is qylsa...»

Qazaq balasy birigip, tize qosyp is qylsa – halyqtyq maqsat sonda oryndalady. Birlikten aiyrylghan el qanghyp qalady. Qazaqtyng oqyghan azamattary, qazaqqa osyndayda qyzmet etpegende qashan qyzmet etip paydamyzdy tiygizemiz?! Mine, Álihan Bókeyhan «qazaqqa sóz ýiretip jatyr» dep aitady. Men qazaqqa sóz ýiretpesem... Mening ne keregim bar edi. Qazaq joghalyp ketedi, «búghan jer nege kerek» dep ottaghan dúshmandar bar. Qiyametke sheyin qazaq qazaq bolyp jasamaq. Ol ýshin osy ghasyrdaghy әlem jaryghyna qazaq kózin ashyp, betin týzese, ózining qazaqshylyghyn joghaltpaghanday, jәne ózimizding sharq әdetine ynghayly qylyp «qazaq mәdeniyetin» qúryp, bir jaghynan «qazaq әdebiyetin» túrghyzyp, qazaqshylyghyn saqtamaqshy...

«Kim sheber bolsa...»

Tirshiliktegi jýiriktik – aqylda, ústalyq pen jankeshtilikte... Qazaq siyaqty halyq baylyq pen qazyna mal kindiginde dep biledi. Australiya qoyynyng eti tórt ay múhitta kememen jýrip kelip, Peterbor bazarynda satylady. Maly kóship jýr, adamy qala bolyp otyr. Professor Kýleshovtyng jazghanyna qarasaq, qazaqtyng qoyynyng etindey jer ýstinde et joq... Kim sheber bolsa, jalyqpay talmay izdense, birigip-tize qosyp әdis qylsa – ghúmyr bәigesi sonyki.

«Alla» dep iske kiriselik...

Azattyq tany atty! Tilekke qúday jetkizdi! Kýni keshe qúl edik – endi býgin teneldik! Bizding júrt bostandyq, tendik, qúrdastyq isin úghynbasa – tarih jolynda tezek terip qalady. Keyingi ýrim-bútaq ne alghys, ne qarghys bere jýrer aldymyzda zor sharttar bar! Osyny anghar, júrtym qazaq! Búl bolyp túrghan zaman – Alashtyng azamatyna zor jýk. Úlyq is úsaqtan úlghayady. Kirpish zor emes, qalasang qanday zor ýy shyghady. Shópshektep jiyp shómeledey iyleu isteytin qúmysqany kórmeymiz be? ...Qúday sәtin salghay «әmiyn» dep qol jayyp «Alla» dep iske kiriselik! [7]

Paydalanghan әdebiyetter tizimi:

1. Z.Jandarbek «Yasauy joly jәne qazaq qoghamy» Almaty: «El-shejire», 2006j.
2. M.Myrzahmetúly «Týrkistan taraz arasy...» Astana: Bilge, 2002-432 bet.
3. https://abai.kz/post/82253
4. Qúdayberdiyev Sh. Shygharmalary /Ólender, dastandar, qara sózder/. Almaty, 1988.– 339 b.
5. «Yasauy fenomeni» Otbasy hrestomatiyasy. Orhon baspay ýii. 2017j.
6. Elbasy N.Á.Nazarbaevtyng «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» maqalasy. 2017j.
7. Alash qozghalysy iydeyasynyng Euraziya kenistigindegi yqpaly: tarih jәne qazirgi kezeng : halyqaralyq ghylymiy-praktikalyq konferensiyasynyng materialdary: 3-5 qarasha 2008 j. – Semey. – 2008. – 366 b.

Bahtiyar Qarjaubayúly Alpysbaev, Taraz memlekettik pedagogikalyq uniyversiyteti

Abai.kz