ۇلتتىق-ءدىني سانا قالىپتاسپاي رۋحاني تۇرعىدا تۇلەي المايمىز
«كۇيرەگەن رۋحتى قايتا كوتەرۋ – مىنە،
قازىرگى تاڭداعى باستى ماقسات وسى!»
شەرحان مۇرتازا
اقيقاتىن ايتۋ كەرەك، قازاق مادەنيەتىن - سوۆەت وكىمەتىنىڭ ەزگىسىندە بولعان ەل. ءوزىنىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىنان اجىراپ قالعان. الاش بالاسىنىڭ پسيحولوگياسىنا، ەتنوگرافياسىنا، ۇلتتىق دۇنيەتانىمىنا، تۇرمىسىنا، ءدىن ۇستانۋ سالتىنا وڭالماستاي سوققى بەردى. بىراق اسا قاتتى وكىنۋدىڭ قاجەتى جوق. ءالى دە ءبىزدىڭ قوردا جاتقان رۋحاني تاريح تۇرعىدان قولجازبا قيسسالاردى، ءدىني داستانداردى، باتىرلار جىرلاردى قازىرگى قازاق تىلىنە بەيىمدەپ جانە عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرۋ وزەكتى جۇمىستاردىڭ ءبىرى.
قازاق حالقىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە ماتەرياليستىك كوزقاراستىڭ ساي كەلمەيتىنىن عالىم ج.ارتىقباەۆ بىلاي تۇجىرىمدايدى: «ءبىزدىڭ بايقاعانامىزىداي، تاريحي قازاقتانۋداعى باستى كەمشىلىك پەن شەكتەۋلىلىك تاريحقا ءبىر جاقتى ماتەرياليستىك تۇرعىدان تالداۋ جاساۋعا بايلانىستى بولىپ وتىر جانە ول قوعام مەن مەملەكەتتىڭ تاريحيلىعىمەن بايلانىستى. تاريحتى ماتەرياليستىك تۇرعىدان زەرتتەۋ ەۆروتسەنتريزممەن، ماركستىك مەتودولوگيالىق تۇسىنىكتەرمەن، تىكەلەي بايلانىستى»، [1] – دەي كەلە تاريحي تانىم وزەگىندە ماتەريالدىق كورسەتكىشتەر ەمەس، قوعامنىڭ رۋحاني جانە الەۋمەتتىك-مادەني قۇندىلىقتار سياقتى فاكتورلار ايتىلۋى ءتيىس. ويتكەنى قازاق حالقى ءار كەزدە ءوزىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىن، يمان-سەنىمىن مالىنان دا، جانىنان دا ارتىق قويعانىن بىلەمىز.
وسىعان وراي، ەلباسىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىندا ايتىلعانداي «ارحيۆ-2025» جەتى جىلدىق باعدارلاماسى اياسىندا قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تاريحىنا بايلانىستى وتاندىق جانە شەتەلدىك مۇراعاتتاردى زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى دەپ سەنەمىز. رۋحاني تاريحتى جوعارۋ وقۋ ورنىنىڭ بىلىمگەرلەردىڭ سانالارىنا ءسىڭىرۋ ارقىلى مەملەكەتشىلدىك، ۇلتجاندىلىق سەزىم قالىپتاسادى.
"وسى جاhاندانۋ داۋىرىندەگى قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى قانداي بولماق جانە سىرتقى كۇشتەرگە قارسى قوياتىن رۋحاني اۋىزبىرشىلىگىمىز قانداي دەڭگەيدە؟ قازاق ەلىنىڭ وتە كۇشتى ۇلتتىق ساناسى مەن ءبىرتۇتاس ۇلتتىق مادەنيەتى، ءتىلى مەن ءدىلىنىڭ بەرىكتىگى قايدا كەتتى؟" دەگەن سۇراق سوڭعى كەزدە ويلاندىرۋدا. ونىڭ قايتا وراتلتۋدىڭ كىلتى – ۇلتتىق رۋحتى قايتا جاڭعىرىپ ويانۋىنا باسىمدىق بەرىپ، قولداپ وتىرۋدا جاتىر. [2]
قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن جويۋعا باعىتتالعان استارلى ساياساتقا جەم بولماي، ۇلتتىق-رۋحاني دۇنيەسiن قالىپتاستىرۋعا كومەكتەسەتىن ۇلتتىق يدەولوگيانى جاڭعىرتۋ قاجەتتىلىگى تۋىپ وتىر. ەندىگى ماسەلە جاستاردى تاربيەلەۋ بارىسىندا ۇلتتىق جانە مەملەكەتشىل سانانىڭ ىرگەتاسىن قالاي قالايمىز؟
ءبىزدىڭ قوعامدا اسىرەسە جاستار اقشا تاپسام بولدى باقىتقا جەتەم دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسىپ كەتتى. ەگەر ادال جولمەن بايۋعا مۇمكىندىگى بولماسا، قارا جولمەن دە اقشا تابۋعا ءماجبۇر بولادى. ال ونداي جولدا جۇرگەن جاستار ارينە ازعىندالىپ، ۇساقتالىپ جانە بولاشاق ءومىرى بۇلىڭعىر بولاتىنى كۇمانسىز. الاش زيالىسى احمەت بايتۇرسىنۇلى:
اقشاعا ابىرويىن، ارىن ساتىپ،
ازعان جۇرت، ادامشىلىق قالماي سىنى.
جانى اشىپ، جاقىن ءۇشىن قايعىرار ما،
جانى – مال، جاقىنى – مال، مالدىڭ قۇلى؟!
وسىنداي اتالى سوزدەر عاسىرلار بويى ادامنىڭ ساناسىن وياتىپ، جىگەرلەندىرىپ وتىرعان. وتانشىل، مەملەكەتشىل ۇرپاقتى تاربيەلەي العان ەلدەردىڭ بولاشاعى باياندى ەكەنىن الەم تاريحى دا ۇدايى دالەلدەپ كەلەدى. ول ءۇشىن تاربيە، ناسيحات جانە يدەولوگيا نەگىزىندە ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە قازاق ويشىلداردىڭ ءدىن تۇرعىسىنداعى وي-پىكىرلەرى، ۇلتتىق-ءدىني بىرەگەيلىكتى، ءدىن مەن ءداستۇردىڭ ساباقتاستىعىن ناسيحاتتاۋ جۇمىستارىن جاڭعىرتۋ كەرەك. ماسەلەن، ۆ. فرانكل «ۇرپاقتى دۇرىس تاربيەلەۋدىڭ توتە جولى جالعىز. ار-ۇياتتى توقتاۋسىز قايراپ، ەگەپ، وتكىرلەي بەرۋدىڭ جولدارىن جاستارعا ۇزدىكسىز ۇيرەتۋىمىز كەرەك. باسقاسى بوس ءسوز. ار-ۇيات فەنومەنى كىسىنى تاڭىرگە جالعاپ تۇراتىن جالعىز كوپىر» دەگەن يدەيانى قايتالاۋدان جالىقپاعان.
قازاقستاننىڭ بۇگىنگى ومىرىندە يسلام فاكتورى ۇلكەن مانگە يە. بۇل ءبىر جاعىنان قۋانتسا، ەكىنشى جاعىنان يسلام ءدىنىن ءوز مۇددەلەرىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا قولدانعىسى كەلەتىن ءدىني راديكالدى توپتاردىڭ بەلسەندىلىگى دە الاڭداتپاي قويمايدى. ءبىز جات يدەولوگيالاردىڭ اسەرى تۋرالى ايتقاندا، ارينە ولاردىڭ ارتىندا باسقا ءبىر مۇددە مەن قۇندىلىقتاردىڭ تۇرعانىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. سوڭعى كەزدەرى قوعامدا ىرىتكى سالىپ جۇرگەن كەيبىر ءدىني توپتاردىڭ پىكىرلەرى ەشقاشان ءبىزدىڭ مۇددەمىزگە ساي كەلمەيتىڭ تۇستارى دا بار. ولاردا ءدىني مۇددەدەن گورى، ساياسي مۇددە باسىم ەكەنى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي انىق نارسە! ۋدى ۋ قايتارادى دەمەكشى ولارعا ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز ارقىلى عانا توتەپ بەرە الامىز.
يدەولوگيا – جۇرەكتەن كىرىپ، دەنەنى بويلاي، قان تامىرلار ارقىلى ميدىڭ نەيروندارىنا تىكەلەي شابۋىل جاسايتىن، ءتىپتى ادامنىڭ ءوزى بايقاماي قالاتىن قۇدىرەتتى قارۋ. ول اداسىپ بارا جاتقان سانانىڭ ناعىز قورعاۋشىسى، ساقشىسى. [3] جان تازالىعى مەن ار تۇزەيتىن عىلىمىنا نەگىزدەلگەن ۇلتتىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى جاڭعىرتىپ، ولاردى عىلىمي جۇيەسىنە ەنگىزىپ كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ ارقىلى راديكالدىق يدەولوگياعا توسقاۋىل قويۋعا بولادى. ءاربىر ادامزات ءدىن ارقىلى قوعامدى تۇزەتەمىن دەپ ەمەس، ءدىن ارقىلى ءوز جان دۇنيەمدى تازارتامىن دەگەن نيەتتە بولسا، سوندا عانا قوعامدا تۇراقتىلىق بولار ەدى.
«...ءدىن تازاسىن دىننەن ىزدە،
ءدىن شاتاعىن سىنعا سال.
انىق اينا وزىڭىزدە،
ايدا اقىلدى قاتتىراق» - دەپ شاكارىم اتامىزدىڭ ايتىلعانداي ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ كەمەلدەنۋ شارتى بولۋ كەرەك. [4]
سول ءۇشىن قازاق حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني قۇندىلىقتاردى قايتادان قالپىنا كەلتىرمەيىنشە، رۋحاني توقىراۋشىلىق پەن قۇلدىق پسيحولوگيادان قۇتقارۋ مۇمكىن ەمەس. ءا.بوكەيحانوۆ «ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت ەتۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» دەگەندەي، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مىنەزىن قالىپتاستىرۋدا ءدىننىڭ دە، ءبىلىمنىڭ دە ورنى ەرەكشە بولعاندىقتان، دەمەك، ءدىني ۋاعىزدى دا، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن دە وسى باعىت – قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنا ساي بۇراتىن كەز كەلدى دەپ سانايمىن.
قازاقتىڭ ۇلتتىق-ءدىني بىرەگەيلىكتى ناسيحاتتاعان ويشىلدار ا.قۇنانباي، ش.قۇدايبەردىۇلى، م.كوپەيۇلى، ع.قاراش، س.عىلماني قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تاريحىندا ۇلتتىق ار-وجدان كودەكسى ءرولىن اتقارىپ، مورالدىق قاعيدالاردى قالىپتاستىرا بىلگەن. سوندىقتان، بۇل عالىمداردىڭ شىعارماشىلىعىن قاراستىرعاندا قۇران اياتتارى مەن پايعامبار حاديستەرىنە ۇندەستىگىنە نازار اۋدارۋىمىز قاجەت. ويتكەنى، ءدىني ماتىندەردى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، حالىقتىڭ تالابى مەن قاجەتتىلىگىنە ساي، تۇشىمدى تىلمەن جەتكىزە بىلگەندىگىنىڭ ءوزى ولاردىڭ ەرەكشە تۇلعا، زامانىنىڭ ءتىلىن بىلگەن عالىم بولعاندىعىن ايعاقتايدى. ولاردىڭ تۋىندىلارىنىڭ نەگىزگى وزەگىندە ۇلتتىق سانا، ءدىني كوزقاراس، تاربيە، ادامگەرشىلىك ماسەلەلەرى جاتىر دەگەن ءسوز. مىسالى، سادۋاقاس عىلماني ءوز زامانىنىڭ كەلەڭسىزدىكتەرىن دە سىناي بىلگەن:
وبال ساۋاپ اتى ءوشتى،
ۇياتسىز قاۋلاپ جان كەشتى.
ارى دا جوق، تىلەۋ جوق،
گۋلەگەن وڭكەي جارىم ەستى.
ال، كەڭەستىك كەزەڭدە جىراۋلار پوەزياسى جان-جاقتى زەرتتەلگەنىمەن تاۋەلسىزدىك يدەياسى، وزگە يدەولوگياعا قارسى كۇرەس ماسەلەسى زەرتتەۋ وبەكتىسىنە ەنگەن جوق. جىراۋلار قازاقتىڭ باسىنان وتكەن نەبىر كەزەڭدەردەگى ءارتۇرلى تاريحي وقيعالاردى، تاۋەلسىز، ەركىن ەل بولۋدى ارمانداعانى ۇلتتىق يدەولوگياعا تىكەلەي قاتىسى بار ادەبيەت، ءسوز ونەرى بولدى. ۇلتتان تىس تۇراتىن ادەبيەت جوق، سول ادەبيەتتى جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى - جىراۋلار بولسا، ۇلتتىق رۋح پەن سانانىڭ نەگىزىن ولار تولعاۋلارىندا انىق كورسەتە بىلگەن. سونىمەن قاتار، ءشادى جاڭگىرۇلىنىڭ 400 بەتتەن تۇراتىن «نازىم سياري ءشارىپ» ەڭبەگى پايعامباردىڭ ونەگەلى ءومىرىن قازاق جۇرتىنا قازاقتىڭ قۇنارلى تىلىندە سويلەتتى. 1914 جىلى تاشكەنتتە جارىق كورگەن بۇل ەڭبەك ون جىل ىشىندە قازان قالاسىندا ءتورت-بەس رەت قايتا باسىلىپ، قالىڭ ەلگە كەڭىنەن تارالىپ رۋحاني ءشولدى قاندىرا بىلگەن. ءشادى جاڭگىرۇلىنىڭ ءوزىنىڭ زامانا تولعاۋىندا:
«...بابالار سالعان سارا جول
يمام – اعزام ءماسھابى،
حالقىمنىڭ سالت – ءداستۇرىن
شاريعاتپەن ۇشتادى.
اسىل تەكتى اتالار
ءدىنىن بەرىك ۇستادى،
امانات ەتىپ ۇرپاققا
تۋرا جولدى نۇسقادى.
ارادا جىلدار وتكەندە
قاتتى باتتى جانىما،
زامانانىڭ قىسپاعى
اتا جولدان اداستىق.
وسى ەمەي نەمەنە
باستان باقتىڭ ۇشقانى،
جولىن تاپپاي شاتاسىپ
حالقىم كەتتى اداسىپ...». [5] دەمەك، تاربيەنىڭ ءتيىمدى بولۋى ۇلگى-ونەگە كورسەتەتىن ادامداردىڭ بەدەلىنە دە بايلانىستى. بەدەل وتە ىقپالدى رۋحاني قۇبىلىس ەكەندىگىندە و. سۇلەيمەنوۆ: «جىراۋ – حالىق جىرشىسى عانا ەمەس، ول دانا يدەولوگ. بۇل ادامداردى ۇلى تۇلعالاردىڭ سوڭىنان ەرۋگە ۇندەي الاتىن جاۋىنگەر جىرشى» جانە ف.ع.ك. عابيت تۇياقباەۆ "جىراۋلار - ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ رۋحاني كوسەمى بولدى" - دەگەن بولاتىن.
سوندىقتان، ونەردىڭ وسى ءتۇرىن ءدىنتانۋ، تاريحتانۋ، ادەبيەتتانۋ عىلىمدارى تۇرعىسىنان جانە ءبىر-بىرىنەن اجىراتپاي سالىستىرمالى تۇردە زەرتتەپ، اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىنا ەنگىزۋ كەرەك. "اللا دەگەن زار بولماس، اقتىڭ جولى تار بولماس" دەگەندەي قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىندا وسكەن جاس ۇرپاق ەشقاشان راديكالدىق توپتارعا بارا قويمايدى. سونىمەن قاتار، ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى تۇراتىن الدىن-الۋ جۇمىستارىنىڭ ءبىرى. رۋحاني تاجىريبەسى باي قازاق حالقى تەك رۋحاني تاريحتى جاڭعىرتۋ ارقىلى ءوزىنىڭ بىرەگەي بولمىسىن ساقتاپ قالا الادى.
عىلىم جۇيەسىندەگى جوعارعى جانە ورتا وقۋ ورىندارىندا فاكۋلتاتيۆ تۇرىندە وتىلەتىن «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» ساباعىن ساياسي، الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق عىلىمى باعىتىنداعى ءبىلىم الاتىن بارلىق ماماندىقتارعا مىندەتتى ءپان رەتىندە مىندەتتەۋ كەرەك. جاستارعا تولىققاندى مالىمەتتەر بەرىلىپ وتىرسا، ۇلت تاريحى مەن رۋحاني الەمىنىڭ تۇتاستىعى، مەملەكەت پەن ءدىن اراسىنداعى زايىرلىلىق ۇستانىمى، ءدىني تانىم مەن عىلىمي تانىم اراسىنداعى تەپە-تەڭدىگى، قازاق حالقىنىڭ مۇسىلماندىق بولمىسى، رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ تەرەڭ ساباقتاستىعى مەن تامىرلىعى جونىندە شىنايى، دۇرىس تۇسىنىكتەر قالىپتاسار ەدى.
قازىرگى تاڭدا ءدىنتانۋشى عالىمدار مەن قمدب قىزمەتكەرلەرى تاراپىنان جاستاردىڭ ءداستۇرلى ءدىني سانانى قالىپتاستىرۋىنا جانە دە قازاق حالقىنىڭ مۇسىلماندىق ءدىني تانىمىن، ءدىني تاجىريبەسىن عىلىمي اسپەكتىمەن بايلانىستىرا وتىرىپ، كوپتەپ ايتۋ كەرەك. بولاشاقتا ءبىزدىڭ ورتاق ماقساتىمىز – ۇلتتىق رۋحىمىزدى جاڭعىرتىپ، و باستاعى رۋحاني قاينار كوزدەرىمىزگە قايتا ورالىپ، ۇلتتىق يدەولوگيامىزدى قالىپتاستىرۋدا جاتىر. وعان بىرنەشە ۇسىنىستار قوسۋعا بولادى:
*ۇلتتىق، تاريحي، مادەني ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرە وتىرىپ قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ءداستۇرلى مۇسىلماندىق ءبىلىم بەرۋدىڭ ورنى مەن ءرولىن انىقتاۋ;
ء*دىن عۇلامالارىمەن بىرگە مۋفتي، احۋن، ءمۇداررىس، قازى، حازىرەت، ابىز، ءپىر، يشان، سوپى، جىراۋ جانە ت.ب. ءدىن قايراتكەرلەرىنىڭ قوعامدىق قىزمەتتەرى تۋرالى مالىمەتتەردى جيناقتاۋ، ءداستۇرلى يسلام نەگىزىندە ولاردىڭ ونەگەلىك ءىس-ارەكەتتەرى مەن قىزمەتتەرىن سارالاۋ;
*حانافي-ماتۋريديلىك مەكتەپ ۇستانىمدارىنىڭ قازاقى ءدىني تۇسىنىكتىڭ قالىپتاسۋىنا تيگىزگەن ىقپالىن كورسەتە ءبىلۋ ماقساتىندا اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ، عۇمار قاراش، اقان سەرى، ت.ب. سەكىلدى قازاق ويشىلدارى ەڭبەكتەرىندەگى كورىنىستەرىنەن مىسالدار مولىنان كەلتىرۋ;
*ورتالىق ازيا مەن قازاقستان اۋماعىنا يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋ، ورنىعۋ جانە دامۋ كەزەڭدەرىن زەردەلەۋ، يسلام ءدىنىنىڭ ورنىعۋىنا نەگىز بولعان ساياسي، الەۋمەتتىك، رۋحاني فاكتورلاردى سارالاۋ.
ەلباسىنىڭ ايتقانىنداي: «جاڭعىرۋ جولىندا بابالاردان ميراس بولىپ، قانىمىزعا سىڭگەن، بۇگىندە تامىرىمىزدا بۇلكىلدەپ جاتقان ىزگى قاسيەتتەرىمىزدى قايتا تۇلەتۋىمىز كەرەك» [6] ەكەنىن اتاپ كورسەتكەندەي حالىقتىڭ رۋحىن قالىپتاستىرعان الاش تۇلعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ وي-تولعامدارى وسكەلەڭ ۇرپاققا ۇدگى-ونەگە بولۋعا ءتيىس.
«قۇدايدى ۇلىق دەپ ۇقسا...»
نەعۇرلىم قۇدايدى جوعارى دەپ، بيىك دەپ، ۇلىق دەپ ۇقسا، سوعۇرلىم جاقسىراق تانىماقشى. جاقسىراق تانىعان سايىن، قۇدايعا جاقىنىراق بولماقشى. جاقىن بولۋىنىڭ ماعىناسى – راقمەتىن كورىپ، راقىمدى بولماق، مەيىرباندىعىن كورىپ، مەيىرىمدى بولماق... ساۋاپ ەڭ اقىرعى پايعامبار مۇحاممەد جولىندا.
«جانكەشتىلىك بولماسا...»
بوتەن كىسى قازاققا ەش قايدان جاقسىلىق اكەپ بەرمەيدى. تورعايدىڭ اق ۇرپەك بالاپانىنشا اۋىزدى اشىپ، بىرەۋگە جالىنىپ-جالپايا بەرگەننەن تۇك شىقپايدى، ءىس ونبەيدى. جاپوندا كىسى قاجەتىنە جاراتىلماعان الاقانداي جەر جوق. وندا مۇنداي ىجداھاتتى جانكەشتىلىك بولماسا اشتان ولەسىڭ. زاۋىت ءىسى جۇرتتىڭ جالپى شەبەر، كونبىس، ۇستا بولۋىنا بايلاۋلى. ءار نارسەنىڭ امالىن ءبىلىپ، ءوز ورنىنا جۇمساعاندا عانا ءىس كوركەيەدى. قازاققا ءوز جاعدايىڭدى ءوزىڭ ويلاپ، ولمەس قامىڭدى ىستە دەپ وتىرعانىمىزدىڭ ءمانىسى وسى...
«تاربيەمىز كەم بولسا...»
قازاقتىڭ ۇلت بولىپ وركەنيەتتى ەل قاتارلى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، حالىقتىڭ سانا-سەزىمىن وياتاتىن جاعداي تۋدىرۋ كەرەك، قازاقتىڭ ۇلتتىق ءتىلىن، ادەبيەتىن ورىستەتۋ كەرەك. ونەر-ءبىلىم كەرەك، ونان دا كەرەگىرەگى – تاربيە. قانشا وقىساق تا، تاربيەمىز كەم بولسا، قاسيەتىمىز از.
«تاريحىن جوعالتسا...»
ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتقان جۇرت، نە ىستەپ نە قويعاندىعىن بىلمەيدى، كەلەشەكتە باسىنا قانداي كۇن تاۋاشاعىنا كوز جەتپەيدى. ءبىر حالىق ءوزىنىڭ تاريحىن بىلمەسە، ءبىر ەل ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتسا، ونىڭ ارتىنشا ءوزى دە جوعالۋعا ىڭعايلى بولىپ تۇرادى. قازاقتىڭ كوبى ونى شەجىرە دەپ ايتادى. بۇ زاماننىڭ عالىمدارى تاريح ەڭ وڭدى مۇعالىم دەپ تۇسىنەدى. دۇنيە دە وڭگە جۇرتتار قاتارىندا كىم قور بولمايمىن، تۇقىمىم قۇرىپ قالماسىن دەگەن حالىق ءوزىنىڭ شەجىرەسىن يماني دارەجەدە ۇعىپ بىلۋگە ءتيىس بولادى... بۇل كەۋدەسىندە كوزى بار ادام كوپ ويلانارلىق جۇمىس.
«تىزە قوسىپ ءىس قىلسا...»
قازاق بالاسى بىرىگىپ، تىزە قوسىپ ءىس قىلسا – حالىقتىق ماقسات سوندا ورىندالادى. بىرلىكتەن ايىرىلعان ەل قاڭعىپ قالادى. قازاقتىڭ وقىعان ازاماتتارى، قازاققا وسىندايدا قىزمەت ەتپەگەندە قاشان قىزمەت ەتىپ پايدامىزدى تيگىزەمىز؟! مىنە، ءاليحان بوكەيحان «قازاققا ءسوز ۇيرەتىپ جاتىر» دەپ ايتادى. مەن قازاققا ءسوز ۇيرەتپەسەم... مەنىڭ نە كەرەگىم بار ەدى. قازاق جوعالىپ كەتەدى، «بۇعان جەر نەگە كەرەك» دەپ وتتاعان دۇشماندار بار. قيامەتكە شەيىن قازاق قازاق بولىپ جاساماق. ول ءۇشىن وسى عاسىرداعى الەم جارىعىنا قازاق كوزىن اشىپ، بەتىن تۇزەسە، ءوزىنىڭ قازاقشىلىعىن جوعالتپاعانداي، جانە ءوزىمىزدىڭ شارق ادەتىنە ىڭعايلى قىلىپ «قازاق مادەنيەتىن» قۇرىپ، ءبىر جاعىنان «قازاق ادەبيەتىن» تۇرعىزىپ، قازاقشىلىعىن ساقتاماقشى...
«كىم شەبەر بولسا...»
تىرشىلىكتەگى جۇيرىكتىك – اقىلدا، ۇستالىق پەن جانكەشتىلىكتە... قازاق سياقتى حالىق بايلىق پەن قازىنا مال كىندىگىندە دەپ بىلەدى. اۋستراليا قويىنىڭ ەتى ءتورت اي مۇحيتتا كەمەمەن ءجۇرىپ كەلىپ، پەتەربور بازارىندا ساتىلادى. مالى كوشىپ ءجۇر، ادامى قالا بولىپ وتىر. پروفەسسور كۇلەشوۆتىڭ جازعانىنا قاراساق، قازاقتىڭ قويىنىڭ ەتىندەي جەر ۇستىندە ەت جوق... كىم شەبەر بولسا، جالىقپاي تالماي ىزدەنسە، بىرىگىپ-تىزە قوسىپ ءادىس قىلسا – عۇمىر بايگەسى سونىكى.
«اللا» دەپ ىسكە كىرىسەلىك...
ازاتتىق تاڭى اتتى! تىلەككە قۇداي جەتكىزدى! كۇنى كەشە قۇل ەدىك – ەندى بۇگىن تەڭەلدىك! ءبىزدىڭ جۇرت بوستاندىق، تەڭدىك، قۇرداستىق ءىسىن ۇعىنباسا – تاريح جولىندا تەزەك تەرىپ قالادى. كەيىنگى ءۇرىم-بۇتاق نە العىس، نە قارعىس بەرە جۇرەر الدىمىزدا زور شارتتار بار! وسىنى اڭعار، جۇرتىم قازاق! بۇل بولىپ تۇرعان زامان – الاشتىڭ ازاماتىنا زور جۇك. ۇلىق ءىس ۇساقتان ۇلعايادى. كىرپىش زور ەمەس، قالاساڭ قانداي زور ءۇي شىعادى. شوپشەكتەپ جيىپ شومەلەدەي يلەۋ ىستەيتىن قۇمىسقانى كورمەيمىز بە؟ ...قۇداي ءساتىن سالعاي «ءامين» دەپ قول جايىپ «اللا» دەپ ىسكە كىرىسەلىك! [7]
پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
- ز.جانداربەك «ياساۋي جولى جانە قازاق قوعامى» الماتى: «ەل-شەجىرە»، 2006ج.
- م.مىرزاحمەتۇلى «تۇركىستان تاراز اراسى...» استانا: بىلگە، 2002-432 بەت.
- https://abai.kz/post/82253
- قۇدايبەرديەۆ ش. شىعارمالارى /ولەڭدەر، داستاندار، قارا سوزدەر/. الماتى، 1988.– 339 ب.
- «ياساۋي فەنومەنى» وتباسى حرەستوماتياسى. ورحون باسپاي ءۇيى. 2017ج.
- ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسى. 2017ج.
- الاش قوزعالىسى يدەياسىنىڭ ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ىقپالى: تاريح جانە قازىرگى كەزەڭ : حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياسىنىڭ ماتەريالدارى: 3-5 قاراشا 2008 ج. – سەمەي. – 2008. – 366 ب.
باحتيار قارجاۋبايۇلى الپىسباەۆ، تاراز مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى
Abai.kz
