Qarahan kesenesi

Aldynghy maqalada Qoja ruy Hodjend qalasyna qonystanghan Hadjadj arabtarynan VIII-HI ghasyrlar arasynda qalyptasqanyn (shamamen 250 jylda) XIII ghasyrdaghy arap tarihshysy Ibn әl Asir dereginen kórsettik. Olar HI ghasyrdan bastap osy qaladan ózge aimaqtargha taralghan deu oryndy (Zakavkazie men Týrkiyadaghy Hodjaly qalalary, Qaraqalpaqstandaghy Hodjeli qalasy).

Endi Ibn әl Asir derekterinen orystar Qarahanidy dep atatqyzghan memleket jayly derekterdi zerttep kórsek:

«Vladetelem Balasaguna y Strany turkov byl Sharaf ad-Daula (1030-1056). On byl religiozen y udovletvorilsya povinoveniyem emu ego bratiev y rodstvennikov y razdelil stranu mejdu nimi. Svoemu bratu Arslan-teginu otdal mnogoe iz Strany turkov, Taraz y Isbidjab otdal svoemu bratu Bogra-hanu, Ferganu vsu selikom otdal dyade po otsu Tuga-hanu, a Buharu y Samarkand y drugie otdal Ibn Aliy-teginu. A sam on udovolistvovalsya Balasagunom y Kashgarom. Ony — musulimane iz potomstva Afrasiaba Turka. Ih praded, Shabuk Kara-hakan vo sne svoem prinyal islam y poutru obnarujiyl, chto on musulimaniyn. Kogda on umer, na ego mesto vstal ego syn Musa ibn Shabuk. Y v etom kraY sarskiy san ne prekrashalsya sredy ego potomkov vploti do Arslan-hana ibn Muhammada ibn Sulaymana ibn Dauda Bogra-hana ibn Ibrahima. On vzbuntovalsya protiv Kadiyr-hana v 494 (1101) g., y tot otnyal u nego sarstvo, no Sandjar ubil Kadirhana y vernul sarstvo Arslan- hanu. Sredy ego voyska byl odin vid turkov, kotoryh nazyvaut karlukiy y turky guziyskiye. Ih ... dva vida. Odin vid nazyvait uchuk, y drugoy narod, kotoryy nazyvayt buzuk. V etom godu, safare (1043 g.) prinyaly islam 10 tysyach kibitok iz nevernyh turkov. Y priynesly v jertvu v deni prazdnika Jertvy (zu-l-hidjja) 20 tysyach golov oves, y Allah izbavil musuliman ot ih vrajdy. Ony provodily leto v krayah Bulgara, a zimovaly v krayah Balasaguna. Ne prinyavshimy islam sredy turkov ostalisi tatary y hitaiy, ony v oblastyah Sina».

Búl jerde «strana turkov» dep kóshpeli qazaq eli kórsetilgen (arapsha jazyluynda «qazak» pen «turk» sózderi óte úqsas: قزك – qazak, ترك – turk). Orys audarmashysy «qazak» atauyn «turk» sózimen jasyrghany týsinikti (arapta «u» әrpi joq). Qazaq elining músylman emesterining eng songhylary HI ghasyrdyng basynda (1043 jyly) islam dinin qabyldaghanyn, olardyng jaylaugha – Búlghar eline (Oral taularyna jaqyn aimaq) deyin baratynyn, al qystaulary Balasaghún aimaghy ekenin jazghan. Yaghni, qazaq halqy qoja ruy qalyptasqangha deyin Islam dinin qabyldap ýlgergen.

Balasaghún qazirgi Talas, Sozaq, Sarysu, Moyynqúm, Shu audandary ornalasqan ýlken aimaq tәrizdi. Onyng atauyn Balasaghún emes, Talasaghyn degen oryndy. Óitkeni, Talas pen Shu ózenderi Alataudan bir jerden aghyp shyghady, sputniktik kartadan ekeuining arnasy ertede Telqonyr degen jerde qosylyp, odan әri Aral tenizine deyin sozylghany anyq bayqalady. Qosylyp aghyp jatqandyqtan ol ekeuide sol zamanda kóbine Talas ózeni dep atalghan tәrizdi. Yaghni, qazirgi Talas, Sozaq, Sarysu, Moyynqúm, Shu audandary Talas ózeni aghyp ótetin aimaq bolghandyqtan, halyq «Talas aghyny» dep atap ketken. Arabsha eki atau óte úqsas, «t» әrpin «b» dep týsindirip, búrmalap orysshalaghan: تالاصغن – talasaghyn, بالاصغن – balasaghun.

Týrkilerding islam dinin qabyldamaghandary Sin aimaghynda (qazirgi Mangholiya men ishki Mangholiya) otyrghanyn, olardyng tatar jәne hitay bolyp ekige bólinetinin jazady Ibn әl Asiyr. Derekte osy ekeuining de týrki ekeni anyq kórsetilgen. Yaghni, «Tatar taypasy ol zamanda manghol tildi bolghan, hitay degender – qidandar, olar da manghol tildiler» degen reseylik tújyrymdar tolyq jalghan (qazirgi Qytay qúramyndaghy sol aimaqta tatarlar әlide otyr, olardyng týrleri Qazan tatarlarynan góri qazaqqa jaqyn). Al «hitai» degeni – qazaqtar, «hazaq» sózin oryssha «hitaiy» dep әdeyi búrmalaghan. Osy eki sózding arabsha jazylulary mynaday: حظاق – hazaq, حطاى – hataiy. Demek Shynghyshangha deyinde onda otyrghan kerey, nayman, merki (merkit), manghyl (manghy), jalayyr, qonyrat taypalary men adayjúrt (taydjut), bórijiging (bordjigiyn) rulary qazaq halqy dep tanylghan.

Shabuk Karahakan Resey biyligi dayyndatqan tarihta Satuq Qarahan dep kórsetilgen, onyng Karahanidy memleketin ornatushy ekeni de aitylady. Karahanidy memleketi 840 jyly (IH ghasyr) ornady delingen, yaghni, Shabuk Karahakan sol jýzjyldyqtyng ókili. Ibn әl Asir onyng biylikte otyryp músylmandyqty qabyldaghanyn jәne Afrasiab Turk dinastiyasynyng úrpaghy ekenin kórsetken. Yaghni, Qarahanidy memleketin biylegen týrkilik dinastiya, tolyghyraq aitsaq qazaq handary. Búl «Qarahanidy memleketin biylegen qojalar әuleti, Qarahan baba qoja» deytinderge naqty jauap.

Jogharydaghy derekte memleket qúramyna qazirgi Orta Aziya men Qazaqstan jәne Qashqar aumaqtary kirgenin jәne memleket jerin eng alghash HI ghasyrda bauyrlaryna bólip bergen – Sharaf ad-Daula han ekeni jazylghan. Memleket әskerinde «karluk» jәne «turky ghuziy» dep eki týrli atalatyn halyq bary, ol halyq óz ishinde «ushuk», «buzuk» dep ekige bólinetini kórsetilgen (arabta «g», «ch» әripteri joq). Aldynghy maqalada orystardyng arabshadaghy «qazaq» atauyn «karluk» dep búrmalaghanyn aittyq. Yaghni, Ibn әl Asir karluktardyn, yaghny qazaqtardyn ekinshi atauy turky ghuziy ekenin derektegen. Arabshada ghuziy men ghazaq birdey dese de bolady: غزق – ghazaq, غزى – ghuziy. Demek, memleket әskeri qazaq halqynan jasaqtalghan, olardy «qazaq» dep te, «týrki ghazaq» dep te ataghan. Ol qazaqtar óz ishinde eki halyqqa bólingen, ondaghy «ushuk» dúrysynda – uzbek, al «buzuk» dúrysynda qazaq dep bilemiz. Óitkeni, әripteri eskirip, key túsy óshken qoljazbadaghy «uzbek» pen «qazaq» ataularyn «ushuk» pen «buzuk» dep әdeyi búrmalap týsindiru qiyn emes. Olardyng arabsha jazylulary ózara úqsas: ذبكو – uzbek, شكو – ushuk,  قزك – qazak, بزك – buzuk («q» әrpining bas jaghy óship kórinbey qalghanyn paydalanyp, ony «b» dep kórsetken).

Reseylikter әdeyi búrmalap, «ghuzy degen – oghyzdar, olar ushuk pen bazuk degen eki topqa bólingen» dep tújyrymdady. Ibn әl Asirding osy derekterining oghyz eline, yaghny qazirgi Týrkimenstan aumaghyna esh qatysy joghy aidan anyq. Ángime qazirgi Qazaqstan men Ózbekstan jәne Qashqar  aymaqtary jayly ekeni aiqyn kórinip túr. Sondyqtan reseylik tújyrymnyng týsingen adamgha qúny kók tiyn.

Biyleushi әulet – Afrasiab Turkiy dinastiyasy. Memleket biyleushileri – Shabuk Karakahan úrpaqtary. Shabuk Karakahan – Asylúya taypasynyng ókili, Tórgi Asúyashy (Turky Ashina) dinastiyasynan. Memleket biyligi HII ghasyrdyng basyna deyin osy әulette bolypty, songhy hany – Arysúlan, ol basyna týsken qiyn jaghdayda Sanjar súltannyng kómegine jýgingen. Sanjar súltan – Turky Seldjuk dinastiyasynyng adamy, ol dinastiya da Shabuk Karahakangha tuys ekeni Ibn әl Asir derekterinen anyq angharylady. «Turky Seldjuk» dúrysynda – Tórgi Asyljik dinastiyasy, sondyqtan dinastiya adamdaryn halyq «asyldan» dep ataghan. Ol ataudy «sultan» etken arabsha jazbalar ekenin aldynghy jariyalanymdarymyzda aitttyq. Yaghni, H ghasyrda qazirgi Týrkimenstan aumaghynda oghyz elin biylep, olargha islam dinin ýiretken, sosyn HI ghasyrda Zakavkazie men qazirgi Týrkiya aumaghyn biylegen, músylman әlemine jasalghan Krest joryghyna toytarys bergen, keyin Osman imperiyasynyng negizin qalaghan Tórgi Asyljik (Turky Seldjuk) dinastiyasy IH ghasyrdaghy Shabuk Karahakan әuletinen taraydy.

Endi Shabuk Karahakan esimin taldap kóreyik, onyng esimi dúrysynda Shattyq boluy mýmkin. Orystardyng ony birese Shabuk, birese Satuk dep kórsetui sony anghartady (arapshada: شاتوق – shatuq, شابوق – shabuq, ساتوق – satuq). Ibn әl Asir týrkilerde biyleushini «han» dep ataytynyn anyq jazghan (kelesi aqparatta), yaghny «hakan» degen ataudy qoldanbaghan. Negizinen «han» atauyn «kagan» dep kórsetetin qytay jazbalary, sebebin qytay tili zandylyghynan izdegen jón. Sol qytaylyq búrma ataudy qoldanyp, arabsha jazbalardaghy «han» atauyn ynghayy kelse «hakan» dep orysshalaghan – orys ghalymdary. Sondyqtan «Karahakan» dúrysynda «Kazahkan» dep bilemiz. Óitkeni H ghasyrda parsy jyrshysy Ferdausy ol memleketti biylegender Kazah handary ekenin, halqy «kóshpeli jauynger kazah» dep atalatynyn anyq jazghan. Orystar osy jazbadaghy «Kazahkan» atauyn «Karahan» dep búrmalau arqyly «Karahanidy» atauyn tariyhqa engizgen. Ibn әl Asir jazbasyn orysshalaghanda «Karahkan» atauyn әdeyi «Kara-hakan» dep orystyq «-» belgisi arqyly ózgertip jibergen. Arabsha jazyluynda eki atau birdey dese de bolady, tek «z» ýstinde noqat bar, al «r» ýstinde joq: كزحكن – kazahkan, كرحكن – karahakan. Demek, biyleushilerding arghy atasy Shabuk Karahakan emes, ol Tórgi Asúyashy (týrki ashina) dinastiyasyyng ókili – Shattyq Qazaq han.

Týrki Ashina (tórgi asúyashy) ruy tauly Altaydan shyqty, olar VI ghasyrda әueli qazirgi Qazaqstan aumaghynda Týrki qaghanatyn ornatqan. Qazaq halqy ol zamanda óz atauymen qalyptasyp qoyghanyn aldynghy jazbalarymyzda dәleldegenbiz. Týrki qaghanatynynda jәne onyng ornyn basqan Týrgesh qaghanatynynda halqy qazaqtar boldy, sol sebepten biyleushi dinastiya adamdaryn Orta Aziya halyqtary (ýzbek, tazjik, parsy) «qazaq» dep tanyghan. Memleket biyleushisi esimindegi «Qazaq han» atauy sonyng aiqyn dәleli. Tarazdaghy eski qorymdy «Qarahan baba jatqan jer» dep HIH ghasyrda kesene saldyrghandar, «Karahanidy memleketin biylegen qojalar» deytinder mýlde qatelesedi. Múnyng jalghan ekenin Ibn әl Asir jazbasy dәleldeydi. Qazaq memleketin erteden tek qazaq handary biylegen, qoja nemese arab eshqashan qazaqty biylemegen.

Osylaysha Ibn әl Asir jazbasy Orta Aziyadaghy alyp imperiya Qazaq handyghy ekenin, onyng halqy «qazaq» nemese «týrki qazaq» dep atalatynyn, ol halyq óz ishinde «ýzbek» pen «qazaq» bolyp ekige bólinetinin taygha tanba basqanday aiqyn kórsetedi. Yaghni, ol zamanda ýzbek pen qazaq birtútas halyq bolghan. Ibn Batutanyng HIV ghasyrda Altyn orda hany Múhammedti «Uzbek han» dep jazuynyng sebebi, ol memleket halqynyng qazaq dep te, uzbek depte atala beruimen baylanysty desek, qatelespeymiz. Ol kezde tazjik (tәjik) halqy – taudy mekendegen az el, qaraqalpaqtar (qarapapaq) Orta Aziyagha Kavkazdan tek HII ghasyrdan keyin jetti. Shynjandaghy ýisýn-ýzbekter qyrghy taypasymen aralasyp, ýiqyr (úighyr) halqy bolyp endi qalyptasyp jatty. Al qyrghyz eli Orta Aziyada joq bolatyn (olar Eniyseyden tek HVII ghasyrda kelgenin Aleksey Levshin jazady). Týrkimen halqy óz aimaghynda (oghyz elinde), yaghny qazirgi Týrkimenstan jerinde týzildi. Demek, Ibn әl Asir ómir sýrgen HIII ghasyrgha deyin qazirgi Qazaqstan men Orta Aziyanyng negizgi halqy qazaq dep atalghan, olardyng otyryqshy bóligi ýzbek dep te tanylghan. Arap jazbalaryndaghy qazaq halqyn oryssha audarmalargha «turk» etip engizgen Resey sayasaty, olar qazaqtyng óz atauymen erteden baryn shamalary jetkenshe jasyrumen bolghan. Qazaq halqynyng edәuir bóligi sol zamanda qazirgi Shynjan men Mangholiya aimaghynda da otyrghan, onda olarmen kórshi tatar halqy da mekendegenin angharamyz derekterden (ol jerde týrleri qazaqqa úqsas tatar últy әlide otyrghany anyq fakti).

Saq eli men shyghystan auyp kelgen hunidardyn  aralasuymen I ghasyr men VI ghasyr aralyghynda Qazaq halqy qalyptasqanyn aitqanbyz. Yaghni, biylik hunidarda bolghandyqtan bizding dala «Qúnzaq» dep atalghanyn (maghynasy: «qúng jaq» - huni aimaghy) jәne ol artynsha aimaq halqynyng atauyna ainalghanyn, keyin atau «Qzaq» bolyp qysqaryp («ún» bóliginsiz), sosyn «Qazaq» bolyp birjolata ornyqqanyn aldynghy maqalalarda dәleldermen kórsetkenbiz.

Ibn әl Asir jazbasynan IH ghasyrda Islam dinin qabyldamaghan dala qazaqtarynyng bir toby bólinip qalghanyn (Qazaqstannyng soltýstik aimaghy), alayda olar da HI ghasyrdyng basynda tolyq músylman bolyp memleket biyligine moyynsúnghanyn kóremiz. Resey sayasaty kәzirgi qazaq elining soltýstiginde Qimaq qaghanaty bolghan degizdi, alayda onysyda arapsha kóne qoljazbadaghy «qazaq» sózin «qimaq» dep búrmalau ekenin angharu qiyn emes: قظق – qazaq, قمق – qimaq (kóne qoljazbada «z» әrpining jogharghy jaghy kórinbey qalghanyn paydalanyp, ony «m» etip kórsetken).

Sonymen Shattyq Qazaq han әuleti biylegen ortaaziyalyq imperiya – Týrgesh qaghanatynan beri tútastyghyn saqtaghan. Islam dini kelgen VIII ghasyrdan bastap Qazaq handyghy dep atalghan jәne songhy hany Arysúlan zamanynda – HII ghasyrda ydyraghan. Ony joyghan – qazirgi Mangholiya aimaghynan kelgen dinsiz qazaqtar, yaghny músylman qazaq elin shyghystan kelgen kәpir qazaqtar jaulap alghan.

Osy jerde aita keterligi, Ibn әl Asirding VII ghasyrdan bastap HIII ghasyrdyng ortasyna deyingi (óz uaqytyna deyingi) músylman elderindegi eleuli oqighalardyng barlyghyn týgel qamtugha tyrysqany jәne onyng derekteri senimdi ekeni әlem ghalymdary tarapynan moyyndalghan. Ol osy enbegine sol zamandaghy barshagha belgili arab-parsy jazbalary derekterin qoldanghan, bir oqigha jayly qarama-qayshy derek bolsa, ekeuin qatar kórsetken. Ibn әl Asir HIII ghasyrda ómir sýrdi. Demek, onyng Qashqari, Ibn Fadlan jazbalary men  Istahry jazbasynyng parsylyq núsqasyn bilmeui mýmkin emes. Alayda, tarihshynyng enbekterinde olar jayynda bir auyz sóz aitylmaghan, olarda bar derekterge úqsas mәlimetter keltirilmegen. Kerisinshe, sol ýsh jazbada jәne «Mangholdyng qúpiya shejiresinde» joq – qazaq halqynyn sonau Mangholiyadan Orta Aziyagha deyin jayylghan alyp halyq ekenin kórsetedi. Osy faktining ózi Qashqari, Ibn Fadlan jazbalary men Istahry jazbasynyng parsylyq núsqasy jәne «Mangholdyng qúpiya shejiresi» degender qazaqtyng shyn tarihyn jasyru ýshin dayyndalghan Resey ghalymdarynyng jalghan dýniyeleri ekenin anyq dәleldeydi.

(Jalghasy bar)

Bekjan Ádenúly

Abai.kz