Suretshi Múhtar Maghauinning portretin salugha tapsyrma aldy. Ómirde talay kórgen adamy bolghan song kelise saldy. Alayda qylqalam qalay qolgha tiydi, solay daghdaryp qaldy. IYә, ol shynynda da qanday adam edi?

Baryp jolyghayyn dese, ayaq jeter jerde emes. Biraq ol turaly әngimelerdi әr-әr jerden qúlaghy shalyp jýrgen. Ótkende ghana shetelden oralghan bireu: «Sayabaqta tóbesi qazaqqa úqsap qarayghan bir shal otyr, qarasam Múhtar Maghauin eken», – dep keldi.
Maghauindi shal degenge qimay, jaqtyrmay qalyp edi. Sol әngimeni Serik Ýmbetov degen syilas aghasyna aitqan. «E, men ýiine arnayy baryp sәlem berip shyqtym», – dedi ol kisi jaybaraqat qana. «Birin biri izdegen búlar qanday jaqsy adamdar», – dep búl tan-tamasha boldy.

Sóitse Serik Ýmbetov cheh elinde Qazaqstangha qatysty bir sharualarmen jýripti. Kýtip jatqan jaqtan kók dónenin kóldeneng tartyp bir jigit túr deydi. Qarasa óni de, jóni de qazaq eken. Sóz arasynda: «Osy elde Múhtar Maghauin degen jazushymyz túratynyn sen bilesing be?» – degen ghoy. Sonda: «Men sol kisining balasymyn», – depti әlgi jigit. «Áy, onda men jolyqpay ketpeymin», – depti búl kisi.

Múqang bayaghy Europanyng bir púshpaghyn biylegen han túqymy qúsap alshayyp otyrghan kórinedi. Jaqyndap qalghan mereytoyyn sol jaqta ótkizbek synayy bar. Elden biraz kisilerdi shaqyrmaq. Abay aitpaqshy, «Múndasargha kisi joq sózdi úgharlyq». Ishi tolyp qalghan adamnyng týrin bayqap: «Mereytoyynyzdy elge kelip ótkizsenizshi», – depti Serik Ýmbetov.

Odan beri de biraz uaqyt ótti. Múhtar Maghauin múhittyng ar jaghyna kóshedi eken degen әngime shyqty. Pragany alys kórgen adamgha ol jaq jerding týbindey kóringeni aitpasa da týsinikti. Suretshi meni tanityn edi. Kómek súrap kelgendegi uәji mynau: «Siz Múhtar Maghauindi Múhtar Áuezovten keyingi ýlken jazushymyz depsiz». Men: «Týri-basy barystiki sekildi júmyr kisi», – dedim. Ol qolyndaghy fotosuretke bir qarap, maghan bir qarap myrs etip kýldi.

Sasqanym shyghar: «Sen romanist Tólek Tileuhangha baryp әngimeles, bala kýnderinen birge ósken», – dep jón siltedim. «Býginde pikir súraghan qayyr súraghanmen birdey», – dep barghysy kelmedi. Ókpelegendey bolyp shyghyp bara jatqan kezinde: «Sen ol kisining portretin salmay-aq qoy», – dedim. «Nege?» – dedi jandy jerine tiyip ketkendey byj ete qalyp. «Qalay salsang da, salghan portreting ol kisige bәribir únamaydy».

Múhtar Maghauinning bizding qúlaghymyzdan kirip, sanamyzda bekip qalghan bir beynesi osy. Aldynan kelseng tisteydi, artynan kelseng tebedi. Sonda da suretshige ana sózdi beker aittym. Ishi qúdyqtay tereng adamnyng syryn kim bilipti. Ol maghan en dalada emin-erkin shaynasa ketetin asau jylqy siyaqty elestedi. Shynynda da búl kisining boyynda biz týsinip bolmaytyn tektilik pen taghylyq astasqan bir asaulyq bar-au.

Suretshining ornyna Múhtar Maghauinning kisilik kelbetin endi ózim somdaghym keldi. Eng әueli kóz aldyma kelgeni shashtaryn tyqyrlap alyp, bastaryn kón terimen qaptap, mәngýrt qylyp jibergen miskinder boldy. Búlar – Múhtar Maghauinning atyshuly «Men» atty kitabynyng keyipkerleri. Olardyng kóbi ómirde bilimdi, talantty adamdar. Biraq sosrealizm shekpeninen shyqqan, sosialistik jýiede tәrbiyelengen, boylarynda últshyldyqtyng tamshyday da qany joq-mys.

Al Múhtar Maghauin basqa kepting adamy. Sosrealizm shyndyghyn moyyndamaghan, sosialistik jýiening tәrbiyesi sanasyna sinbegen, últyn jaqsy kóretini aitqan sózderi men jazghan enbekterinde sayrap túr. Sonda búl kisi qanday mektepte oqyghan, qanday adamdardyng tәrbiyesin kórgen, ony últyn sýiyge alyp kelgen ne nәrse? Telefondy ala salyp, jazushynyng bala kýngi dosy Tólek Tileuhangha qonyrau shaldym.

Múhtar Maghauin qanday bala boldy? – dedim az-kem amandyqtan son.
– Adam jiberesing be? – dedi romanist auyzba-auyz sóiles-kisi kelip.
Tilshi qyz Qarlygha Ibragimovagha iydeyamdy aittym. Bizding bәrimizding Múhtar Maghauinge qatysty ústanghan pozisiyamyz bar. Bәlkim sózge ergen bolarmyz, mýmkin kónilimiz kirlegen shyghar, tipti jaman oiymyz da joq dey almaspyz. «Men» degen kitabyn oqyghannan keyin osylay oilamasqa sharang joq. «Al sening seziming eshqanday jazu jazylmaghan aq paraqtay» dedim. Tilshi qyzymyz Maghauin dese elendep túratyn albyrt jastarymyz sekildi, quanghannan kózi janyp ketti.

Tilshi qyzgha bergen baghytym súraq bop tuypty. «Maghauin – tәkappar, dini qatty, basynan sóz asyrmaytyn kidi adam, kirpiyazdyghy da bar»; «Múhtardyng tilining uyty bar, jaqtyrmaghan jaydy zapyranday ashy sózimen jaypap salady»; «Múhtar Maghauin ótkennen Múhtar Áuezov bolmasa, tiride eshkimdi kisi demeydi»; «Elding bәrin jau kórgende, ainymas dosty qaydan tabady?»; «Kisiligimen birge kisәpirligi de bar». Baqsam, bala kýngi dos, keyingi ómirdegi әdebiyet maydanynda birge jýrgen qalamdas múnyng birde-birin moyyndamapty.

Qyzyq, mektepte birge oqyghan, eptegen tuystyghy da bar búl ekeui keyin «Júldyz» jurnalynda da birge qyzmet istegen. Ekeui de jarysyp roman jazghan, tandy tangha úryp bilim jarystyrghan. Mine, sol kisining sózine sensek, 5-synypta arttarynan izdep kelgen tuystaryna bala Múhtardyn: «Men búlardyng bәrinen jaqsy oqimyn», – dep eshkimdi shen kórmey aitqan sózi ras eken.

Sondaghy estelikte balalyq shaqtan bir ýzik syr bylaysha órilipti: «Baqanas Shynghystaudan bastalyp, Barshatasqa deyin tolysyp aghady. Múhtardyng balalyq shaghy sol ózenning boyynda ótti. Múhtar Baqanasqa emin-erkin maltyp, shortanday tulap ósti. Baqanas ózenining Aydynkól degen jeri bar. Aydynkól Barshatastyng biyik jartasyna baryp tireledi. Men sugha malty almaymyn. Basymdy qyltyn-qyltyng etip shyghara beretinime Múhtar qaraday kýietin. Ózi jartastan Aydynkólge sekirip týsip, ózenning arghy jaghasynan bir-aq shyghatyn. Arghy betke jetken son: «Áy, Tileuhanov, beri qaray jýzsenshi», – dep aighaylaydy. «Qoyshy, qorqamyn, malty almaymyn», – deymin. «Qoryqpa, sugha ketip bara jatsang alyp shyghamyn», – dep Múhtar da qoymaydy. Men kónbeymin… Sóitip men Baqanastyng jartasqa tireler arghy túsyna ómiri jetken emespin».

Osy bir balalyq shaqtyng beykýnә esteliginde kóp syr jatyr. Kóz aldyna ózi ýshin ghana emes, bireu ýshin de kýiip-pisip jýretin mazasyz, namysshyl bala keledi. Ol jetken jaghalaugha basqalar da jetui kerek. Keyin: «Men Shynghys handy jazghanda, eshkim qataryma túrmady», – dep shamyrqanatyny bar. «Alasapyrandy» ýsti-ýstine qonlap qara shәy iship otyryp jazghanyn da bir esteliginde aityp qalady. Onyng shygharmalary ómirge qanday kýsh-qayratpen keletinin arasynan iyne ótpeytindey tyghyz sóilemderi men qorghasynday qúiylghan nyghyz oilarynan da boljap biluge bolady.

Maghauinning tili artyq boyausyz, biraq әri anyq, әri qanyq til. Beyne auyzsha jetken kóne qazaq tili men tasqa basylyp saqtalghan arhivting tili birigip, býgingi ziyaly adamnyng tilin qúraghanday әser beredi. Qúday biledi, Últtyq audarma burosy ózderi qolgha alghan adamzatqa ortaq jýz kitapty osy tilding qalybyna salyp audarsa, barsha qazaqqa týsinikti bolar edi. Namys ýshin ghana aitpaymyz, biraq kirillisadan góri, latyn qarpine kóbirek ýilesetin búl til qazaq tilining naghyz ghylym tili ekenin aighaqtay týsetin sekildi. Tilimizge әrtýrli min taghylyp jatqanda kitap betinen sóilegen búl tildi namysshyl qazaqtyng tili dep beynelep aitugha tolyq negiz bar.

Rasynda da múnday til jazushynyng bala kýninde әke ornyna tәrbie bergen atadan darydy dep qana qoysaq azdyq etedi. Osynyng bәri ishki bәseke men ýlken enbekting jemisi ekenin týisigimiz sezedi. Ádeby ortada Maghauindi anaumen de bәseke, mynaumen de bәseke degen sóz kóp aitylady. Biraq ol bәsekening maqsaty ne degendi eshkim aitpaydy. Últtyng ketken esesin qaytaru jolynda tuyndaghan bәseke deuge qúldyq psihologiya jibermeydi-aq.

Bәseke demekshi, múnday ortada birin biri kýstanalaghanda týgin qoymay jerge tyghyp jiberetin jaman әdet bar. Jogharydaghy ýiip-tókken kinәlardan basqa ol kisini «jershil» degen sózdi de estidik. Osy sózden qútylmasaq, ortamyzdan Abay atamyzdyng «Jep jýr ghoy bireuining bireu etin» nemese Núrlan Mәukenúlynyng «Ólining qamyn tiri jer, Tiriler birin biri jer» degen óleng joldaryna talay mysal tabylary haq. Jaqynnan biletinderding sózine sensek, Múhtar Maghauin jershildikten biyik túr. Onyng biyigi – últshyldyq, al basqasynyng bәri bәkin-shýkin әngime.

Jazushynyng ómirine sholu jasasanyz, osynyng qaysysyna kóbirek mysal tabar ediniz. Sóz joq, onyng jyraular poeziyasyn bes ghasyr әrige jyljytqany birden eske týsedi. Keyin basqalar ony jeti ghasyrgha jyljytty. Tipti este joq eski dәuirge aparyp taqaghandar da bar. Biraq kenestik qatal iydeologiyanyng zamanynda shepti búzghan – Múhtar Maghauiyn.

Shetelde túryp jazghan «Shynghys han» atty shygharmasynyng alghysózine nazar salynyz: «Negizgi túrghymyz – qazaqtyng qasiyetin әigileu bolatyn»; «Sol sarynmen jer ortasy eluge jetippiz. Osy kezde shyn ghajayyp boldy. Kommunistik qapas shenber shytynap, sógile bastaghan»; «1990, 1 sentyabride poliyseylik sóz kiseni – senzura joyyldy»; «Sóitsek… sovettik, velikorostyq soqyr senim, topas týisik sol qalpynda túr eken»; «Men ghúmyr boyy qazaq mýddesi túrghysynan, qazaq ýshin jazyp kelemin».

Kóz aldyma shynynda da Mústafa Shoqay túrpattas júmyr pishindi qazaq keldi. Joq, Maghauindi sol bir әigili qazaq siyaqty shermende bolyp jýr deuden aulaqpyz. Endeshe búlardyng bir-birine ne qatysy bar degen súraq tuady. Mústafa Shoqay soghysta jau qolyna týsip qalghandargha qamqorlyq jasaghan. Múhtar Maghauinning әkesi Múqan da soghysta tútqyn bolghan. Soghystan keyin Týrkistan legionyndaghylar jiyrma-jiyrma bes jylgha, al oghan qatyspasa da tútqynda bolghandar on-on bes jylgha sottalyp kete barghan. Ákesi jazyqsyzdan-jazyqsyz on jylgha sottalghan balanyng kónilinde dyq qalmauy mýmkin be?

Maghauindi kekshil deydi. Kenes ókimetin únatpaghannan tughan minez bolar. Kenes ókimetining sayasaty ótip ketkender jýikesine tiyedi. Ana bireuler keshegi kenes zamanyndaghyday qyzyl sózdi sapyryp otyr. Myna bireuler kosmopolittik iydeyany tyqpalap qoymaydy. Taghy bireulerding boyynan da, soyynan da kenestik tәrbiyening iyisi anqyp túr. «Kózine ne qara kórindi?» deyin desen, osynyng bәrin ózing de kórip jýrsin.

Osy sarynda jazylghan «Mennin» әr joly kýrdeli qayshylyqtargha toly. Key tústary psihologiyalyq taldaudy qajet etedi. Ol adamnyng qayshylyghy ma, qoghamnyng qayshylyghy ma? Abaydan keyin qazaq qoghamyn osynshalyqty jiliktep taldaghan eshkim joq tәrizdi. Ayyrmasy Abaydiki jalpy, Maghauindiki jalqy. Sodan da keyingisining әr-әrkimde jeke kegi bar siyaqty seziledi.

«Men» Maghauinning bedelin týsirip ketti, óitkeni ol kópke topyraq shashty. «Men» Maghauinning bedelin ósirip ketti, óitkeni ol kópting óz kemshiligin ózining betine basty. Bәzbireulerge búl shygharma últtyng keudesin basyp qalghan auyr tas sekildi kórindi. Endi bireulerge esten tandyryp em jasaghanday әser etti. Qaytkende de «Menge» deyingi jәne «Mennen» keyingi әdeby orta ekeui eki basqa.

Bir qyzyghy «Mennen» keyin jazushynyng ózi de ózgerdi. Ár jerde bergen súhbattary «Mennin» óship bara jatqan janghyryghyna úqsady. Al til men dilge qatysty maqalalary jurnalistikanyng kýndelikti kýibenining ishinde ketti. «Shynghys han» bolsa oqyrman kýtken úly enbek dәrejesine bir jetip, bir jetpey túr. Jazushynyng ózi de: «Shynghys han tarabyna qalam tartyp otyrghan biz de eshqanday janalyq ashpaymyz, búrynnan belgili maghlúmat, kuәlikterdi basqasha bayyptap, ózgeshe jazuymyz ghana mýmkin», – depti.

Mine, osy aralyqta jazushynyng qalamdastar turaly únasymdy estelikteri dýniyege keldi. Búl estelikterden Iliyas Esenberliyn, Ábish Kekilbayúly, Ádiy Shәripov, Sayyn Múratbekov, Múqaghaly Maqataev syndy aqyn-jazushylarmen birge, qalamgerding ózining de duly didary janasha sipatymen ashyldy. Onyng әrbir jazghan esteliginen sheksiz saghynysh lebi esip túratyn boldy. Ásirese Múqaghaly Maqataev turaly jazghan esteliginde bala-shaghasymen shúrqyrap ortamyzda jýrgendey elestedi. Múndaghy: «Múqaghaly alghashqy kitaptarynan bastap-aq óresi biyik aqyn retinde keninen tanylghan bolatyn», – degendey sóilemder jýregindi jylytady.

Osy estelikten bir bilgenimiz, Dantening «Bojestvennaya komediyasyn» Múqaghaly Maqataev «Tәnir tәlkegi» dep audarghan eken. Ýzindileri gazetterde de sonday atpen jariyalanypty. Alayda kitap bolyp shygharda Múhtar Maghauin «Qúdiretti komediya» dep ózgerttirgen eken. Múqaghalidyng uәji: «Tәniri kýnәhar pendelerin tәlkek etip, toghyz qabat tozaqqa salyp otyr ghoy…» – degenge sayady.

Al Maghauinning dәleli: «Dante әuel basta ózining ataqty shygharmasyn «Komediya» dep qana ataghan. Býgingiden mýlde basqasha maghynada. Ol kezdegi komediya – kýldirgi emes, tragediyagha qarama-qayshy, auyr bastalyp, jenil, sәtimen sheshiletin, tartysty shyrghalang degen úghym bergen, keyingi tabynushylar búl – qúdayday, yaghny qúdiretti degen anyqtama qosqan, seytip «La Divina Comedia» – «Bojestvennaya komediya» bolyp shyqty, soghan oray biz de «Qúdiretti komediya» dep atamasaq bolmaydymen» tújyrymdalady.

Múhtar Maghauinning jazuynsha, múny estigen Múqaghaly ókinip qalghanday bolypty. «Tәlkegimiz jaqsy edi-au», – degen. Shynynda qarasanyz, bizge «Qúdiretti komediyadan» «Tәnir tәlkegi» jaqyn siyaqty. Biraq týp-núsqadan ketu qiyn. Aqyn-dramaturg Iran-Ghayyp maghan bergen súhbatynda: «Qúdiretti komediya» dep qate audaryp jýrmiz. Dantening kezinde әdebiyet qúdaylyq dengeyde boldy. «Qúdaylyq komediya» dep audarghan dúrys», – degen edi. Sәtti audarmasyn tappaghan atau óstip qúbyla beredi. Biraq, aitayyn degenimiz ol emes. Maghauinning Múqaghaly turaly esteligi bylaysha jalghasady:

«Múhtar, saghan arnayy as qoydyq», – degen Múqan. Tuyrylyp, oralyp jatqan bilektey qazy. «Telshe, – dedi Múqan, – Taydyng telshesi. Bazardan alyp, óz qolymmen ainaldyrdym sen ýshin. Endi ózing ghana je. Osyny tauysqan song tabaqqa kirisesin». Dәp osy kezde jalp etip jaryq sóndi. «Múhtar, auzyndy taba alasyng ghoy… kirise ber…». Men tabaqty qolymmen sipalap bir shetindegi dayyn kezdikti alyp, qazynyng shamasyn bayqadym da, molynan kesip, auzyma saldym. «Taptym», – dedim kýlip. «Toqtamay kete ber», – degen Múqang da kónildi dauyspen».

Kónilde qylauday da kir joq, tap-taza, móp-móldir, túp-túnyq. Bәlkim jazushy elden alystaghan sayyn saghynyshy da úlghayghan shyghar. Onyng bet-beynesi bizding de kóz aldymyzdan jyraqtap, kómeski tarta bastapty. Shetelde túryp jatqanyna on eki jyl bolghan eken. 2007 jyly Pragada túratyn balasy Edigening qolyna kóshken, elge arasyn úzatyp-úzatyp kelip-ketip jýrgen. Ýlken sayasatpen ainalyspaydy. Búl tarapta Múhtar Shahanovtyng aldyna týsu qiyn, bәlkim. Mýmkin onday maqsat ta joq shyghar. Al ýlken әdebiyette onyng aldyna týsetin jazushy joq. Sebebi, kózi tiri әdebiyet alyptary býginde tap Múhtar Maghauin siyaqty belsendi emes.

Biraq Múhtar Maghauinning qanday joldy tandaghany óz basym ýshin әli de týsiniksiz. Bireuler «ókpelep ketti» deydi, endi bireuler «bala-shaghasyn saghalap ketti» deydi. Ne kerek, Shúbartaudan Almatygha, Almatydan Pragagha, Pragadan múhittyng arghy jaghyna qonys audarghan qazaq jazushysynyng sonynda neshe týrli әngime jýr.

Songhy jazghan essesining astyna «Kýmis búlaq, Meriylend, AQSh» dep qol qoyypty. Men degen qazaq jazushysynyng Europanyng tórine tu tikkeni, odan qaldy múhittyng arghy jaghyna qada qaqqany, bәri de bizge maqtanysh emes, qorlyq siyaqty.

Shyn mәninde olay emes ekenin bәrimizding ishimiz bilip otyr. Basqalargha shetelde túru mәrtebe bolsa, jazushygha nelikten basy artyq baq nemese sor bolugha tiyis? Hemingueyden qalghan әdet, Buninder salghan jol qazaq jazushysynyng mandayyna nege tarlyq etui kerek? Endi onyng shygharmalary sheteldik baspalardan audarylyp shyghyp jatsa tipti jaqsy emes pe? Bir kýndik tirshiligimizdi emes, myng kýndik múratymyzdy oilasaq, últ atynan atyshuly bir syilyqqa ie bola qalsa odan da ghajap bolmay ma?

Alayda biz Maghauindi týsingimiz kelmey, Maghauin bizdi týsingisi kelmey ómir toqtausyz ótip bara jatqan sekildi. Basy birikpeytin eki ashaday arada kimderding tarapynan ekeni bimaghlúm, qayqayyp iylikkisi kelmeytin bir menmendik túrghan tәrizdi. «Alty Alashqa aty maghlúm jazushymyzdyng endigi taghdyry ne bolar eken?» degennen góri, «ol sayasatqa baylanysty ne aitar eken?» degendey bir oilargha kóbirek alandaytyn siyaqtymyz.

Esime eki mynynshy jyldardyng basynda Germaniyagha barghan bir saparym týsip otyr. Audarmashy Mayndaghy Frankfurt qalasynda kóp qabatty bir ýidi syrtynan kórsetti. «Osy ýide sizderding ataqty jazushylarynyz Vasili Bykov túrghan», – dedi. Onyng meni әli de Kenes odaghynyng adamy dep kele jatqanyna tanyrqap qaldym. Biraq sýiip oqyghan shygharmalarymyzdyng arasynda osy jazushynyng da kitaptary bolghany ras edi.

Sonda «Antifashist Vasili Bykov Germaniyagha qonys audardy» degen aqparat shyqty. Ózi nemis fashisterimen soghysqa qatysyp, shygharmashylyq ghúmyrynda soghys turaly ataqty kitaptaryn jazyp, ómirining sonynda Germaniyagha kóship barghan jazushyny múqaghandary shyghar. Onyng shetelde jýrip jazghan «Dolgaya doroga domoy» degen kitabynyng taqyryby da eriksiz oilantady. Qaytys bolarynan bir ay ghana búryn bar tәkapparlyqty jiyp tastap, eline qaytuyna tura kelgen. Qazir denesi tughan topyraghynda jatyr.

Kenes Odaghynyng kezindegidey emes, qazir batys ta ózimen ózi alysyp ketken zaman boldy. Finlyandiya, Germaniya, Chehiya elderining birinen birine kóship mazasy ketken Vasili Bykovqa eshqaysysy da jayly oryn saylap bere alghan joq. Árkim óz Otanynan basqa eshkimge kerek emes ekenine songhy uaqytta búdan basqa da mysal jetkilikti. Endeshe Múhtar Maghauinning batysqa jasaghan úly joryghynan әldeqanday bir astar izdeu qúr aqymaqshylyq pa deymin. Odan da góri búl qazaq jazushysynyng el qatarly jana óris izdep, qúlashyn kenge siltegen qaruly da qarymdy kezeni dep baghalaghan dúrys siyaqty.

Qúr dolbardy maldanbay, әrkim «Maghauin men ýshin kim?» degen súraqqa jauap izdese, sol әldeqayda paydaly bolar edi. Qaybir jyly Múhtar Maghauin bar, Baqqoja Múqay bar, taghy biraz jazushy, onyng ishinde biz sekildi jastar da bar, bәrimiz bir dastarqan basynda bas qosyp, bәtua jasasqanday bolghanbyz. Bizding maqsatymyz ýlken sayasat emes, biraq janadan tәuelsizdik alyp jatqan últtyng endigi qam-qaraketi bolugha tiyis degen toqtamgha kelgenbiz. Sonyng artynsha men deputattyqqa saylaugha týsip, ekinshi turda audan әkimi ekeumiz betpe-bet qalyp, oblys әkimi bir okrugke qaraghan ýsh audannyng bas kótererlerin jan-jaqtan shala shabylyp jinap, maghan qarsy sóiletip әlek-shәlegi shyqqan. Olardyng ishinde Jazushylar odaghynyng sol kezdegi tóraghasy da bar ekenin estip, bilgende ishim uday ashydy.

Qarapayym halyq týsinetin de, týsinbeytin de nәrseler bar. Qalam ústaghan adam kórse, Qúdayday kóretin bir anqau da aq-adal kisi: «Saylaugha týskenderding bireui әkim, ekinshisi sizding qaramaghynyzdaghy jazushy, qaysysyn qolda deysiz?» – dep tótesinen súraq qoymay ma. Sonda Tóragha esh saspastan: «Jigitter, aitqan adamgha dauys bersendershi», – dep zaldan shimirikpey shyghyp kete barypty. Sol joly sayasattyng qorasyna basymdy tyghyp jibermey, ózimning janym sýigen kәsibimmen qaluyma yqpal etuge atsalysqan úiym basshysyna alghystan basqa aitarym joq. Alayda últtyng sózin sóileydi degen úiym tóraghasynyng «últtyng sózin sóileymin» dep belsenip shyqqan qalamdasyn dýiim elding aldynda búlaysha túqyrtqany janyma qatty batqanyn nesine jasyrayyn. Mine, Múhtar Maghauin de sonday, ary ketkende últtyng joghyn joqtaydy, basqa mindetti Qúday Taghala da onyng moynyna artqan emes.

Qazaq әdebiyetinde әr shygharmasy anyzgha ainalghan múnday qalamger siyrek. Jazushynyng «Tazynyng ólimi», «Arhiv hikayasy» atty bastapqy әngimeleri oqyrman arasynda әli kýnge deyin aitylady. Búl әngimeleri desi basym «Qobyz saryny» atty monografiyasynyng da kólenkesinde qalyp qoyghan joq. Daqpyrty basym «Men» ghúmyrbayandyq hamsasy monumentalidi «Alasapyrandy», atyshuly «Jarmaq» kórkemdik quaty eren «Shaqan-Sherini» úmyttyrmaghany da kóp jaydan habar beredi. Kóp tomdyq «Shynghys han» atty tarihy enbegining qasynda da moynyna su ketip túrmaghan «Kókmúnardan» «Sary qazaqqa» deyin qanshama roman, povesti, әngimeler jazyldy. Osynyng bәri onyng ózgemen emes, ózimen ózi taytalasqan kýrdeli túlgha ekenin dәleldey týsedi. Sóz joq, ol eng aldymen dәstýrli әdebiyetimizding damuyna ýlken ýles qosqan klassik jazushy.

Alty Alashqa ayan «Men» atty ghúmyrnamalyq shygharmasynda bala demey, shagha demey, avtor bizding tarapymyzgha da bir auyz sóz arnapty. Sol sóz aldymyzdan shygha bergen son, uaqyt óte kele osylay bir jauap qatyp qoyghandy jón kórdik. Osy esseni jazghangha deyin de onyng qolda bar kitaptary aldymda ýiilip jatty, jazyp bolghannan keyin de eshkim jinap alghan joq. Búl kitaptardyng keybirinde týri-basy barys pishindes bir qazaq «Endi ne isteysinder?» degendey, bәrimizge miyghynan kýlip qarap otyr. Men bolsam jazuymdy ayaqtadym da, «Uh!» dep bir demalyp qaldym. Osy sәtte әlgi suretshi dosyma aitqan sózim jarq etip ózimning aldymnan shygha keldi: «Sen Múhtar Maghauinning portretin salmay-aq qoy. Sebebi, qalay salsang da, salghan portreting ol kisige bәribir únamaydy»…

Mening qolymnyng bosaghanyn sezgendey, úyaly telefonym da zyng ete qaldy. Jana bir әzirde Ghalym Doskenge: «Múhtar Maghauinning AQSh-ta túryp jatqany anyq pa?» dep pysyqtap hat jazyp jibergenim esime týsti. Qalta telefonyma Ghalekennen: «IYә, Múqang bir jyl boldy, sonda. Edige degen balasynyng qolynda. Vashingtonnan 20-25 shaqyrym jerde aman-esen túryp jatyr», – degen hat kelipti. «Alla aldynan jarylqasyn, úzaq ghúmyr bersin!» dep tiledim.

Suretti salghan E.MOMBAEV

«Aq jelken» jurnaly, №3
Nauryz, 2019

Abai.kz