سۋرەتشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ پورترەتىن سالۋعا تاپسىرما الدى. ومىردە تالاي كورگەن ادامى بولعان سوڭ كەلىسە سالدى. الايدا قىلقالام قالاي قولعا ءتيدى، سولاي داعدارىپ قالدى. ءيا، ول شىنىندا دا قانداي ادام ەدى؟

بارىپ جولىعايىن دەسە، اياق جەتەر جەردە ەمەس. بىراق ول تۋرالى اڭگىمەلەردى ءار-ءار جەردەن قۇلاعى شالىپ جۇرگەن. وتكەندە عانا شەتەلدەن ورالعان بىرەۋ: «ساياباقتا توبەسى قازاققا ۇقساپ قارايعان ءبىر شال وتىر، قاراسام مۇحتار ماعاۋين ەكەن»، – دەپ كەلدى.
ماعاۋيندى شال دەگەنگە قيماي، جاقتىرماي قالىپ ەدى. سول اڭگىمەنى سەرىك ۇمبەتوۆ دەگەن سىيلاس اعاسىنا ايتقان. «ە، مەن ۇيىنە ارنايى بارىپ سالەم بەرىپ شىقتىم»، – دەدى ول كىسى جايباراقات قانا. «ءبىرىن ءبىرى ىزدەگەن بۇلار قانداي جاقسى ادامدار»، – دەپ بۇل تاڭ-تاماشا بولدى.

سويتسە سەرىك ۇمبەتوۆ چەح ەلىندە قازاقستانعا قاتىستى ءبىر شارۋالارمەن ءجۇرىپتى. كۇتىپ جاتقان جاقتان كوك دونەنىن كولدەنەڭ تارتىپ ءبىر جىگىت تۇر دەيدى. قاراسا ءوڭى دە، ءجونى دە قازاق ەكەن. ءسوز اراسىندا: «وسى ەلدە مۇحتار ماعاۋين دەگەن جازۋشىمىز تۇراتىنىن سەن بىلەسىڭ بە؟» – دەگەن عوي. سوندا: «مەن سول كىسىنىڭ بالاسىمىن»، – دەپتى الگى جىگىت. «ءاي، وندا مەن جولىقپاي كەتپەيمىن»، – دەپتى بۇل كىسى.

مۇقاڭ باياعى ەۋروپانىڭ ءبىر پۇشپاعىن بيلەگەن حان تۇقىمى قۇساپ الشايىپ وتىرعان كورىنەدى. جاقىنداپ قالعان مەرەيتويىن سول جاقتا وتكىزبەك سىڭايى بار. ەلدەن ءبىراز كىسىلەردى شاقىرماق. اباي ايتپاقشى، «مۇڭداسارعا كىسى جوق ءسوزدى ۇعارلىق». ءىشى تولىپ قالعان ادامنىڭ ءتۇرىن بايقاپ: «مەرەيتويىڭىزدى ەلگە كەلىپ وتكىزسەڭىزشى»، – دەپتى سەرىك ۇمبەتوۆ.

ودان بەرى دە ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. مۇحتار ماعاۋين مۇحيتتىڭ ار جاعىنا كوشەدى ەكەن دەگەن اڭگىمە شىقتى. پراگانى الىس كورگەن ادامعا ول جاق جەردىڭ تۇبىندەي كورىنگەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سۋرەتشى مەنى تانيتىن ەدى. كومەك سۇراپ كەلگەندەگى ءۋاجى مىناۋ: «ءسىز مۇحتار ماعاۋيندى مۇحتار اۋەزوۆتەن كەيىنگى ۇلكەن جازۋشىمىز دەپسىز». مەن: «ءتۇرى-باسى بارىستىكى سەكىلدى جۇمىر كىسى»، – دەدىم. ول قولىنداعى فوتوسۋرەتكە ءبىر قاراپ، ماعان ءبىر قاراپ مىرس ەتىپ كۇلدى.

ساسقانىم شىعار: «سەن رومانيست تولەك تىلەۋحانعا بارىپ اڭگىمەلەس، بالا كۇندەرىنەن بىرگە وسكەن»، – دەپ ءجون سىلتەدىم. «بۇگىندە پىكىر سۇراعان قايىر سۇراعانمەن بىردەي»، – دەپ بارعىسى كەلمەدى. وكپەلەگەندەي بولىپ شىعىپ بارا جاتقان كەزىندە: «سەن ول كىسىنىڭ پورترەتىن سالماي-اق قوي»، – دەدىم. «نەگە؟» – دەدى جاندى جەرىنە ءتيىپ كەتكەندەي بىج ەتە قالىپ. «قالاي سالساڭ دا، سالعان پورترەتىڭ ول كىسىگە ءبارىبىر ۇنامايدى».

مۇحتار ماعاۋيننىڭ ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزدان كىرىپ، سانامىزدا بەكىپ قالعان ءبىر بەينەسى وسى. الدىنان كەلسەڭ تىستەيدى، ارتىنان كەلسەڭ تەبەدى. سوندا دا سۋرەتشىگە انا ءسوزدى بەكەر ايتتىم. ءىشى قۇدىقتاي تەرەڭ ادامنىڭ سىرىن كىم ءبىلىپتى. ول ماعان ەن دالادا ەمىن-ەركىن شايناسا كەتەتىن اساۋ جىلقى سياقتى ەلەستەدى. شىنىندا دا بۇل كىسىنىڭ بويىندا ءبىز ءتۇسىنىپ بولمايتىن تەكتىلىك پەن تاعىلىق استاسقان ءبىر اساۋلىق بار-اۋ.

سۋرەتشىنىڭ ورنىنا مۇحتار ماعاۋيننىڭ كىسىلىك كەلبەتىن ەندى ءوزىم سومداعىم كەلدى. ەڭ اۋەلى كوز الدىما كەلگەنى شاشتارىن تىقىرلاپ الىپ، باستارىن كون تەرىمەن قاپتاپ، ماڭگۇرت قىلىپ جىبەرگەن مىسكىندەر بولدى. بۇلار – مۇحتار ماعاۋيننىڭ اتىشۋلى «مەن» اتتى كىتابىنىڭ كەيىپكەرلەرى. ولاردىڭ كوبى ومىردە ءبىلىمدى، تالانتتى ادامدار. بىراق سوتسرەاليزم شەكپەنىنەن شىققان، سوتسياليستىك جۇيەدە تاربيەلەنگەن، بويلارىندا ۇلتشىلدىقتىڭ تامشىداي دا قانى جوق-مىس.

ال مۇحتار ماعاۋين باسقا كەپتىڭ ادامى. سوتسرەاليزم شىندىعىن مويىنداماعان، سوتسياليستىك جۇيەنىڭ تاربيەسى ساناسىنا سىڭبەگەن، ۇلتىن جاقسى كورەتىنى ايتقان سوزدەرى مەن جازعان ەڭبەكتەرىندە سايراپ تۇر. سوندا بۇل كىسى قانداي مەكتەپتە وقىعان، قانداي ادامداردىڭ تاربيەسىن كورگەن، ونى ۇلتىن سۇيۋگە الىپ كەلگەن نە نارسە؟ تەلەفوندى الا سالىپ، جازۋشىنىڭ بالا كۇنگى دوسى تولەك تىلەۋحانعا قوڭىراۋ شالدىم.

مۇحتار ماعاۋين قانداي بالا بولدى؟ – دەدىم از-كەم اماندىقتان سوڭ.
– ادام جىبەرەسىڭ بە؟ – دەدى رومانيست اۋىزبا-اۋىز سويلەس-كىسى كەلىپ.
ءتىلشى قىز قارلىعا يبراگيموۆاعا يدەيامدى ايتتىم. ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ مۇحتار ماعاۋينگە قاتىستى ۇستانعان پوزيتسيامىز بار. بالكىم سوزگە ەرگەن بولارمىز، مۇمكىن كوڭىلىمىز كىرلەگەن شىعار، ءتىپتى جامان ويىمىز دا جوق دەي الماسپىز. «مەن» دەگەن كىتابىن وقىعاننان كەيىن وسىلاي ويلاماسقا شاراڭ جوق. «ال سەنىڭ سەزىمىڭ ەشقانداي جازۋ جازىلماعان اق پاراقتاي» دەدىم. ءتىلشى قىزىمىز ماعاۋين دەسە ەلەڭدەپ تۇراتىن البىرت جاستارىمىز سەكىلدى، قۋانعاننان كوزى جانىپ كەتتى.

ءتىلشى قىزعا بەرگەن باعىتىم سۇراق بوپ تۋىپتى. «ماعاۋين – تاكاپپار، ءدىنى قاتتى، باسىنان ءسوز اسىرمايتىن كىدى ادام، كىرپيازدىعى دا بار»; «مۇحتاردىڭ ءتىلىنىڭ ۋىتى بار، جاقتىرماعان جايدى زاپىرانداي اششى سوزىمەن جايپاپ سالادى»; «مۇحتار ماعاۋين وتكەننەن مۇحتار اۋەزوۆ بولماسا، تىرىدە ەشكىمدى كىسى دەمەيدى»; «ەلدىڭ ءبارىن جاۋ كورگەندە، اينىماس دوستى قايدان تابادى؟»; «كىسىلىگىمەن بىرگە كىساپىرلىگى دە بار». باقسام، بالا كۇنگى دوس، كەيىنگى ومىردەگى ادەبيەت مايدانىندا بىرگە جۇرگەن قالامداس مۇنىڭ بىردە-ءبىرىن مويىنداماپتى.

قىزىق، مەكتەپتە بىرگە وقىعان، ەپتەگەن تۋىستىعى دا بار بۇل ەكەۋى كەيىن «جۇلدىز» جۋرنالىندا دا بىرگە قىزمەت ىستەگەن. ەكەۋى دە جارىسىپ رومان جازعان، تاڭدى تاڭعا ۇرىپ ءبىلىم جارىستىرعان. مىنە، سول كىسىنىڭ سوزىنە سەنسەك، 5-سىنىپتا ارتتارىنان ىزدەپ كەلگەن تۋىستارىنا بالا مۇحتاردىڭ: «مەن بۇلاردىڭ بارىنەن جاقسى وقيمىن»، – دەپ ەشكىمدى شەن كورمەي ايتقان ءسوزى راس ەكەن.

سونداعى ەستەلىكتە بالالىق شاقتان ءبىر ۇزىك سىر بىلايشا ءورىلىپتى: «باقاناس شىڭعىستاۋدان باستالىپ، بارشاتاسقا دەيىن تولىسىپ اعادى. مۇحتاردىڭ بالالىق شاعى سول وزەننىڭ بويىندا ءوتتى. مۇحتار باقاناسقا ەمىن-ەركىن مالتىپ، شورتانداي تۋلاپ ءوستى. باقاناس وزەنىنىڭ ايدىنكول دەگەن جەرى بار. ايدىنكول بارشاتاستىڭ بيىك جارتاسىنا بارىپ تىرەلەدى. مەن سۋعا مالتي المايمىن. باسىمدى قىلتىڭ-قىلتىڭ ەتىپ شىعارا بەرەتىنىمە مۇحتار قاراداي كۇيەتىن. ءوزى جارتاستان ايدىنكولگە سەكىرىپ ءتۇسىپ، وزەننىڭ ارعى جاعاسىنان ءبىر-اق شىعاتىن. ارعى بەتكە جەتكەن سوڭ: «ءاي، تىلەۋحانوۆ، بەرى قاراي جۇزسەڭشى»، – دەپ ايعايلايدى. «قويشى، قورقامىن، مالتي المايمىن»، – دەيمىن. «قورىقپا، سۋعا كەتىپ بارا جاتساڭ الىپ شىعامىن»، – دەپ مۇحتار دا قويمايدى. مەن كونبەيمىن… ءسويتىپ مەن باقاناستىڭ جارتاسقا تىرەلەر ارعى تۇسىنا ءومىرى جەتكەن ەمەسپىن».

وسى ءبىر بالالىق شاقتىڭ بەيكۇنا ەستەلىگىندە كوپ سىر جاتىر. كوز الدىڭا ءوزى ءۇشىن عانا ەمەس، بىرەۋ ءۇشىن دە كۇيىپ-ءپىسىپ جۇرەتىن مازاسىز، نامىسشىل بالا كەلەدى. ول جەتكەن جاعالاۋعا باسقالار دا جەتۋى كەرەك. كەيىن: «مەن شىڭعىس حاندى جازعاندا، ەشكىم قاتارىما تۇرمادى»، – دەپ شامىرقاناتىنى بار. «الاساپىراندى» ءۇستى-ۇستىنە قويۋلاپ قارا ءشاي ءىشىپ وتىرىپ جازعانىن دا ءبىر ەستەلىگىندە ايتىپ قالادى. ونىڭ شىعارمالارى ومىرگە قانداي كۇش-قايراتپەن كەلەتىنىن اراسىنان ينە وتپەيتىندەي تىعىز سويلەمدەرى مەن قورعاسىنداي قۇيىلعان نىعىز ويلارىنان دا بولجاپ بىلۋگە بولادى.

ماعاۋيننىڭ ءتىلى ارتىق بوياۋسىز، بىراق ءارى انىق، ءارى قانىق ءتىل. بەينە اۋىزشا جەتكەن كونە قازاق ءتىلى مەن تاسقا باسىلىپ ساقتالعان ءارحيۆتىڭ ءتىلى بىرىگىپ، بۇگىنگى زيالى ادامنىڭ ءتىلىن قۇراعانداي اسەر بەرەدى. قۇداي بىلەدى، ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى وزدەرى قولعا العان ادامزاتقا ورتاق ءجۇز كىتاپتى وسى ءتىلدىڭ قالىبىنا سالىپ اۋدارسا، بارشا قازاققا تۇسىنىكتى بولار ەدى. نامىس ءۇشىن عانا ايتپايمىز، بىراق كيريلليتسادان گورى، لاتىن قارپىنە كوبىرەك ۇيلەسەتىن بۇل ءتىل قازاق ءتىلىنىڭ ناعىز عىلىم ءتىلى ەكەنىن ايعاقتاي تۇسەتىن سەكىلدى. تىلىمىزگە ءارتۇرلى ءمىن تاعىلىپ جاتقاندا كىتاپ بەتىنەن سويلەگەن بۇل ءتىلدى نامىسشىل قازاقتىڭ ءتىلى دەپ بەينەلەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.

راسىندا دا مۇنداي ءتىل جازۋشىنىڭ بالا كۇنىندە اكە ورنىنا تاربيە بەرگەن اتادان دارىدى دەپ قانا قويساق ازدىق ەتەدى. وسىنىڭ ءبارى ىشكى باسەكە مەن ۇلكەن ەڭبەكتىڭ جەمىسى ەكەنىن تۇيسىگىمىز سەزەدى. ادەبي ورتادا ماعاۋيندى اناۋمەن دە باسەكە، مىناۋمەن دە باسەكە دەگەن ءسوز كوپ ايتىلادى. بىراق ول باسەكەنىڭ ماقساتى نە دەگەندى ەشكىم ايتپايدى. ۇلتتىڭ كەتكەن ەسەسىن قايتارۋ جولىندا تۋىنداعان باسەكە دەۋگە قۇلدىق پسيحولوگيا جىبەرمەيدى-اق.

باسەكە دەمەكشى، مۇنداي ورتادا ءبىرىن ءبىرى كۇستانالاعاندا تۇگىن قويماي جەرگە تىعىپ جىبەرەتىن جامان ادەت بار. جوعارىداعى ءۇيىپ-توككەن كىنالاردان باسقا ول كىسىنى «جەرشىل» دەگەن ءسوزدى دە ەستىدىك. وسى سوزدەن قۇتىلماساق، ورتامىزدان اباي اتامىزدىڭ «جەپ ءجۇر عوي بىرەۋىنىڭ بىرەۋ ەتىن» نەمەسە نۇرلان ماۋكەنۇلىنىڭ «ءولىنىڭ قامىن ءتىرى جەر، تىرىلەر ءبىرىن ءبىرى جەر» دەگەن ولەڭ جولدارىنا تالاي مىسال تابىلارى حاق. جاقىننان بىلەتىندەردىڭ سوزىنە سەنسەك، مۇحتار ماعاۋين جەرشىلدىكتەن بيىك تۇر. ونىڭ بيىگى – ۇلتشىلدىق، ال باسقاسىنىڭ ءبارى باكىن-شۇكىن اڭگىمە.

جازۋشىنىڭ ومىرىنە شولۋ جاساساڭىز، وسىنىڭ قايسىسىنا كوبىرەك مىسال تابار ەدىڭىز. ءسوز جوق، ونىڭ جىراۋلار پوەزياسىن بەس عاسىر ارىگە جىلجىتقانى بىردەن ەسكە تۇسەدى. كەيىن باسقالار ونى جەتى عاسىرعا جىلجىتتى. ءتىپتى ەستە جوق ەسكى داۋىرگە اپارىپ تاقاعاندار دا بار. بىراق كەڭەستىك قاتال يدەولوگيانىڭ زامانىندا شەپتى بۇزعان – مۇحتار ماعاۋين.

شەتەلدە تۇرىپ جازعان «شىڭعىس حان» اتتى شىعارماسىنىڭ العىسوزىنە نازار سالىڭىز: «نەگىزگى تۇرعىمىز – قازاقتىڭ قاسيەتىن ايگىلەۋ بولاتىن»; «سول سارىنمەن جەر ورتاسى ەلۋگە جەتىپپىز. وسى كەزدە شىن عاجايىپ بولدى. كوممۋنيستىك قاپاس شەڭبەر شىتىناپ، سوگىلە باستاعان»; «1990, 1 سەنتيابردە پوليتسەيلىك ءسوز كىسەنى – تسەنزۋرا جويىلدى»; «سويتسەك… سوۆەتتىك، ۆەليكوروستىق سوقىر سەنىم، توپاس تۇيسىك سول قالپىندا تۇر ەكەن»; «مەن عۇمىر بويى قازاق مۇددەسى تۇرعىسىنان، قازاق ءۇشىن جازىپ كەلەمىن».

كوز الدىما شىنىندا دا مۇستافا شوقاي تۇرپاتتاس جۇمىر ءپىشىندى قازاق كەلدى. جوق، ماعاۋيندى سول ءبىر ايگىلى قازاق سياقتى شەرمەندە بولىپ ءجۇر دەۋدەن اۋلاقپىز. ەندەشە بۇلاردىڭ ءبىر-بىرىنە نە قاتىسى بار دەگەن سۇراق تۋادى. مۇستافا شوقاي سوعىستا جاۋ قولىنا ءتۇسىپ قالعاندارعا قامقورلىق جاساعان. مۇحتار ماعاۋيننىڭ اكەسى مۇقان دا سوعىستا تۇتقىن بولعان. سوعىستان كەيىن تۇركىستان لەگيونىنداعىلار جيىرما-جيىرما بەس جىلعا، ال وعان قاتىسپاسا دا تۇتقىندا بولعاندار ون-ون بەس جىلعا سوتتالىپ كەتە بارعان. اكەسى جازىقسىزدان-جازىقسىز ون جىلعا سوتتالعان بالانىڭ كوڭىلىندە دىق قالماۋى مۇمكىن بە؟

ماعاۋيندى كەكشىل دەيدى. كەڭەس وكىمەتىن ۇناتپاعاننان تۋعان مىنەز بولار. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتى ءوتىپ كەتكەندەر جۇيكەسىنە تيەدى. انا بىرەۋلەر كەشەگى كەڭەس زامانىنداعىداي قىزىل ءسوزدى ساپىرىپ وتىر. مىنا بىرەۋلەر كوسموپوليتتىك يدەيانى تىقپالاپ قويمايدى. تاعى بىرەۋلەردىڭ بويىنان دا، سويىنان دا كەڭەستىك تاربيەنىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇر. «كوزىنە نە قارا كورىندى؟» دەيىن دەسەڭ، وسىنىڭ ءبارىن ءوزىڭ دە كورىپ ءجۇرسىڭ.

وسى سارىندا جازىلعان «مەننىڭ» ءار جولى كۇردەلى قايشىلىقتارعا تولى. كەي تۇستارى پسيحولوگيالىق تالداۋدى قاجەت ەتەدى. ول ادامنىڭ قايشىلىعى ما، قوعامنىڭ قايشىلىعى ما؟ ابايدان كەيىن قازاق قوعامىن وسىنشالىقتى جىلىكتەپ تالداعان ەشكىم جوق ءتارىزدى. ايىرماسى ابايدىكى جالپى، ماعاۋيندىكى جالقى. سودان دا كەيىنگىسىنىڭ ءار-اركىمدە جەكە كەگى بار سياقتى سەزىلەدى.

«مەن» ماعاۋيننىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ كەتتى، ويتكەنى ول كوپكە توپىراق شاشتى. «مەن» ماعاۋيننىڭ بەدەلىن ءوسىرىپ كەتتى، ويتكەنى ول كوپتىڭ ءوز كەمشىلىگىن ءوزىنىڭ بەتىنە باستى. بازبىرەۋلەرگە بۇل شىعارما ۇلتتىڭ كەۋدەسىن باسىپ قالعان اۋىر تاس سەكىلدى كورىندى. ەندى بىرەۋلەرگە ەستەن تاندىرىپ ەم جاساعانداي اسەر ەتتى. قايتكەندە دە «مەنگە» دەيىنگى جانە «مەننەن» كەيىنگى ادەبي ورتا ەكەۋى ەكى باسقا.

ءبىر قىزىعى «مەننەن» كەيىن جازۋشىنىڭ ءوزى دە وزگەردى. ءار جەردە بەرگەن سۇحباتتارى «مەننىڭ» ءوشىپ بارا جاتقان جاڭعىرىعىنا ۇقسادى. ال ءتىل مەن دىلگە قاتىستى ماقالالارى جۋرناليستيكانىڭ كۇندەلىكتى كۇيبەڭىنىڭ ىشىندە كەتتى. «شىڭعىس حان» بولسا وقىرمان كۇتكەن ۇلى ەڭبەك دارەجەسىنە ءبىر جەتىپ، ءبىر جەتپەي تۇر. جازۋشىنىڭ ءوزى دە: «شىڭعىس حان تارابىنا قالام تارتىپ وتىرعان ءبىز دە ەشقانداي جاڭالىق اشپايمىز، بۇرىننان بەلگىلى ماعلۇمات، كۋالىكتەردى باسقاشا بايىپتاپ، وزگەشە جازۋىمىز عانا مۇمكىن»، – دەپتى.

مىنە، وسى ارالىقتا جازۋشىنىڭ قالامداستار تۋرالى ۇناسىمدى ەستەلىكتەرى دۇنيەگە كەلدى. بۇل ەستەلىكتەردەن ءىلياس ەسەنبەرلين، ءابىش كەكىلبايۇلى، ءادي شارىپوۆ، سايىن مۇراتبەكوۆ، مۇقاعالي ماقاتاەۆ سىندى اقىن-جازۋشىلارمەن بىرگە، قالامگەردىڭ ءوزىنىڭ دە دۋلى ديدارى جاڭاشا سيپاتىمەن اشىلدى. ونىڭ ءاربىر جازعان ەستەلىگىنەن شەكسىز ساعىنىش لەبى ەسىپ تۇراتىن بولدى. اسىرەسە مۇقاعالي ماقاتاەۆ تۋرالى جازعان ەستەلىگىندە بالا-شاعاسىمەن شۇرقىراپ ورتامىزدا جۇرگەندەي ەلەستەدى. مۇنداعى: «مۇقاعالي العاشقى كىتاپتارىنان باستاپ-اق ورەسى بيىك اقىن رەتىندە كەڭىنەن تاڭىلعان بولاتىن»، – دەگەندەي سويلەمدەر جۇرەگىڭدى جىلىتادى.

وسى ەستەلىكتەن ءبىر بىلگەنىمىز، دانتەنىڭ «بوجەستۆەننايا كومەدياسىن» مۇقاعالي ماقاتاەۆ «ءتاڭىر تالكەگى» دەپ اۋدارعان ەكەن. ۇزىندىلەرى گازەتتەردە دە سونداي اتپەن جاريالانىپتى. الايدا كىتاپ بولىپ شىعاردا مۇحتار ماعاۋين «قۇدىرەتتى كومەديا» دەپ وزگەرتتىرگەن ەكەن. مۇقاعاليدىڭ ءۋاجى: «ءتاڭىرى كۇناھار پەندەلەرىن تالكەك ەتىپ، توعىز قابات توزاققا سالىپ وتىر عوي…» – دەگەنگە سايادى.

ال ماعاۋيننىڭ دالەلى: «دانتە اۋەل باستا ءوزىنىڭ اتاقتى شىعارماسىن «كومەديا» دەپ قانا اتاعان. بۇگىنگىدەن مۇلدە باسقاشا ماعىنادا. ول كەزدەگى كومەديا – كۇلدىرگى ەمەس، تراگەدياعا قاراما-قايشى، اۋىر باستالىپ، جەڭىل، ساتىمەن شەشىلەتىن، تارتىستى شىرعالاڭ دەگەن ۇعىم بەرگەن، كەيىنگى تابىنۋشىلار بۇل – قۇدايداي، ياعني قۇدىرەتتى دەگەن انىقتاما قوسقان، سەيتىپ «La Divina Comedia» – «بوجەستۆەننايا كومەديا» بولىپ شىقتى، سوعان وراي ءبىز دە «قۇدىرەتتى كومەديا» دەپ اتاماساق بولمايدىمەن» تۇجىرىمدالادى.

مۇحتار ماعاۋيننىڭ جازۋىنشا، مۇنى ەستىگەن مۇقاعالي وكىنىپ قالعانداي بولىپتى. «تالكەگىمىز جاقسى ەدى-اۋ»، – دەگەن. شىنىندا قاراساڭىز، بىزگە «قۇدىرەتتى كومەديادان» «ءتاڭىر تالكەگى» جاقىن سياقتى. بىراق ءتۇپ-نۇسقادان كەتۋ قيىن. اقىن-دراماتۋرگ يران-عايىپ ماعان بەرگەن سۇحباتىندا: «قۇدىرەتتى كومەديا» دەپ قاتە اۋدارىپ ءجۇرمىز. دانتەنىڭ كەزىندە ادەبيەت قۇدايلىق دەڭگەيدە بولدى. «قۇدايلىق كومەديا» دەپ اۋدارعان دۇرىس»، – دەگەن ەدى. ءساتتى اۋدارماسىن تاپپاعان اتاۋ ءوستىپ قۇبىلا بەرەدى. بىراق، ايتايىن دەگەنىمىز ول ەمەس. ماعاۋيننىڭ مۇقاعالي تۋرالى ەستەلىگى بىلايشا جالعاسادى:

«مۇحتار، ساعان ارنايى اس قويدىق»، – دەگەن مۇقاڭ. تۋىرىلىپ، ورالىپ جاتقان بىلەكتەي قازى. «تەلشە، – دەدى مۇقاڭ، – تايدىڭ تەلشەسى. بازاردان الىپ، ءوز قولىممەن اينالدىردىم سەن ءۇشىن. ەندى ءوزىڭ عانا جە. وسىنى تاۋىسقان سوڭ تاباققا كىرىسەسىڭ». ءداپ وسى كەزدە جالپ ەتىپ جارىق ءسوندى. «مۇحتار، اۋزىڭدى تابا الاسىڭ عوي… كىرىسە بەر…». مەن تاباقتى قولىممەن سيپالاپ ءبىر شەتىندەگى دايىن كەزدىكتى الىپ، قازىنىڭ شاماسىن بايقادىم دا، مولىنان كەسىپ، اۋزىما سالدىم. «تاپتىم»، – دەدىم كۇلىپ. «توقتاماي كەتە بەر»، – دەگەن مۇقاڭ دا كوڭىلدى داۋىسپەن».

كوڭىلدە قىلاۋداي دا كىر جوق، تاپ-تازا، ءموپ-ءمولدىر، تۇپ-تۇنىق. بالكىم جازۋشى ەلدەن الىستاعان سايىن ساعىنىشى دا ۇلعايعان شىعار. ونىڭ بەت-بەينەسى ءبىزدىڭ دە كوز الدىمىزدان جىراقتاپ، كومەسكى تارتا باستاپتى. شەتەلدە تۇرىپ جاتقانىنا ون ەكى جىل بولعان ەكەن. 2007 جىلى پراگادا تۇراتىن بالاسى ەدىگەنىڭ قولىنا كوشكەن، ەلگە اراسىن ۇزاتىپ-ۇزاتىپ كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن. ۇلكەن ساياساتپەن اينالىسپايدى. بۇل تاراپتا مۇحتار شاحانوۆتىڭ الدىنا ءتۇسۋ قيىن، بالكىم. مۇمكىن ونداي ماقسات تا جوق شىعار. ال ۇلكەن ادەبيەتتە ونىڭ الدىنا تۇسەتىن جازۋشى جوق. سەبەبى، كوزى ءتىرى ادەبيەت الىپتارى بۇگىندە تاپ مۇحتار ماعاۋين سياقتى بەلسەندى ەمەس.

بىراق مۇحتار ماعاۋيننىڭ قانداي جولدى تاڭداعانى ءوز باسىم ءۇشىن ءالى دە تۇسىنىكسىز. بىرەۋلەر «وكپەلەپ كەتتى» دەيدى، ەندى بىرەۋلەر «بالا-شاعاسىن ساعالاپ كەتتى» دەيدى. نە كەرەك، شۇبارتاۋدان الماتىعا، الماتىدان پراگاعا، پراگادان مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنا قونىس اۋدارعان قازاق جازۋشىسىنىڭ سوڭىندا نەشە ءتۇرلى اڭگىمە ءجۇر.

سوڭعى جازعان ەسسەسىنىڭ استىنا «كۇمىس بۇلاق، مەريلەند، اقش» دەپ قول قويىپتى. مەن دەگەن قازاق جازۋشىسىنىڭ ەۋروپانىڭ تورىنە تۋ تىككەنى، ودان قالدى مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنا قادا قاققانى، ءبارى دە بىزگە ماقتانىش ەمەس، قورلىق سياقتى.

شىن مانىندە ولاي ەمەس ەكەنىن ءبارىمىزدىڭ ءىشىمىز ءبىلىپ وتىر. باسقالارعا شەتەلدە تۇرۋ مارتەبە بولسا، جازۋشىعا نەلىكتەن باسى ارتىق باق نەمەسە سور بولۋعا ءتيىس؟ حەمينگۋەيدەن قالعان ادەت، بۋنيندەر سالعان جول قازاق جازۋشىسىنىڭ ماڭدايىنا نەگە تارلىق ەتۋى كەرەك؟ ەندى ونىڭ شىعارمالارى شەتەلدىك باسپالاردان اۋدارىلىپ شىعىپ جاتسا ءتىپتى جاقسى ەمەس پە؟ ءبىر كۇندىك تىرشىلىگىمىزدى ەمەس، مىڭ كۇندىك مۇراتىمىزدى ويلاساق، ۇلت اتىنان اتىشۋلى ءبىر سىيلىققا يە بولا قالسا ودان دا عاجاپ بولماي ما؟

الايدا ءبىز ماعاۋيندى تۇسىنگىمىز كەلمەي، ماعاۋين ءبىزدى تۇسىنگىسى كەلمەي ءومىر توقتاۋسىز ءوتىپ بارا جاتقان سەكىلدى. باسى بىرىكپەيتىن ەكى اشاداي ارادا كىمدەردىڭ تاراپىنان ەكەنى بيماعلۇم، قايقايىپ يلىككىسى كەلمەيتىن ءبىر مەنمەندىك تۇرعان ءتارىزدى. «التى الاشقا اتى ماعلۇم جازۋشىمىزدىڭ ەندىگى تاعدىرى نە بولار ەكەن؟» دەگەننەن گورى، «ول ساياساتقا بايلانىستى نە ايتار ەكەن؟» دەگەندەي ءبىر ويلارعا كوبىرەك الاڭدايتىن سياقتىمىز.

ەسىمە ەكى مىڭىنشى جىلداردىڭ باسىندا گەرمانياعا بارعان ءبىر ساپارىم ءتۇسىپ وتىر. اۋدارماشى ماينداعى فرانكفۋرت قالاسىندا كوپ قاباتتى ءبىر ءۇيدى سىرتىنان كورسەتتى. «وسى ۇيدە سىزدەردىڭ اتاقتى جازۋشىلارىڭىز ۆاسيل بىكوۆ تۇرعان»، – دەدى. ونىڭ مەنى ءالى دە كەڭەس وداعىنىڭ ادامى دەپ كەلە جاتقانىنا تاڭىرقاپ قالدىم. بىراق ءسۇيىپ وقىعان شىعارمالارىمىزدىڭ اراسىندا وسى جازۋشىنىڭ دا كىتاپتارى بولعانى راس ەدى.

سوندا «انتيفاشيست ۆاسيل بىكوۆ گەرمانياعا قونىس اۋداردى» دەگەن اقپارات شىقتى. ءوزى نەمىس فاشيستەرىمەن سوعىسقا قاتىسىپ، شىعارماشىلىق عۇمىرىندا سوعىس تۋرالى اتاقتى كىتاپتارىن جازىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىندا گەرمانياعا كوشىپ بارعان جازۋشىنى مۇقاعاندارى شىعار. ونىڭ شەتەلدە ءجۇرىپ جازعان «دولگايا دوروگا دوموي» دەگەن كىتابىنىڭ تاقىرىبى دا ەرىكسىز ويلانتادى. قايتىس بولارىنان ءبىر اي عانا بۇرىن بار تاكاپپارلىقتى جيىپ تاستاپ، ەلىنە قايتۋىنا تۋرا كەلگەن. قازىر دەنەسى تۋعان توپىراعىندا جاتىر.

كەڭەس وداعىنىڭ كەزىندەگىدەي ەمەس، قازىر باتىس تا وزىمەن ءوزى الىسىپ كەتكەن زامان بولدى. فينليانديا، گەرمانيا، چەحيا ەلدەرىنىڭ بىرىنەن بىرىنە كوشىپ مازاسى كەتكەن ۆاسيل بىكوۆقا ەشقايسىسى دا جايلى ورىن سايلاپ بەرە العان جوق. اركىم ءوز وتانىنان باسقا ەشكىمگە كەرەك ەمەس ەكەنىنە سوڭعى ۋاقىتتا بۇدان باسقا دا مىسال جەتكىلىكتى. ەندەشە مۇحتار ماعاۋيننىڭ باتىسقا جاساعان ۇلى جورىعىنان الدەقانداي ءبىر استار ىزدەۋ قۇر اقىماقشىلىق پا دەيمىن. ودان دا گورى بۇل قازاق جازۋشىسىنىڭ ەل قاتارلى جاڭا ءورىس ىزدەپ، قۇلاشىن كەڭگە سىلتەگەن قارۋلى دا قارىمدى كەزەڭى دەپ باعالاعان دۇرىس سياقتى.

قۇر دولباردى مالدانباي، اركىم «ماعاۋين مەن ءۇشىن كىم؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەسە، سول الدەقايدا پايدالى بولار ەدى. قايبىر جىلى مۇحتار ماعاۋين بار، باققوجا مۇقاي بار، تاعى ءبىراز جازۋشى، ونىڭ ىشىندە ءبىز سەكىلدى جاستار دا بار، ءبارىمىز ءبىر داستارقان باسىندا باس قوسىپ، ءباتۋا جاساسقانداي بولعانبىز. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز ۇلكەن ساياسات ەمەس، بىراق جاڭادان تاۋەلسىزدىك الىپ جاتقان ۇلتتىڭ ەندىگى قام-قاراكەتى بولۋعا ءتيىس دەگەن توقتامعا كەلگەنبىز. سونىڭ ارتىنشا مەن دەپۋتاتتىققا سايلاۋعا ءتۇسىپ، ەكىنشى تۋردا اۋدان اكىمى ەكەۋمىز بەتپە-بەت قالىپ، وبلىس اكىمى ءبىر وكرۋگكە قاراعان ءۇش اۋداننىڭ باس كوتەرەرلەرىن جان-جاقتان شالا شابىلىپ جيناپ، ماعان قارسى سويلەتىپ الەك-شالەگى شىققان. ولاردىڭ ىشىندە جازۋشىلار وداعىنىڭ سول كەزدەگى توراعاسى دا بار ەكەنىن ەستىپ، بىلگەندە ءىشىم ۋداي اشىدى.

قاراپايىم حالىق تۇسىنەتىن دە، تۇسىنبەيتىن دە نارسەلەر بار. قالام ۇستاعان ادام كورسە، قۇدايداي كورەتىن ءبىر اڭقاۋ دا اق-ادال كىسى: «سايلاۋعا تۇسكەندەردىڭ بىرەۋى اكىم، ەكىنشىسى ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزداعى جازۋشى، قايسىسىن قولدا دەيسىز؟» – دەپ توتەسىنەن سۇراق قويماي ما. سوندا توراعا ەش ساسپاستان: «جىگىتتەر، ايتقان ادامعا داۋىس بەرسەڭدەرشى»، – دەپ زالدان شىمىرىكپەي شىعىپ كەتە بارىپتى. سول جولى ساياساتتىڭ قوراسىنا باسىمدى تىعىپ جىبەرمەي، ءوزىمنىڭ جانىم سۇيگەن كاسىبىممەن قالۋىما ىقپال ەتۋگە اتسالىسقان ۇيىم باسشىسىنا العىستان باسقا ايتارىم جوق. الايدا ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەيدى دەگەن ۇيىم توراعاسىنىڭ «ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەيمىن» دەپ بەلسەنىپ شىققان قالامداسىن ءدۇيىم ەلدىڭ الدىندا بۇلايشا تۇقىرتقانى جانىما قاتتى باتقانىن نەسىنە جاسىرايىن. مىنە، مۇحتار ماعاۋين دە سونداي، ارى كەتكەندە ۇلتتىڭ جوعىن جوقتايدى، باسقا مىندەتتى قۇداي تاعالا دا ونىڭ موينىنا ارتقان ەمەس.

قازاق ادەبيەتىندە ءار شىعارماسى اڭىزعا اينالعان مۇنداي قالامگەر سيرەك. جازۋشىنىڭ «تازىنىڭ ءولىمى»، «ارحيۆ حيكاياسى» اتتى باستاپقى اڭگىمەلەرى وقىرمان اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن ايتىلادى. بۇل اڭگىمەلەرى دەسى باسىم «قوبىز سارىنى» اتتى مونوگرافياسىنىڭ دا كولەڭكەسىندە قالىپ قويعان جوق. داقپىرتى باسىم «مەن» عۇمىرباياندىق حامساسى مونۋمەنتالدى «الاساپىراندى»، اتىشۋلى «جارماق» كوركەمدىك قۋاتى ەرەن «شاقان-شەرىنى» ۇمىتتىرماعانى دا كوپ جايدان حابار بەرەدى. كوپ تومدىق «شىڭعىس حان» اتتى تاريحي ەڭبەگىنىڭ قاسىندا دا موينىنا سۋ كەتىپ تۇرماعان «كوكمۇناردان» «سارى قازاققا» دەيىن قانشاما رومان، پوۆەست، اڭگىمەلەر جازىلدى. وسىنىڭ ءبارى ونىڭ وزگەمەن ەمەس، وزىمەن ءوزى تايتالاسقان كۇردەلى تۇلعا ەكەنىن دالەلدەي تۇسەدى. ءسوز جوق، ول ەڭ الدىمەن ءداستۇرلى ادەبيەتىمىزدىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان كلاسسيك جازۋشى.

التى الاشقا ايان «مەن» اتتى عۇمىرنامالىق شىعارماسىندا بالا دەمەي، شاعا دەمەي، اۆتور ءبىزدىڭ تاراپىمىزعا دا ءبىر اۋىز ءسوز ارناپتى. سول ءسوز الدىمىزدان شىعا بەرگەن سوڭ، ۋاقىت وتە كەلە وسىلاي ءبىر جاۋاپ قاتىپ قويعاندى ءجون كوردىك. وسى ەسسەنى جازعانعا دەيىن دە ونىڭ قولدا بار كىتاپتارى الدىمدا ءۇيىلىپ جاتتى، جازىپ بولعاننان كەيىن دە ەشكىم جيناپ العان جوق. بۇل كىتاپتاردىڭ كەيبىرىندە ءتۇرى-باسى بارىس پىشىندەس ءبىر قازاق «ەندى نە ىستەيسىڭدەر؟» دەگەندەي، بارىمىزگە ميىعىنان كۇلىپ قاراپ وتىر. مەن بولسام جازۋىمدى اياقتادىم دا، «ۋھ!» دەپ ءبىر دەمالىپ قالدىم. وسى ساتتە الگى سۋرەتشى دوسىما ايتقان ءسوزىم جارق ەتىپ ءوزىمنىڭ الدىمنان شىعا كەلدى: «سەن مۇحتار ماعاۋيننىڭ پورترەتىن سالماي-اق قوي. سەبەبى، قالاي سالساڭ دا، سالعان پورترەتىڭ ول كىسىگە ءبارىبىر ۇنامايدى»…

مەنىڭ قولىمنىڭ بوساعانىن سەزگەندەي، ۇيالى تەلەفونىم دا زىڭ ەتە قالدى. جاڭا ءبىر ازىردە عالىم دوسكەنگە: «مۇحتار ماعاۋيننىڭ اقش-تا تۇرىپ جاتقانى انىق پا؟» دەپ پىسىقتاپ حات جازىپ جىبەرگەنىم ەسىمە ءتۇستى. قالتا تەلەفونىما عالەكەڭنەن: «ءيا، مۇقاڭ ءبىر جىل بولدى، سوندا. ەدىگە دەگەن بالاسىنىڭ قولىندا. ۆاشينگتوننان 20-25 شاقىرىم جەردە امان-ەسەن تۇرىپ جاتىر»، – دەگەن حات كەلىپتى. «اللا الدىنان جارىلقاسىن، ۇزاق عۇمىر بەرسىن!» دەپ تىلەدىم.

سۋرەتتى سالعان ە.مومباەۆ

«اق جەلكەن» جۋرنالى، №3
ناۋرىز، 2019

Abai.kz