QR Bilim jәne ghylym ministri  

Kýlәsh Noghatayqyzy Shәmshidinova hanymgha

AShYQ HAT

Qúrmetti Kýlәsh Noghatayqyzy!

Sizding sanaly ómiriniz ghylym-bilim salasynda ótip keledi. Qazir atalmysh ministrlikting tizginin ústap otyrsyz. Búl salany biliminiz ben tәjiriybenizge sýienip, tabysty nәtiyjelerge bastaytynynyzgha senemiz.

Erlan Saghadiyev myrza bir sózinde: “Ýsh túghyrly tildilik jýie ishinde qazaq tiline basymdylyq beriledi. Biz, jalpy azamattarymyzdyng memlekettik tildi biluin qalaymyz,” - degen edi. Búl ústanymdy Sizding de qúp kóretininizdi aitqan sózderiniz ben ústanymdarynyzdan týiip otyrmyz.

Alayda, osy ýsh túghyrly tildik jýiening ishinde memlekettik tilge degen basymdylyqty biyikten kórgimiz keletini jasyryn emes. Áli de “әttennen” aiygha almay kelemiz. Onyng bir dәleli retinde, basqa emes, ózinizge etene tanys «Nazarbaev Ziyatkerlik mektepterine» 7-synypqa qabyldau testinde  qazaq tilining balldyq kórsetkishining ózge eki tilmen bir dengeyde túrghanyn aitugha bolady. Ashalap aitsaq, osy emtihannyng tildik test bóliminde qazaq, orys jәne aghylshyn tilderi ýshin bәrine birdey 200 balldan, jalpy 600 ball berilgen. Álemde bizden ózge, balalarynyng basyn ýsh tildik emtihanmen qataryp qoyghan el joq! Óziniz de bilesiz damyghan elderde azamattyq alushylar memlekettik tilden emtihan tapsyrady. Bizding elde preziydentik qyzmetke de keluding bir sharty retinde memlekettik tildi bilu talap etiledi. Demek, memlekettik til - qazaq tili, ózge eki tilden, әlemdegi tútynushylar sany men ayasy jaghynan әlde qayda az bolghanymen, elimiz ýshin mәrtebesi biyik til. Sondyqtan mәrtebesi joghary tilge beriletin ball da joghary boluy zandy qúbylys.

Naqty әri sheshushi jaghdaylarda eshqanday artyqshylyq berilmegen memlekettik tilding óskeleng úrpaq sanasyndaghy qadiri men qasiyeti qay dengeyde bolmaq? Olar ýshin ýsh tilding qúny birdey bolyp qalmay ma? Sodan son, qalay últjandylyqty, patriotizmdi kýtemiz? Onyng ýstine mektep bitirushilerding 70 payyzynan astamy qazaq mektepterining týlekteri. Osy túrghydan qaraghanda qazaq tilining balldyq kórsetkishi ózge tilderden joghary jәne matematikagha berilgen ballmen teng nemese qaraylas boluy, bolmaghanda, sandyq sipattamalargha berilgen ballmen teng boluy kerek. (Qabyldau emtihanynda matematika 400, sandyq sipattamalargha 300 ball, jalpy 700 ball berilgen. Qazaq tiline berilgen balldan ýsh jarym ese artyq bolghan). Áriyne matematikanyng manyzy joghary, biraq, Ahmet Baytúrsynúly: “Tili joghalghan últtyng ózi de joghalady”-degen emes pe?. Biz osy bir salmaqty sózding mәnin eskere bermeytn sekildimiz.

Til ol - tek, qatynas qúraly emes, bastysy ol - halyqtyng mәdeniyeti, filosofiyasy, ómir sýru salty, әdebiyeti men óneri, tarihy men keleshegi. Osynsha bay dýniyeni qamtyghan ana tilimiz qalaysha ýshinshi oryngha syrghyp ketken? Onyng orny tórde boluy kerek. Al orys jәne aghylshyn tiline de birdey qaraugha bolmaydy. Orys tilining elimizdegi mәrtebesi de, qoldanys ayasyda aghylshyn tilinen joghary, sondyqtan ol aghylshyn tiline qaraghanda kóp balldyq kórsetkishte túrghany dúrys. Mәselen, matematika 400 ball bolsa, soghan say, qazaq tili de 400 ball, al orys tili 300, aghylshyn tili 200 balldyq dengeyde bolghany oryndy. Sonda ghana súranys pen qamtamasyz etiluding ara salmaghy әdil baghasyn alatyn sekildi.

Qúrmetti, ministr hanym, Siz búl júmysqa kelgeli, azamattar jana, jaqsy bastama kýtude. Siz: “Balany, dayyn bilim beruden góri, bilim izdeuge, saraptama, qorytyndy jasaugha ýiretinizder, onyng manyzy әlde qayda joghary” - dep úlaghatty oy aittynyz. Biz búl úsynysynyzdy tolyghymen qoldaymyz. Osyndaghy saraptau men qortyndy jasau ýshin de til bilimi kerek qoy. Ásirese, óz ana sýtimen kelgen tilmen saraptau, qorytyndylau ana tilimizding ghylymgha engenin kórsetpey me?. Sonda “qazaq tili - ghylym tili emes” degenderding auzyna qúm qúiylar edi ghoy. Elbasynyng bastamasymen әlemdik bilim men ghylymnyng jauharlary birazy qazaq tiline tәrjimalanyp, qazir qol jetimdi boldy. Bizding uniyversiytette shәkirtterimiz olardy oqyp, paydalanyp jatyr. Demek ony mengergen jastar, bolashaqta әlemdik bilimge óz ýlesterin qosa alatyn bolady. Ana tilimizdi ghylym - bilim tiline ainaldyru ózimizding qolymyzda eken.

Siz bir sózinizde: “Mektep pen ústaz qalay bolmasyn, otbasy men ata-ananyng ornyn basa almaydy. Ár qaysysy óz qadir-qasiyetimen baghaly” dediniz. Ras aitasyz, men ústaz jәne әke retinde sózinizding mәnin jaqsy týsinemin. Men otbasymda da, auditoriyada da últjandylyqty dәripteytin janmyn. Sondyqtan bolar, kezinde qyzymnyng qalauyna qaramay,  ana tilimizding bolashaghy memleketimizding taghdyry ekenin aityp, ony qazaq tilin terendetip oqytatyn synypqa baruyna kóndirgen edim. Qyzym mektepting ýzdik oqushysy boldy. Biyl kóktemde Almatydaghy himiya-biologiya baghytyndaghy «Nazarbaev Ziyatkerlik mektebine» emtihan tapsyrdy. Jalpy baghasy myng ballgha juyq bolghanymen, qabyldanatyn 50-60 balanyng qataryna ene almady. Qazaq tiline berilgen 200 balldyng 194 ballyn (97 %) jinady. Eger matematikagha berilgendey qazaq tiline de 400 ball berilgende ol qabyldanar edi. Ókinishke oray, ózining qabyldanbay qalghanyn bilgen qyzym qatty qamyqty әri menen:

- Áke, Siz elimizding bolashaghy qazaq tilinde dep ediniz, men Sizdi tyndap, ana tilimdi berile oqyp joghary nәtiyje aldym. Biraq, ózim armandaghan mektepte, biologiya pәnin terendep oqy almaytyn boldym. Sonda, qazaq tilin jaqsy mengergenimning paydasy bolmaghany ma? -dedi. Men ne dep jauap bererimdi bilmedim....

Áriyne, men búl jazbamda óz qyzymnyng jaghdayyn aityp otyrgham joq. Oqushy ýshin qaysy mektepte oquynan góri, bilimge degen qanday ústanymda bolghany manyzdy. Elimizde aituly mektepter de, joghary oqu oryndary da bar. Bireuine qabyldanyp, eline enbek eter azamat bolaryna senimim kәmil. Alladan amandyghyn ghana tileymin. Alayda, qyzymnyng osy bir auyz súraghy, búryn - sondy nazarymdy audarmaghan, jay qaraghan jangha sezilmeytin, biraq, astarynda asa ýlken mәn, maghyna jatqan oigha meni jeteledi. Sonymen qolyma qalam alyp, Sizge osy ýshbu hatty jazdym. Aytar oiym sol – ana tilimizding qadirin bos sózben emes, osynday sheshushi, naqty tetikter arqyly arttyrsaq, sol arqyly tilimizding erekshe bay, mol jasyryn әleuetin bilim men ghylymnyng arnasyna baghyttasaq “Ruhany janghyru da”, “Mәngilik el de” ózi-aq saltanat qúrmay ma?

Qúrmetti Kýlәsh Noghatayqyzy, Siz: “qazir bilim beru mekemeleri men ata-analar arasy alshaqtap barady, ekeu-ara qatynas bayandy boluy shart”  degen ediniz. Bayandy bolu ýshin, eki tarap arasynda ýilesimdi dialog qalyptauy kerek. Men әke retinde, qarshaday qyzymnyng jýrek sózin Sizge jetkizdim. Bәlkim osy sekildi súraq qanshama ata-ana men týlekterding kónilinde kómilip jatqan bolar, kim bilsin? Endi, Sizder taraptan jauap bolarlyq iygi bastama kýtemiz.

Qúrmetpen: Qaster Sarqytqan, Abay atyndaghy QazÚPU ústazy, QR jurnalister odaghynyng mýshesi  

Abai.kz