Qazir Iliyastyng esimin birde Iliyas Jansýgirúly, endi birde Iliyas Jansýgirov dep jazyp jýr. Odan ózge Iliyastyng shygharmashylyq ómirinde qoldanghan san týrli býrkenshik aty bar. Jogharydaghy eki esimdi birdey qoldana bergen jón be? Álde, solardyng birin alghanymyz dúrys pa? Bolmasa, býrkenshik esimderining ýilesimdi bireuin ýlgi etken dúrys pa? San súraqtyng jauabyn tabu ýshin aldymen Iliyastyng býrkenshik esimderin anyqtap alayyq. Sosyn óz pikirimdi bildirgenim jón siyaqty.

Aqyn-jazushylardyng ómiri men shygharmashylyghyn zerdeley jýrip, derekterdi anyqtap, ótirik ketip qalmas ýshin әldeneshe saralap, taldau jasaghanda bir manyzdy jaghdaydy elep, eskere bermeytinimizdi anghardym. Biz kóbinde qalamgerlerge bagha bergende baspadan shyqqan kitaptary men toptamalaryna ghana kónil bólemiz. Olardyng kópshilikke tanyluyna ýlken әser etetin, óz dәrejesinde baghasyn alugha yqpaly bar, sýienishi men senimdi serigi bolghan baspasóz ekendigi oigha kele bermeydi. Men túlgha tanuda osy túrghydan kelu manyzdy dep esepteymin. Óitkeni qazirgi әlem meyli qazaq klassikteri bolsyn, bәri de eng aldymen jazushylyq ómirin baspasózden bastaghan.

Bir qyzyghy, ótken ghasyrdyng alghashqy jartysyndaghy qazaq baspasózinde basylghan maqalalar negizinen býrkenshik atpen jariyalanghan. Búl sol tústaghy әlem әdebiyetinde de oryn alghan ortaq qúbylys edi. Onyng san týrli sebebi bar eken. Búl taqyryp boyynsha jiyp-tergen, sezingen-sezgen, zerdelegen dýniyelerdi oqyrman nazaryna úsynudy keyinge qaldyra túrudy jón kórdim. Biraq sol baspasózderdegi býrkenshik atpen jazylghan dýniyelerding kimge tәn ekendigi әli kýnge arnayy zertteu nysanasyna ilinbey keledi. Toqtar Beyisqúlov aghamyz Beyimbet Maylinning býrkenshik esimderin 72-ge jetkizip, osy taqyryptaghy alghashqy joldy saldy. Dese de, keybir dýdәmal oilar ony qayta qaraudyng qajettiligin tuyndatyp otyr. Ol basqa әngime.  Osy rette men Iliyastyng býrkenshik esimderin anyqtap kórudi myqtap qolgha aldym. Onyng tútas bayanyn tómende sóz etemin.

Ózimen qatarlas qalamgerler siyaqty  Iliyas ta gazet-jurnaldargha býrkenshik atpen maqala jazyp otyrghan.  Mysaly, Bilәl Sýleyov «Qaptaghay», Búiras,  Sýleyúly degen býrkenshik attardy qoldansa, Shamghaly Sarybaev Shamghali, «Sh.S», «Sarybayúly», Sara Esova «Esqyzy», «Qazaq qyzy», Qajym Bilsinúly «Qasqarau», Qaldybay Ábdullin  «Q.A», Beyimbetting qansha týrli qalam atpen jazghanyn jogharyda aittyq. Sol qatarda Iliyastyng qoldanghan býrkenshik esimderining sany birazgha jetedi. Ol turaly osyghan deyin Temirbek Qojakeev pen Jaqypjan Núrghojaev kórsetken Iliyas, Matay, Sholjyq,  Aghyn syndy qalam attarmen qatar Fatima apamyzdyng esteliginde jazylghan Iliyas, Iliyas Jansýgirúly, Jansýgirúly, Iliyas Jansýgirov, Balger, Ja-ja, Salpang qúlaq, Qúlaq, Jetim bala siyaqty býrkenshik esimderdi, Beyimbet Maylin turaly irgeli enbek jazyp, Iliyas shygharmalaryn biraz zerttegen Toqtar Beyisqúlov aghamyz tizimge qosqan Jetim bala, Qarabúqara, Búqara, Toqay-temir, Tanqybay, Saqa, Qúiqalyq, Sona, Qosshy, Badyraq, Qaynar, Qúrmetshil siyaqty esimderdi ataugha bolady. Keyingi kezde zertteushilerding tynymsyz izdenisining arqasynda Iliyastyng «Qazaq» gazetinde basylghan enbekteri anyqtalyp, býrkenshik esimderining sanyn kóbeyte týsti.

«Qazaq» gazeti  1913-1918 jyldary Orynbor qalasynda jariyalanyp túrghan qoghamdyq-sayasy jәne әdebiy-mәdeny basylym. №1,  1913 jyly 2 aqpanda shyghyp, 1918 jyldyng nauryzynda birjolata jabyldy.  Jalpy 265 nómiri jaryq kórgen.  Basylymda A. Baytúrsynúly, Á. Bókeyhan, M. Dulatúly, M. Shoqay, M. Tynyshbayúly, Sh. Qúdayberdiúly, Gh. Qarash, R. Mәrsekov, J. Tileuliyn, Gh. Músaghaliyev, M. Júmabaev, H. Bolghanbaev, H. Ghabbasov, J. Aqpaev, J. Seydaliyn, S. Torayghyrov, A. Mәmetov, S. Dónentayúly, H. Dosmúhamedúly, I. Jansýgirúly, taghy da basqa avtorlardyng maqalalary jariyalanyp túrdy. Iliyas Jansýgirúly atalmysh gazettegi belsendi avtordyng biri bolmasa da, onyng ólenge degen qúmarlyghyn oyatqan, alghashqy topshysyn qataytqan basylym osy «Qazaq» gazeti bolatyn. Iliyastyng «Qazaq» gazetine qalay kelgeni, kimderding qol úshyn bergeni, qanday maqalary men ólenderi, aqparattyq materialy jaryq kórgeni turaly aldaghy uaqytta tolyq týsindirip beremiz. Osy rette taqyrypqa oray atalghan gazettegi Iliyastyng býrkenshik esimderine birden auysyp keteyik.

«Qazaq» gazeti (Almaty: «Qazaq ensiklopediyasy» bas redaksiyasy, 1998) Ý. Subhanberdina, S. Dәuitov, Q. Sahovtardyng qúrastyruymen jaryq kórgen kitapta:  «Jansýgirov Iliyas. Qaptaghay. Ózgeriske // Qazaq, 1917. №224, 1 apreli. Ólen. Jansýgirov Iliyas. Qaptaghay. Tolqyn // Qazaq, 1915. №162, 23 dekabri. Ólen. Jansýgirov Iliyas. Qaptaghay. Ýmit // Qazaq, 1915. №102, 8 fevrali. Ólen», – dep «Qazaq» gazetindegi «Ólen-jyr» aidary boyynsha jasalghan bibliografiyalyq kórsetkishte berilgen eken. (tómendigi surette)

Osy tústa Iliystyng auyldasy, aghasy әri ústazy, jaqyn janashyry bolghan qazaq halqynyng talantty úly Bilәl Sýleevting de «Qaptaghay» degen býrkenshik esimdi qoldlanghany belgili. Bibliografiyalyq kórsetkishte kórsetilgen «Qaptaghay» esimimen jariyalanghan ólender Bilәl Sýleevtiki boluy da mýmkin ghoy.  Osy tolghaqty mәsele turaly Shynar Jenisqyzy «Ádebiyet portalynda» jariyalaghan «Iliyas Jansýgirovting jariyalanbaghan enbekteri» (https://adebiportal.kz/kz/news/view/20047) atty maqalasynda jan-jaqtyly salystyryp, naqty jauap bergen. Búl oidy  Batyr Qalmyrzaevtyng «Iliyas Jansýgirov jәne «Qazaq» gazeti» atty maqalasy tolyqtay týsti.

Onda: «Qazaq» gazetining 1914 jylghy 16 qazandaghy 82-nómirinde Iliyastyng «Jana salyqtar» degen bas maqalasy jaryq kóripti. Múnda imperialistik soghysqa qazaq elining qatysy, soghys salyqtaryn alu mәselesi aitylghan. Búl maqala – I. Jansýgirovting baspasózde alghash shyqqan maqalasy. Al «Músylman basqyndardy qonaq qylu» (15.10.1915) maqalasynda Iliyas imperialistik soghystyng qazaq eline tiygizgen әseri jayly jazypty. Maqalagha «Qaptaghay» degen býrkenshik atpen qol qoyghan. «Jarly júmyskerlerge kiyim qazynadan berildi» (10.09.1916), «Júmysker jabdyqtary turaly» (198, 199 nómirler, 1916), «Júmysshylar jayynan» (1916, 195-223, 1917, 220-225, 248-249 nómirler), «Júmysshylar qamy» júmysyndaghy qazaqtardyng hal-jaghdayy, 1916 jylghy mausym jarlyghy boyynsha tyl júmysyna qazaqtan adam alu nauqanynyng barysy, sol jarlyqty qazaq halqynyng qalay qarsy alghany jayynda Á. Bókeyhanovtyng maghúlmat jinauy sóz bolady. Sonday-aq, búl maqalalarda I. Jansýgirov Mәskeude oqityn qazaq studentterining tyl júmysyndaghy qazaqtardyng hal-jayyn tekseru ýshin Batys maydanyna attanghandary, tyl júmysynan qaytpaghan adamdar turaly jәne tyl júmysyndaghylargha kómektesu ýshin komissiya qúru, onyng mindeti turaly jazady», – dep Iliyas Jansýgirovting «Qazaq» gazetinde jariyalanghan maqalalaryn da atap ótken.

Osy túsqa kelgende taghy da: «Iliyaspen qatarlas ósken, shәkirti retinde tәlim alghandardyng zertteulerinde onyng «Qazaq» gazetindegi enbekteri turaly nege aitpaghan?» degen oqyrmannyng kókeyinde belgisiz kýdik payda bola qaluy mýmkin. Batyr Qalmúrzaevsha aitqanda: «Múnyng sebebi – «Qazaq» gazeti ol jyldary zerttele qoymap edi».

Iliyastyng baspasózdegi enbekterin jinap, býrkenshik esimderin anyqtap jýrgen: «Iliyas osynshama kóp býrkenshik esim qoldanbaghan shyghar? Mýmkin, basqalardyng býrkenshik esimi boluy da mýmkin ghoy» – degen súraqtar da aldamyzdan shyqty.  Olardyng oiyndaghy kýdikti aryltu ýshin biraz kóz mayyn tauysugha túra keldi.  Qysqasy, biz ózimizden búrynghy zertteushilerding amanttap ketken boljamdaryna sene otyryp,  jogharyda atalghan býrkenshik esimmen jazylghan enbekterding mazmúny, jazylu formasy, maqalanyng bastaluy men ayaqtaluy, stiyli, kózqarasy, payymy, publisistikalyq shygharmalargha tәn elementterding bәri-bәrine nazar audaryldy. Ár jyldary, әrtýrli býrkenshik atpen jazylghan birqatar shygharmany salystyra qarastyrghanda bir avtordyng qoltanbasy angharylyp túrdy. Endeshe, sonyng birnesheuine toqtala keteyik. Mysaly, «Matay» dep qol qoyghan «Mayda-may-aq eken» («Tilshi», №35, 1923 jyly 1 may) felietony men «Iliyas» dep qol qoyylghan «May toyynda» («Tilshi», №35, 1923 jyly, 1 may) atty ólenining oiy da, aitary da bir nәrse – kedey búqaranyng may meyramynyng mәni men manyzdylyghyn әli de jete bilmeytindigi synalady. Ol ekeuindegi býrkenshik esim basqa bolghanymen bir avtordyng jazghany kózge úryp túr. Qaytalanghan sóilemder de bar. « Matay» dep qol qoyylghan «Úrlyq órshidi» («Tilshi» gazeti, №7, 1922 jyl, 2 dekabri, sәrsenbi) bas maqalasy men «Iliyas Jansýgirúly» dep qol qoyylghan «Búzaqylyqqa daua» («Tilshi» gazeti, №28, 1923 jyl, 20 mart, seysenbi) maqalasynyng aitpaghy bir nәrse – el ishindegi úrlyq pen búzaqylyqty tuyndatyp otyrghan juan-júdyryqtardyng isin tezge saludy kórsetedi. Tipti, osy eki maqalada maghynalas sóilemder jii úshyrasady. Kórelik, «Auyl arasynda tәrtip saqtaytyn ýlkendi-kishili milisiya úiymdary dúrys baqylamaydy. «Úryny ústaymyz, qiratamyz, joyamyz», – dep neshe týrli azamattardy shygharady. Olar qyryp-joyyp at minip, halyq kózinshe úrylardy qattaydy, ústaydy... Artynan ózining auylyna qonaqqa baryp, ony kórip, maylansa, jaylansa adyrayyp shyqqan batyrlardyng aighayy ayaqsyz ketedi... Úrylardyng aruaghy asyp, jondanyp qala beredi...» («Úrlyq órshidi») dese, «Bir búzyq aiyptalyp ústalsa, onyng joldasy, syrlasy kedeylerdin, momyn sharualardyng kózderin boyap, aldap, peregovor jasatyp, aqtap alyp ketetindigin bilemiz. Múnday qaraqshylyghyn qoymasa, qazaq-qyrghyz búzyqtaryn jaqyndyq, bauyrmaldyq qylyp ayasan, ómirde, sharuada tynyshtyq bolmaydy» («Búzaqylyqqa daua») dep týiindeydi oiyn. Al «Ja-ja» degen býrkenshik esimmen jariyalanghan «Baspasózdi qalay kótermeleu kerek» atty maqalada: «Týrkistandaghy «Aqjol» bolsyn, «Tilshi» bolsyn halyqqa tarau jaghy nashar. Múnyng mindeti bizding jer-jerdegi ókimet qyzmetindegi joldastarymyzda. Múnyng da qanyna bitken auru sol músylmansha baspasózden, jazudan jiyirkenip otyratyndyq» dep jazsa, «Aghyn» dep qol qoyylghan «Kensede jergilikti tildi jýrgizu» («Tilshi», №80, 1924 jyly, 10 yanvari) atty bas maqalada: «Búl júmysty biz ayaghynan órletip otyruymyzda is jýzinde auyldyq, bolystyq mekemelerding isti músylmansha jýrgizuin kýtip otyrmyz. Onyng ýstine oyazdaghy, oblystaghy, kindiktegi mekemelerding oryssha kýrsildetip, barlyq jarlyq-búiryqtardy oryssha jerge salyp jatyr. Mine, búl retpen júmys jemis bermeydi. Azdan song jalyghamyz da júmystan birjola qol siltep, jyly jabamyz. «Dekret – sekret bolady» dep qadap aitady. Múnday msyaldyng san týrin keltiruge bolady. Barlap qarasaq, jogharyda salystyrmaly týrde kórsetilgen eki maqaladaghy býrkenshik esim basqa bolghanymen oy úqsastyghy, pikir birdeyligi, tipti, osy eki maqalanyng bastaluy men ayaqtaluy bir avtordyng jazghanyn dәleldep túr. Sonday-aq, «Iliyas Jansýgirov atyndaghy» qoghamdyq qor tarapynan basylyp shyqqan aqynnyng 10 tomdyq shygharmalar jinaghynyng 1-tomyna engizilgen dýniyelerding deni Iliyastyng týrli býrkenshik esimmen jazyp, týrli basylymda jaryq kórgen dýniyeleri.  «Biz ham Leniyn» (J. Jetim bala. «Tilshi», №84, 1924 jyly, 30 yanvari) atty bas maqala, «Lenin ómiri» (Iliyas. №84, 30/I, 1924 jyl, «Tilshi» gazeti) atty ghúmyrnamalyq shygharma, «Qosh babay» (Aghyn. «Tilshi, №91, 1924 jyl, 23 fevrali) atty arnau óleng ýsh týrli atpen qol qoyylghanymen, olardy salystyryp kórgende aitylghan oilardyng birin-biri tolyqtyryp otyrghanyn, tipti, keybir sóilemderding sol qalpy qaytalanghanyn bayqadyq. Demek, osynyng ózinen biz jogharyda kórsetken býrkenshik attardyng Iliyasqa tәn ekendigin alghashqy adymda dәleldedik deuge bolady. Búdan basqa da kóptegen dәlel kórsetuge bolar edi. Qazirshe osy da jete túrar dep toqtap, dәlelimizding dәiektiligin basqa joldar arqyly qarastyrmaq boldyq.

Sózimiz dәleldi boluy ýshin biraz әurelenip jýrip, Qazaqstan Últtyq kitaphanasynyng siyrek qoljazbalar men kitaptar qorynda saqtalghan tóteshe, kirillshe, latynsha basylghan sarghayghan gazet tigindisin, qalamgerding baspadan shyqqan kitaptaryn jalyqpay aqtarystyryp jýrip, sondaghy  Iliyastyng avtorlyq aty jazylghan týpnúsqalardyng kóshirmesin jasaugha tyrystym. Aldymen sony kórip alayyq:

Jogharydaghylar tek Iliyas, Iliyas Jansýgirúly, Iliyas Jansýgirov degen býrkenshik esimderi jazylghan dýniyeler. Maqalanyng basynda aitylghan súraqqa jauap beru ýshin osylardy alugha túra keldi. Iliyastyng basqa da býrkenshik esimderining týpnúsqasy nelikten kórsetilmegen dep oilanyp otyrghan bolarsyz. Sebebi, qolda bardyng bәrin tize bersek, maqala tym shúbalanqy bolyp, oqyrmandy jalyqtyryp alarmyz dep oiladym. Oiynyzda kýdik-kýmәn qalmauy  ýshin tómendegi bir-eki dәleldi úsyna keteyin.

Jogharyda kórsetilgen esimder «Qazaq», «Tilshi», «Enbekshiqazaq», «Saryarqa», «Qyzyl Qazaqstan», «Sosialistik Qazaqstan»  gazetteri men kitaptardan alyndy. Ayta keterligi, osyghan deyin «Tilshi», «Enbekshi qazaq» gazetteri (tolyq)men «Jas qayrat», «Áyel tendigi», «Jana әdebiyet», «Ádebiyet maydany», «Jarshy»  jurnaldaryndaghy (tolyq emes) Iliyasqa tәn (osyghan deyingi Iliyastyng jaryq kórgen jinaqtaryna enbegen, engen kýnde de kóp ózgeriske úshyraghan) ólen, oqshau sóz, maqalalaryn jinastyryp, ony tótesheden kirilshege audaryp, tolyq jinaghy dayyndadyq. Amanshylyq bolsa, aldaghy uaqytta oqyrman nazaryna úsynylady. Osy aitqan sózimizding dәleli retinde sol enbekterding bibliografiyalyq kórsetkishin kórsete ketsek artyq bolmaytyn shyghar. Osy kórsetkishterden de Iliyastyng qanday býrkenshik esemderdi qoldanyp, nendey tuyndylar jazghanyn bile alasyzdar.

«TILShI» GAZETINDE:

«QANYNA TARTPAGhANNYNG QARY SYNSYN (Ataly sóz)» (Tanabalasy. «Tilshi» gazeti, №3, 1922 jyl, 3 sentyabri), «TIRShILIKTI SAQTAUDYNG JOLY» (Tana balasy.«Tilshi» gazeti, №4, 1922 jyl, 10-sentyabr), «OSY KÝNDE QALAY QYLSANG BOLYS-EKENG ATANASYN» (Matay. «Tilshi» gazeti, №7, 1922 jyl, 2 dekabri, sәrsenbi), «OKTYaBR TÓNKERISI HÁM Q.Q», (Iliyas. «Tilshi» gazeti №6, 7. HI, 1922 jyl), «ÚRLYQ ÓRShIDI» (Matay. «Tilshi» gazeti, №7, 1922 jyl, 2 dekabri, sәrsenbir), «AUYLShARUAShYLYQ QÚRALDARY» (Iliyas. «Tilshi» gazeti, №12, 1923 jyl, 16 yanvari, seysenbi), «PARTIYa TÚRMYSY» (Iliyas Jansýgirúly. «Tilshi» gazeti, №12, 1923 jyl, 16 yanvari, seysenbi), «BAQTYNG ÁDISI» (Matay. «Tilshi» gazeti, №14, 1923 jyl, 24 yanvari, sәrsenbi),  (JÚMAGhALY – NÓRKEY» (Matay.«Tilshi» gazeti, №16, 1923 jyl, 1 fevrali, beysenbi), «JETISUDA OQU MÁSELESI» (Matay, «Tilshi» gazeti. №17, 18, 18 aqpan, 1923 jyl), «FEVRAL TÓNKERISINE» (Iliyas. «Tilshi» gazeti, №26, 12 mart,  1923 jyl), «BÚZAQYLYQQA DAUA» (Iliyas Jansýgirúly), «Tilshi» gazeti, №28, 1923 jyl, 20 mart, seysenbi), «JASTARGhA» (Iliyas. «Tilshi» gazeti, №28, 1923 jyl, 20 mart, seysenbi), «ShEShILMEGEN JÚMBAQ» (Matay.«Tilshi» gazeti, №30-31, 1923 jy),  «QAZIRGI DÁUIR – MÁDENIYET BÁSEKESINING DÁUIRI» men «JETISUDA» jәne «KERShOLAQQA» (Qara-búqara, «Tilshi» gazeti, №34, 1923 jyl, 25 apreli, sәrsenbi), «MAYDA, MAY-AQ EKEN» (Matay.«Tilshi», №35, 1923 jyly, 1 may), «BASPASÓZDI QALAY KÓTERMELEU KEREK» (Ja-ja. «Tilshi» gazeti, №38, 1923 jyl, 11 may, júma), «JETISU QOSShYLARYNYNG ÝShINShI TOYY» (Jansýgirúly. Qydyrbayúly. «Tilshi», №40, 1923 jyly 24 may), «QOSShYLAR  JAYYNAN» (Iliyas. «Tilshi» gazeti , 8 dekabri, 1923 jyl, 2-bet), «MERGEN BÓKEN» (Iliyas. «Tilshi", №48, 28 iini 1923 jyl), «JETISUDA KOOPERASIYa  QÚRYLYSY» (Matay.  «Tilshi», №51, 1923 jyly, sәrsenbi,  11iyiyli), «ÁUE KENISTIGINING JETISINDE» (Matay. «Tilshi», №52, 1923 jyly,  seysenbi,  31iyiyni), «ASTYQ QARYZYNA JAZYLYNDAR» (Matay. «Tilshi», №53, 1923 jyly,  seysenbi), «JOLSYZ SALYQ» (Aghyn. «Tilshi», №60, 1923 jyly,  18 sentyabri, seysenbi), «ESKERETIN JÚMYS» (Iliyas. «Tilshi», №63, 1923 jyly,  1oktyabri, dýisenbi), «PÁN ATAMALARY» (Iliyas. «Tilshi», №75, 1923 jyly, 7 dekabri, júma), «KENSEDE JERGILIKTI TILDI JÝRGIZU» (Aghyn. «Tilshi», №80, 1924 jyly, 10 yanvari), «LENINNING ÓMIRI» (Iliyas.№84, 30/I, 1924 jyl, «Tilshi» gazeti), «BIZ HÁM LENIYN» (J. Jetim bala.«Tilshi», №84, 1924 jyly, 30 yanvari), «QOSh BABAY» (Aghyn.

«Tilshi, №91, 1924 jyl, 23 fevrali), «BALQAN TAU» (Aghyn.«Tilshi», №92,1924 jyl, 27 fevrali), «QAZAQShA KITAPTAR» (Aghyn. «Tilshi gәzeti», №92,  1924 jyl, 27 fevrali, sәrsenbi), «QAZAQ ÁYELINING ÓMIRINEN» (Iliyas. «Tilshi», №94, 1924 jyl, 8 mart), «KEDEY ShAL» (Aghyn. «Tilshi», №100, 1924 jyl, 4 apreli), «JARAPAZAN» (Iliyas. «Tilshi gәzeti», №106,,  1924 jyl, 24 apreli, beysenbi) «EMLE JAYYNAN» (Sholjyq.«Tilshi», №103, 1924 jyl, 15 apreli), «TUMAS PA EKEN?» (Aghyn.«Tilshi gazeti», №116, 1924 jyl,18 iini, sәrsenbi ), «QAZANShY QATYN DA JÚRT BASQARSYN» (Iliyas. «Tilshi gәzeti», №118, 1924 jyl, 25 iyiyni, sәrsenbi), «SOQA MEN ZENBIREK» (Aghyn. «Tilshi» gazeti,   №137,  1924-jyl,  28 sentyabri,  jeksenbi), «HALYQ AGhARTU QYZMETKERLER ÚIYMYNYNG BES JYLDYQ HÁM UEZDIK OQYTUShYLAR KONFERENSIYaSY» (Iliyas. «Tilshi» gazeti, №140 –141, 1924 jyl), «JETISU QAZAQ INSTITUTY ÓMIRI» (Iliyas.«Tilshi» gazeti, №152, 4 yanvari 1925 jyl), «DALA QOTYR BÚLAQ QOSShYLARY» (Iliyas.«Tilshi», №159, beysenbi, 26 fevrali, 1925 jyl), «QOSShY JINALYSYNDA» (Iliyas. «Tilshi», №160, seysenbi, 3 mart, 1925 jyly), «ENBEKKE ERKIN DANQ-ATAQ!» (Iliyas. «Tilshi gazeti», №172, 1925 jyl, 1-may,  júma), «ShARUA QAMY ERTE ESKERILSIN»                                                                                                    (Saqa. «Tilshi gazeti»,  №288,  1927 jyl qoyan, 27 iini,  jeksenbi), «QYLYShTYNG QIYaLY JYRY» (Iliyas.   «Tilshi», №316, 1927 jyl  qoyan, 7 noyabrbi, dýisenbi).

«ÁYEL TENDIGI» JURNALY

«AUYLDAGhY  QYZDARGhA» (Iliyas. «Áyel tendigi» jurnaly, 1926 jyl, №7-10), «JEDEL JÁRDEM» (Iliyas. «Áyel tendigi» jurnaly, 1926 jyl,  6 san, № 7-10).

«JAS QAYRAT» JURNALY

«QAZAQTYNG ÁL-AUQATY, HAL-TÚRMYSY, SAYaSY QÚRYLYSY TURALY» (Iliyas. «Jas qayrat» jurnaly №6, 36–37–38-better).

«JANA ÁDEBIYET» JURNALY

«JANA ÁDEBIYET» (Iliyas. «Jana әdebiyet» jurnaly, 1929 jyl, №12),

«ÓTKEN KÝN (1916 jyldyng kóterlisinen estelik)» (Kórkem әdebiyet bólimi.                                                  Iliyas), «MAMONTOVTYNG ÓLIMI» (Iliyas. «Jana әdebiyet» jurnaly. №1 32-33-37 better), «QÚRYSh  QÚS» («Jang әdebiyet» jurnaly, №9, 1928 jyl sentyabri), «MEN JAZUGhA QALAY ÝIRENDIM» (Iliyas. «Jana әdebiyet» jurnaly, 1928 jyl, №10).

«JARShY»  JURNALY                                                  

«TOLGhAU» (Iliyas. «Jarshy» jurnaly, 1929 jyl, № 1-5 bet).

ENBEKShI QAZAQ» JÁNE «SOSIALISTIK QAZAQSTAN» GAZETTERI:

«Gazet sózi ayaqsyz qalmasyn» (Batyraq. 1928 jyl, yanvari 19, beysenbi, №16 (1043), «Toghyz jasar qyzyn satty» (Batyraq 1928 jyl,  mart 6, seysenbi, №55 (1082), «Tentekting ertegisi» (1928 oktyabri 4, beysenbi, №229(1256) , «BET AShAR» (№258 (1285), 1928 jyl, 7 noyabri, sәrsenbi),  «Quyrshaq» (Tanqybay 1929 mart 8, júma, №55 (1384), «Adyrayghan tóreshildik, tymyrayghan tóreshildik, taghy-taghy qay tóreshildik» (Tanqybay №58 (1387) 1929, mart 12, beysenbi), «Han atbeket» (Badyraq. №64 (1393), mart, 22 júma 1929), «Tórt joldyng toraby» (Iliyas. №144 (3443), beysenbi. 3 may, 1929 jyly), «Shoqpardyng shoqtyghynda» (Iliyas. № 128 (1457), beysenbi, 8 iili, 1929 jyl), «Ónsheng jauyz, qandy auyz» (Iliyas. №171 (1500), 1929 jyl, avgust 17, seysenbi), «Jarlynyng qorghany, jaudyng qúrbany» (Tanqybay. 1929 jyl, 29 avgust, beysenbi, №173 (1502), «Gazet emes, konsert» (Badyraq. 1929, 3 sentyabri, beysenbi, №177 (1506), «Meni arqala, baq quala» (Badyraq. 1929, 9 sentyabri, dýisenbi, №180 (1509), «Jol auzynda» (Iliyas. 1929, 16 sentyabri, dýisenbi, №186 (1515), «Sonymen ketip baramyn» (Iliyas. №190 (1520), 1929 jyl, 22 qyrkýiek, jeksenbi), «Teatr turaly» (Jansýgirúly Iliyas. №198 (1527), 1929 jyl 30 qyrkýiek, jeksenbi), «Taspen úrghandy, aspen úrady» (Qosshy. 1928 jyl, sentabri 4, seysenbi, №203 (1230), «Alystaghy auylda» (Saqa. №211 (1541), 1929 jyl, 16 oktyabri, sәrsenbi), «Biz embide edik» (Saqa. №228 (1557), 1929 jyl, 4 noyabri, dýisenbi), «Tentekting ertegisi» (Iliyas. 1928 oktyabri 4, beysenbi, №229(1256).  «Ivan Ivanovich» (Tanqybay. №243 (1572), 1929 jyl, 22 noyabri, júma), «Án, әnshiler jayynda» (Jansýgir úly Iliyas. 25 qantar, 1931 jyly). Jogharydaghy tizimde kórsetilgenning bәri tótesheden kirilshege audarylyp, jinaqtaldy. Kitap bolyp basyluda, kóp ótpey oqyrman qolyna tiyip te qalar. Osy enbekterden de Iliyastyng qanday býrkenshik esim qoldanghanyn angharugha bolady.

Iliyas múralaryn jinau isi әli jalghasyp jatyr. Aldaghy uaqytta   «Aqjol», «Jas Alash», «Qyzyl Qazaqstan», «Sholpan», «Kedey erki», «Jana әdebiyet», «Ádebiyet maydany», «Áyel tendigi», «Qazaqstan múghalimi», «Auyl», taghy da basqa gazet-jurnaldarda jariyalaghan enbekterin jinastyryp, júrt iygiligine asyrmaqpyz. Búl baghyttaghy júmys jýrip jatyr. Búl joly sol enbekterdegi Saqa, Qapal, Qapal oyazy, Taldy, Qorghan, Jaza, Jalshy, Jetisu, Jetisuskiy, Almatinskiy, I.J, Shoqpar, Otar, Lepsi, Ánshi, Tilshi, taghy da basqa býrkenshik atpen jariyalanghan materialdardy Iliyas Jansýgirovke tәn deuge bolady. Múnyng ishinde «Jetisu, Jetisuskiy, Almatinskiy» degen býrkenshik attar kýmәn tudyratyny belgili. Ony sol materialdardyng audarmasy tolyq bitkennen keyin salystyrmaly týrde zerdelep kóremiz. Agha buyn iliyastanushylarmen aqyldasa otyryp, sheshim qabyldaymyz degen oidamyn.

Oydy oy qozghap, osy túsqa kelgende aldymyzdan taghy bir derek sap ete qaldy.

Osy qújatty kórip, taghy da terenirek boylay týsuge túra keldi. Sóitsek, Iliyas ROSTA (Rossiyskoe telegrafnoe agentstvonyn) Qazaqstandaghy tilshisi bolyp júmys atqarghan eken. Búl Iliyastyng sol tústaghy qazaq tildi basylymdarmen qatar orys tildi baspasózderge de jazyp túrghanyn bildiredi. Ondaghy býrkenshik esimderin anyqtau qazirshe mýmkin bolmay túr. Demek, biz qazirge deyin Iliyastyng úzyn yrghasy 42 býrkenshik esimi bar degenge túraqtadyq. Búl onyng tóteshe gazet-jurnaldarda jariyalanghan enbekterin jinastyrghanda kelgen qorytyndymyz. Al 1930 – 1937 jyldar aralyghyndaghy kirillisiya jәne latyn hәrpinde shyqqan gazet-jurnaldardy әli tolyq paraqtaghan joqpyz. «Ýmitsiz shaytan» degendey, «Iliyastyng әli de biraz býrkenshik esimine jolyghamyz» degen ýmitimiz sóngen joq.

Sonymen Iliyastyng býrkenshik esimderin negizinen anyqtap aldyq deuge bolady. Jetpey jatqan, qalyp qalghan, qate ketken jerleri bolsa, zerdeli oqyrmanmen kenese otyryp, júmysymyzdy ary qaray ilgerilete beruge peyildimiz. Osylay keliseyik te, aitar oiyma oralayyn.

Jogharydaghy suretter men bibliografiyalyq kórsetkishte kórsetilgen Iliyastyng tóteshe, kirillisiya, latyn harpinde jazghan shygharmalaryndaghy býrkenshik esimderge taldau jasaytyn bolsaq,  jalpy,  42 býrkenshik esimning ishindegi «Iliyas», «Matay»,  «Iliyas Jansýgirúly», «Iliyas Jansýgirov» eng kóp qoldanylghan býrkenshik esimder. Sonyng ishinde 1929 jylgha deyin  «Iliyas» pen «Iliyas Jansýgirúly» basym oryndy ústaydy. Al «Iliyas Jansýgirov» 1930 jyldan keyingi enbekteri men oryssha qújattarda jii kezdesedi. Ómirbayannyng bәrinde «Iliyas Jansýgirúly» dep jazylghan. «Iliyas» degen esimning «Ov» pen «Ev» qazaq auyldaryna dendep enbegen tústa qoldanylghandyqtan ony «Iliyas Jansýgirúly» degen esimning balamys dep qabyldaugha bolady.

Endeshe, Iliyastyng atategine bir jerde «úly», endi birde «ov» degen qosymshany tirkep, ala-qúla jazghansha «Iliyas Jansýgirúly» degen atty bir tútas qoldanudy qolgha almaymyz. Toqsan auyz sózimning tobyqtay týiini osy edi..

Múnday týiinge keluge týrtki bolghan eki sebep bar:

Birinshiden, biz 2025 jylgha qaray el boyynsha qazaq jazuyn latyn hәrpine auystyratyn bolamyz. Demek, sol tústa «Ov», «Ev», «Ova», «Eva» degen qazaq tiline jat qosymshalar ózdiginen sózdik qordan shettetiledi. Sol kezde bәri bir Iliyas Jansýgirúly dep jazugha mәjbýr bolamyz. Osy ózgeristi 2025 jylgha deyin kýtkenshe nege biyldan biyldan bastap kirisip ketpeymiz.

Ekinshiden, qazir Iliyas shygharmalary shetel tiline audarylyp, әlemdik әdebiyetting altyn qoryna ene bastady. Aldaghy uaqytta salmaghy tipti asa týsetinin belgili. Ony júrttyng bәri kórip, bilip otyr. Sol enbekterde Iliyastyng atategin oryssha Iliyas Jansýgirov bolyp jazylyp jýr. Onyng ornyna qazaqsha Iliyas Jansýgirúly bolyp jazylsa, sheteldikter Iliyastyng qazaqtyng qalamgeri ekenin seziner edi. Osy oiym qoldau tapsa,  núr ýstine núr bolar edi...

Aytu bizden, atqaru sizden, aghayyn!

Jalghasy bar...

Qajet Andas

Abai.kz