قازىر ءىلياستىڭ ەسىمىن بىردە ءىلياس جانسۇگىرۇلى، ەندى بىردە ءىلياس جانسۇگىروۆ دەپ جازىپ ءجۇر. ودان وزگە ءىلياستىڭ شىعارماشىلىق ومىرىندە قولدانعان سان ءتۇرلى بۇركەنشىك اتى بار. جوعارىداعى ەكى ەسىمدى بىردەي قولدانا بەرگەن ءجون بە؟ الدە، سولاردىڭ ءبىرىن العانىمىز دۇرىس پا؟ بولماسا، بۇركەنشىك ەسىمدەرىنىڭ ۇيلەسىمدى بىرەۋىن ۇلگى ەتكەن دۇرىس پا؟ سان سۇراقتىڭ جاۋابىن تابۋ ءۇشىن الدىمەن ءىلياستىڭ بۇركەنشىك ەسىمدەرىن انىقتاپ الايىق. سوسىن ءوز پىكىرىمدى بىلدىرگەنىم ءجون سياقتى.

اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەردەلەي ءجۇرىپ، دەرەكتەردى انىقتاپ، وتىرىك كەتىپ قالماس ءۇشىن الدەنەشە سارالاپ، تالداۋ جاساعاندا ءبىر ماڭىزدى جاعدايدى ەلەپ، ەسكەرە بەرمەيتىنىمىزدى اڭعاردىم. ءبىز كوبىندە قالامگەرلەرگە باعا بەرگەندە باسپادان شىققان كىتاپتارى مەن توپتامالارىنا عانا كوڭىل بولەمىز. ولاردىڭ كوپشىلىككە تانىلۋىنا ۇلكەن اسەر ەتەتىن، ءوز دارەجەسىندە باعاسىن الۋعا ىقپالى بار، سۇيەنىشى مەن سەنىمدى سەرىگى بولعان ءباسپاسوز ەكەندىگى ويعا كەلە بەرمەيدى. مەن تۇلعا تانۋدا وسى تۇرعىدان كەلۋ ماڭىزدى دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى قازىرگى الەم مەيلى قازاق كلاسسيكتەرى بولسىن، ءبارى دە ەڭ الدىمەن جازۋشىلىق ءومىرىن باسپاسوزدەن باستاعان.

ءبىر قىزىعى، وتكەن عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى قازاق باسپاسوزىندە باسىلعان ماقالالار نەگىزىنەن بۇركەنشىك اتپەن جاريالانعان. بۇل سول تۇستاعى الەم ادەبيەتىندە دە ورىن العان ورتاق قۇبىلىس ەدى. ونىڭ سان ءتۇرلى سەبەبى بار ەكەن. بۇل تاقىرىپ بويىنشا جيىپ-تەرگەن، سەزىنگەن-سەزگەن، زەردەلەگەن دۇنيەلەردى وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى كەيىنگە قالدىرا تۇرۋدى ءجون كوردىم. بىراق سول باسپاسوزدەردەگى بۇركەنشىك اتپەن جازىلعان دۇنيەلەردىڭ كىمگە ءتان ەكەندىگى ءالى كۇنگە ارنايى زەرتتەۋ نىساناسىنا ىلىنبەي كەلەدى. توقتار بەيىسقۇلوۆ اعامىز بەيىمبەت ءمايليننىڭ بۇركەنشىك ەسىمدەرىن 72-گە جەتكىزىپ، وسى تاقىرىپتاعى العاشقى جولدى سالدى. دەسە دە، كەيبىر ءدۇدامال ويلار ونى قايتا قاراۋدىڭ قاجەتتىلىگىن تۋىنداتىپ وتىر. ول باسقا اڭگىمە.  وسى رەتتە مەن ءىلياستىڭ بۇركەنشىك ەسىمدەرىن انىقتاپ كورۋدى مىقتاپ قولعا الدىم. ونىڭ تۇتاس بايانىن تومەندە ءسوز ەتەمىن.

وزىمەن قاتارلاس قالامگەرلەر سياقتى  ىلياس تا گازەت-جۋرنالدارعا بۇركەنشىك اتپەن ماقالا جازىپ وتىرعان.  مىسالى، ءبىلال سۇلەيوۆ «قاپتاعاي»، بۇيراس،  سۇلەيۇلى دەگەن بۇركەنشىك اتتاردى قولدانسا، شامعالي سارىباەۆ شامعالي، «ش.س»، «سارىبايۇلى»، سارا ەسوۆا «ەسقىزى»، «قازاق قىزى»، قاجىم ءبىلسىنۇلى «قاسقاراۋ»، قالدىباي ءابدۋللين  «ق.ا»، بەيىمبەتتىڭ قانشا ءتۇرلى قالام اتپەن جازعانىن جوعارىدا ايتتىق. سول قاتاردا ءىلياستىڭ قولدانعان بۇركەنشىك ەسىمدەرىنىڭ سانى بىرازعا جەتەدى. ول تۋرالى وسىعان دەيىن تەمىربەك قوجاكەەۆ پەن جاقىپجان نۇرعوجاەۆ كورسەتكەن ءىلياس، ماتاي، شولجىق،  اعىن سىندى قالام اتتارمەن قاتار فاتيما اپامىزدىڭ ەستەلىگىندە جازىلعان ءىلياس، ءىلياس جانسۇگىرۇلى، جانسۇگىرۇلى، ءىلياس جانسۇگىروۆ، بالگەر، جا-جا، سالپاڭ قۇلاق، قۇلاق، جەتىم بالا سياقتى بۇركەنشىك ەسىمدەردى، بەيىمبەت مايلين تۋرالى ىرگەلى ەڭبەك جازىپ، ءىلياس شىعارمالارىن ءبىراز زەرتتەگەن توقتار بەيىسقۇلوۆ اعامىز تىزىمگە قوسقان جەتىم بالا، قارابۇقارا، بۇقارا، توقاي-تەمىر، تاڭقىباي، ساقا، قۇيقالىق، سونا، قوسشى، بادىراق، قاينار، قۇرمەتشىل سياقتى ەسىمدەردى اتاۋعا بولادى. كەيىنگى كەزدە زەرتتەۋشىلەردىڭ تىنىمسىز ىزدەنىسىنىڭ ارقاسىندا ءىلياستىڭ «قازاق» گازەتىندە باسىلعان ەڭبەكتەرى انىقتالىپ، بۇركەنشىك ەسىمدەرىنىڭ سانىن كوبەيتە ءتۇستى.

«قازاق» گازەتى  1913-1918 جىلدارى ورىنبور قالاسىندا جاريالانىپ تۇرعان قوعامدىق-ساياسي جانە ادەبي-مادەني باسىلىم. №1,  1913 جىلى 2 اقپاندا شىعىپ، 1918 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ءبىرجولاتا جابىلدى.  جالپى 265 ءنومىرى جارىق كورگەن.  باسىلىمدا ا. بايتۇرسىنۇلى, ءا. بوكەيحان, م. دۋلاتۇلى, م. شوقاي, م. تىنىشبايۇلى, ش. قۇدايبەردىۇلى, ع. قاراش, ر. مارسەكوۆ, ج. تىلەۋلين, ع. مۇساعاليەۆ, م. جۇماباەۆ, ح. بولعانباەۆ, ح. عابباسوۆ, ج. اقپاەۆ, ج. سەيدالين, س. تورايعىروۆ, ا. مامەتوۆ, س. دونەنتايۇلى, ح. دوسمۇحامەدۇلى, ءى. جانسۇگىرۇلى، تاعى دا باسقا اۆتورلاردىڭ ماقالالارى جاريالانىپ تۇردى. ءىلياس جانسۇگىرۇلى اتالمىش گازەتتەگى بەلسەندى اۆتوردىڭ ءبىرى بولماسا دا، ونىڭ ولەڭگە دەگەن قۇمارلىعىن وياتقان، العاشقى توپشىسىن قاتايتقان باسىلىم وسى «قازاق» گازەتى بولاتىن. ءىلياستىڭ «قازاق» گازەتىنە قالاي كەلگەنى، كىمدەردىڭ قول ۇشىن بەرگەنى، قانداي ماقالارى مەن ولەڭدەرى، اقپاراتتىق ماتەريالى جارىق كورگەنى تۋرالى الداعى ۋاقىتتا تولىق ءتۇسىندىرىپ بەرەمىز. وسى رەتتە تاقىرىپقا وراي اتالعان گازەتتەگى ءىلياستىڭ بۇركەنشىك ەسىمدەرىنە بىردەن اۋىسىپ كەتەيىك.

«قازاق» گازەتى (الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1998) ءۇ. سۋبحانبەردينا، س. ءداۋىتوۆ، ق. ساحوۆتاردىڭ قۇراستىرۋىمەن جارىق كورگەن كىتاپتا:  «جانسۇگىروۆ ءىلياس. قاپتاعاي. وزگەرىسكە // قازاق، 1917. №224, 1 اپرەل. ولەڭ. جانسۇگىروۆ ءىلياس. قاپتاعاي. تولقىن // قازاق، 1915. №162, 23 دەكابر. ولەڭ. جانسۇگىروۆ ءىلياس. قاپتاعاي. ءۇمىت // قازاق، 1915. №102, 8 فەۆرال. ولەڭ»، – دەپ «قازاق» گازەتىندەگى «ولەڭ-جىر» ايدارى بويىنشا جاسالعان بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشتە بەرىلگەن ەكەن. (تومەندىگى سۋرەتتە)

وسى تۇستا ءىليىستىڭ اۋىلداسى، اعاسى ءارى ۇستازى، جاقىن جاناشىرى بولعان قازاق حالقىنىڭ تالانتتى ۇلى ءبىلال سۇلەەۆتىڭ دە «قاپتاعاي» دەگەن بۇركەنشىك ەسىمدى قولدلانعانى بەلگىلى. بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشتە كورسەتىلگەن «قاپتاعاي» ەسىمىمەن جاريالانعان ولەڭدەر ءبىلال سۇلەەۆتىكى بولۋى دا مۇمكىن عوي.  وسى تولعاقتى ماسەلە تۋرالى شىڭار جەڭىسقىزى «ادەبيەت پورتالىندا» جاريالاعان «ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ جاريالانباعان ەڭبەكتەرى» (https://adebiportal.kz/kz/news/view/20047) اتتى ماقالاسىندا جان-جاقتىلى سالىستىرىپ، ناقتى جاۋاپ بەرگەن. بۇل ويدى  باتىر قالمىرزاەۆتىڭ «ءىلياس جانسۇگىروۆ جانە «قازاق» گازەتى» اتتى ماقالاسى تولىقتاي ءتۇستى.

وندا: «قازاق» گازەتىنىڭ 1914 جىلعى 16 قازانداعى 82-نومىرىندە ءىلياستىڭ «جاڭا سالىقتار» دەگەن باس ماقالاسى جارىق كورىپتى. مۇندا يمپەرياليستىك سوعىسقا قازاق ەلىنىڭ قاتىسى، سوعىس سالىقتارىن الۋ ماسەلەسى ايتىلعان. بۇل ماقالا – ءى. جانسۇگىروۆتىڭ باسپاسوزدە العاش شىققان ماقالاسى. ال «مۇسىلمان باسقىنداردى قوناق قىلۋ» (15.10.1915) ماقالاسىندا ءىلياس يمپەرياليستىك سوعىستىڭ قازاق ەلىنە تيگىزگەن اسەرى جايلى جازىپتى. ماقالاعا «قاپتاعاي» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن قول قويعان. «جارلى جۇمىسكەرلەرگە كيىم قازىنادان بەرىلدى» (10.09.1916), «جۇمىسكەر جابدىقتارى تۋرالى» (198, 199 نومىرلەر، 1916), «جۇمىسشىلار جايىنان» (1916, 195-223, 1917, 220-225, 248-249 نومىرلەر), «جۇمىسشىلار قامى» جۇمىسىنداعى قازاقتاردىڭ حال-جاعدايى، 1916 جىلعى ماۋسىم جارلىعى بويىنشا تىل جۇمىسىنا قازاقتان ادام الۋ ناۋقانىنىڭ بارىسى، سول جارلىقتى قازاق حالقىنىڭ قالاي قارسى العانى جايىندا ءا. بوكەيحانوۆتىڭ ماعۇلمات جيناۋى ءسوز بولادى. سونداي-اق، بۇل ماقالالاردا ءى. جانسۇگىروۆ ماسكەۋدە وقيتىن قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ تىل جۇمىسىنداعى قازاقتاردىڭ حال-جايىن تەكسەرۋ ءۇشىن باتىس مايدانىنا اتتانعاندارى، تىل جۇمىسىنان قايتپاعان ادامدار تۋرالى جانە تىل جۇمىسىنداعىلارعا كومەكتەسۋ ءۇشىن كوميسسيا قۇرۋ، ونىڭ مىندەتى تۋرالى جازادى»، – دەپ ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «قازاق» گازەتىندە جاريالانعان ماقالالارىن دا اتاپ وتكەن.

وسى تۇسقا كەلگەندە تاعى دا: «ىلياسپەن قاتارلاس وسكەن، شاكىرتى رەتىندە ءتالىم العانداردىڭ زەرتتەۋلەرىندە ونىڭ «قازاق» گازەتىندەگى ەڭبەكتەرى تۋرالى نەگە ايتپاعان؟» دەگەن وقىرماننىڭ كوكەيىندە بەلگىسىز كۇدىك پايدا بولا قالۋى مۇمكىن. باتىر قالمۇرزاەۆشا ايتقاندا: «مۇنىڭ سەبەبى – «قازاق» گازەتى ول جىلدارى زەرتتەلە قويماپ ەدى».

ءىلياستىڭ باسپاسوزدەگى ەڭبەكتەرىن جيناپ، بۇركەنشىك ەسىمدەرىن انىقتاپ جۇرگەن: «ءىلياس وسىنشاما كوپ بۇركەنشىك ەسىم قولدانباعان شىعار؟ مۇمكىن، باسقالاردىڭ بۇركەنشىك ەسىمى بولۋى دا مۇمكىن عوي» – دەگەن سۇراقتار دا الدامىزدان شىقتى.  ولاردىڭ ويىنداعى كۇدىكتى ارىلتۋ ءۇشىن ءبىراز كوز مايىن تاۋىسۋعا تۇرا كەلدى.  قىسقاسى، ءبىز وزىمىزدەن بۇرىنعى زەرتتەۋشىلەردىڭ امانتتاپ كەتكەن بولجامدارىنا سەنە وتىرىپ،  جوعارىدا اتالعان بۇركەنشىك ەسىممەن جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ مازمۇنى، جازىلۋ فورماسى، ماقالانىڭ باستالۋى مەن اياقتالۋى، ءستيلى، كوزقاراسى، پايىمى، پۋبليتسيستيكالىق شىعارمالارعا ءتان ەلەمەنتتەردىڭ ءبارى-بارىنە نازار اۋدارىلدى. ءار جىلدارى، ءارتۇرلى بۇركەنشىك اتپەن جازىلعان بىرقاتار شىعارمانى سالىستىرا قاراستىرعاندا ءبىر اۆتوردىڭ قولتاڭباسى اڭعارىلىپ تۇردى. ەندەشە، سونىڭ بىرنەشەۋىنە توقتالا كەتەيىك. مىسالى، «ماتاي» دەپ قول قويعان «مايدا-ماي-اق ەكەن» («ءتىلشى»، №35, 1923 جىلى 1 ماي) فەلەتونى مەن «ءىلياس» دەپ قول قويىلعان «ماي تويىندا» («ءتىلشى»، №35, 1923 جىلى، 1 ماي) اتتى ولەڭىنىڭ ويى دا، ايتارى دا ءبىر نارسە – كەدەي بۇقارانىڭ ماي مەيرامىنىڭ ءمانى مەن ماڭىزدىلىعىن ءالى دە جەتە بىلمەيتىندىگى سىنالادى. ول ەكەۋىندەگى بۇركەنشىك ەسىم باسقا بولعانىمەن ءبىر اۆتوردىڭ جازعانى كوزگە ۇرىپ تۇر. قايتالانعان سويلەمدەر دە بار. « ماتاي» دەپ قول قويىلعان «ۇرلىق ءورشىدى» («ءتىلشى» گازەتى، №7, 1922 جىل، 2 دەكابر، سارسەنبى) باس ماقالاسى مەن «ءىلياس جانسۇگىرۇلى» دەپ قول قويىلعان «بۇزاقىلىققا داۋا» («ءتىلشى» گازەتى، №28, 1923 جىل، 20 مارت، سەيسەنبى) ماقالاسىنىڭ ايتپاعى ءبىر نارسە – ەل ىشىندەگى ۇرلىق پەن بۇزاقىلىقتى تۋىنداتىپ وتىرعان جۋان-جۇدىرىقتاردىڭ ءىسىن تەزگە سالۋدى كورسەتەدى. ءتىپتى، وسى ەكى ماقالادا ماعىنالاس سويلەمدەر ءجيى ۇشىراسادى. كورەلىك، «اۋىل اراسىندا ءتارتىپ ساقتايتىن ۇلكەندى-كىشىلى ميليتسيا ۇيىمدارى دۇرىس باقىلامايدى. «ۇرىنى ۇستايمىز، قيراتامىز، جويامىز»، – دەپ نەشە ءتۇرلى ازاماتتاردى شىعارادى. ولار قىرىپ-جويىپ ات ءمىنىپ، حالىق كوزىنشە ۇرىلاردى قاتتايدى، ۇستايدى... ارتىنان ءوزىنىڭ اۋىلىنا قوناققا بارىپ، ونى كورىپ، مايلانسا، جايلانسا ادىرايىپ شىققان باتىرلاردىڭ ايعايى اياقسىز كەتەدى... ۇرىلاردىڭ ارۋاعى اسىپ، جوندانىپ قالا بەرەدى...» («ۇرلىق ءورشىدى») دەسە، «ءبىر بۇزىق ايىپتالىپ ۇستالسا، ونىڭ جولداسى، سىرلاسى كەدەيلەردىڭ، مومىن شارۋالاردىڭ كوزدەرىن بوياپ، الداپ، پەرەگوۆور جاساتىپ، اقتاپ الىپ كەتەتىندىگىن بىلەمىز. مۇنداي قاراقشىلىعىن قويماسا، قازاق-قىرعىز بۇزىقتارىن جاقىندىق، باۋىرمالدىق قىلىپ اياساڭ، ومىردە، شارۋادا تىنىشتىق بولمايدى» («بۇزاقىلىققا داۋا») دەپ تۇيىندەيدى ويىن. ال «جا-جا» دەگەن بۇركەنشىك ەسىممەن جاريالانعان «ءباسپاسوزدى قالاي كوتەرمەلەۋ كەرەك» اتتى ماقالادا: «تۇركىستانداعى «اقجول» بولسىن، «ءتىلشى» بولسىن حالىققا تاراۋ جاعى ناشار. مۇنىڭ مىندەتى ءبىزدىڭ جەر-جەردەگى وكىمەت قىزمەتىندەگى جولداستارىمىزدا. مۇنىڭ دا قانىنا بىتكەن اۋرۋ سول مۇسىلمانشا باسپاسوزدەن، جازۋدان جيىركەنىپ وتىراتىندىق» دەپ جازسا، «اعىن» دەپ قول قويىلعان «كەڭسەدە جەرگىلىكتى ءتىلدى جۇرگىزۋ» («ءتىلشى»، №80, 1924 جىلى، 10 يانۆار) اتتى باس ماقالادا: «بۇل جۇمىستى ءبىز اياعىنان ورلەتىپ وتىرۋىمىزدا ءىس جۇزىندە اۋىلدىق، بولىستىق مەكەمەلەردىڭ ءىستى مۇسىلمانشا جۇرگىزۋىن كۇتىپ وتىرمىز. ونىڭ ۇستىنە ويازداعى، وبلىستاعى، كىندىكتەگى مەكەمەلەردىڭ ورىسشا كۇرسىلدەتىپ، بارلىق جارلىق-بۇيرىقتاردى ورىسشا جەرگە سالىپ جاتىر. مىنە، بۇل رەتپەن جۇمىس جەمىس بەرمەيدى. ازدان سوڭ جالىعامىز دا جۇمىستان ءبىرجولا قول سىلتەپ، جىلى جابامىز. «دەكرەت – سەكرەت بولادى» دەپ قاداپ ايتادى. مۇنداي مسىالدىڭ سان ءتۇرىن كەلتىرۋگە بولادى. بارلاپ قاراساق، جوعارىدا سالىستىرمالى تۇردە كورسەتىلگەن ەكى ماقالاداعى بۇركەنشىك ەسىم باسقا بولعانىمەن وي ۇقساستىعى، پىكىر بىردەيلىگى، ءتىپتى، وسى ەكى ماقالانىڭ باستالۋى مەن اياقتالۋى ءبىر اۆتوردىڭ جازعانىن دالەلدەپ تۇر. سونداي-اق، «ءىلياس جانسۇگىروۆ اتىنداعى» قوعامدىق قور تاراپىنان باسىلىپ شىققان اقىننىڭ 10 تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ 1-تومىنا ەنگىزىلگەن دۇنيەلەردىڭ دەنى ءىلياستىڭ ءتۇرلى بۇركەنشىك ەسىممەن جازىپ، ءتۇرلى باسىلىمدا جارىق كورگەن دۇنيەلەرى.  «ءبىز ھام لەنين» (ج. جەتىم بالا. «ءتىلشى»، №84, 1924 جىلى، 30 يانۆار) اتتى باس ماقالا، «لەنين ءومىرى» ء(ىلياس. №84, ء30/ى، 1924 جىل، «ءتىلشى» گازەتى) اتتى عۇمىرنامالىق شىعارما، «قوش باباي» (اعىن. «ءتىلشى، №91, 1924 جىل، 23 فەۆرال) اتتى ارناۋ ولەڭ ءۇش ءتۇرلى اتپەن قول قويىلعانىمەن، ولاردى سالىستىرىپ كورگەندە ايتىلعان ويلاردىڭ ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ وتىرعانىن، ءتىپتى، كەيبىر سويلەمدەردىڭ سول قالپى قايتالانعانىن بايقادىق. دەمەك، وسىنىڭ وزىنەن ءبىز جوعارىدا كورسەتكەن بۇركەنشىك اتتاردىڭ ىلياسقا ءتان ەكەندىگىن العاشقى ادىمدا دالەلدەدىك دەۋگە بولادى. بۇدان باسقا دا كوپتەگەن دالەل كورسەتۋگە بولار ەدى. قازىرشە وسى دا جەتە تۇرار دەپ توقتاپ، دالەلىمىزدىڭ دايەكتىلىگىن باسقا جولدار ارقىلى قاراستىرماق بولدىق.

ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن ءبىراز اۋرەلەنىپ ءجۇرىپ، قازاقستان ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك قولجازبالار مەن كىتاپتار قورىندا ساقتالعان توتەشە، كيريللشە، لاتىنشا باسىلعان سارعايعان گازەت تىگىندىسىن، قالامگەردىڭ باسپادان شىققان كىتاپتارىن جالىقپاي اقتارىستىرىپ ءجۇرىپ، سونداعى  ىلياستىڭ اۆتورلىق اتى جازىلعان تۇپنۇسقالاردىڭ كوشىرمەسىن جاساۋعا تىرىستىم. الدىمەن سونى كورىپ الايىق:

جوعارىداعىلار تەك ءىلياس، ءىلياس جانسۇگىرۇلى، ءىلياس جانسۇگىروۆ دەگەن بۇركەنشىك ەسىمدەرى جازىلعان دۇنيەلەر. ماقالانىڭ باسىندا ايتىلعان سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن وسىلاردى الۋعا تۇرا كەلدى. ءىلياستىڭ باسقا دا بۇركەنشىك ەسىمدەرىنىڭ تۇپنۇسقاسى نەلىكتەن كورسەتىلمەگەن دەپ ويلانىپ وتىرعان بولارسىز. سەبەبى، قولدا باردىڭ ءبارىن تىزە بەرسەك، ماقالا تىم شۇبالاڭقى بولىپ، وقىرماندى جالىقتىرىپ الارمىز دەپ ويلادىم. ويىڭىزدا كۇدىك-كۇمان قالماۋى  ۇشىن تومەندەگى ءبىر-ەكى دالەلدى ۇسىنا كەتەيىن.

جوعارىدا كورسەتىلگەن ەسىمدەر «قازاق»، «ءتىلشى»، «ەڭبەكشىقازاق»، «سارىارقا»، «قىزىل قازاقستان»، «سوتسياليستىك قازاقستان»  گازەتتەرى مەن كىتاپتاردان الىندى. ايتا كەتەرلىگى، وسىعان دەيىن «ءتىلشى»، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتتەرى (تولىق)مەن «جاس قايرات»، «ايەل تەڭدىگى»، «جاڭا ادەبيەت»، «ادەبيەت مايدانى»، «جارشى»  جۋرنالدارىنداعى (تولىق ەمەس) ىلياسقا ءتان (وسىعان دەيىنگى ءىلياستىڭ جارىق كورگەن جيناقتارىنا ەنبەگەن، ەنگەن كۇندە دە كوپ وزگەرىسكە ۇشىراعان) ولەڭ، وقشاۋ ءسوز، ماقالالارىن جيناستىرىپ، ونى توتەشەدەن كيريلشەگە اۋدارىپ، تولىق جيناعى دايىندادىق. امانشىلىق بولسا، الداعى ۋاقىتتا وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلادى. وسى ايتقان ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە سول ەڭبەكتەردىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشىن كورسەتە كەتسەك ارتىق بولمايتىن شىعار. وسى كورسەتكىشتەردەن دە ءىلياستىڭ قانداي بۇركەنشىك ەسەمدەردى قولدانىپ، نەندەي تۋىندىلار جازعانىن بىلە الاسىزدار.

«ءتىلشى» گازەتىندە:

«قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن (اتالى ءسوز)» (تانابالاسى. «ءتىلشى» گازەتى، №3, 1922 جىل، 3 سەنتيابر), «تىرشىلىكتى ساقتاۋدىڭ جولى» (تانا بالاسى.«ءتىلشى» گازەتى، №4, 1922 جىل، 10-سەنتيابر), «وسى كۇندە قالاي قىلساڭ بولىس-ەكەڭ اتاناسىڭ» (ماتاي. «ءتىلشى» گازەتى، №7, 1922 جىل، 2 دەكابر، سارسەنبى), «وكتيابر توڭكەرىسى ءھام ق.ق»، (ءىلياس. «ءتىلشى» گازەتى №6, 7. ءحى، 1922 جىل), «ۇرلىق ءورشىدى» (ماتاي. «ءتىلشى» گازەتى، №7, 1922 جىل، 2 دەكابر، سارسەنبىر), «اۋىلشارۋاشىلىق قۇرالدارى» (ءىلياس. «ءتىلشى» گازەتى، №12, 1923 جىل، 16 يانۆار، سەيسەنبى), «پارتيا تۇرمىسى» (ءىلياس جانسۇگىرۇلى. «ءتىلشى» گازەتى، №12, 1923 جىل، 16 يانۆار، سەيسەنبى), «باقتىڭ ءادىسى» (ماتاي. «ءتىلشى» گازەتى، №14, 1923 جىل، 24 يانۆار، سارسەنبى),  (جۇماعالي – نوركەي» (ماتاي.«ءتىلشى» گازەتى، №16, 1923 جىل، 1 فەۆرال، بەيسەنبى), «جەتىسۋدا وقۋ ماسەلەسى» (ماتاي، «ءتىلشى» گازەتى. №17, 18, 18 اقپان، 1923 جىل), «فەۆرال توڭكەرىسىنە» (ءىلياس. «ءتىلشى» گازەتى، №26, 12 مارت،  1923 جىل), «بۇزاقىلىققا داۋا» (ءىلياس جانسۇگىرۇلى), «ءتىلشى» گازەتى، №28, 1923 جىل، 20 مارت، سەيسەنبى), «جاستارعا» (ءىلياس. «ءتىلشى» گازەتى، №28, 1923 جىل، 20 مارت، سەيسەنبى), «شەشىلمەگەن جۇمباق» (ماتاي.«ءتىلشى» گازەتى، №30-31, 1923 جى),  «قازىرگى ءداۋىر – مادەنيەت باسەكەسىنىڭ ءداۋىرى» مەن «جەتىسۋدا» جانە «كەرشولاققا» (قارا-بۇقارا، «ءتىلشى» گازەتى، №34, 1923 جىل، 25 اپرەل، سارسەنبى), «مايدا، ماي-اق ەكەن» (ماتاي.«ءتىلشى»، №35, 1923 جىلى، 1 ماي), «ءباسپاسوزدى قالاي كوتەرمەلەۋ كەرەك» (جا-جا. «ءتىلشى» گازەتى، №38, 1923 جىل، 11 ماي، جۇما), «جەتىسۋ قوسشىلارىنىڭ ءۇشىنشى تويى» (جانسۇگىرۇلى. قىدىربايۇلى. «ءتىلشى»، №40, 1923 جىلى 24 ماي), «قوسشىلار  جايىنان» (ءىلياس. «ءتىلشى» گازەتى ، 8 دەكابر، 1923 جىل، 2-بەت), «مەرگەن بوكەن» (ءىلياس. «ءتىلشى", №48, 28 يۋن 1923 جىل), «جەتىسۋدا كووپەراتسيا  قۇرىلىسى» (ماتاي.  «ءتىلشى»، №51, 1923 جىلى, سارسەنبى،  11ييۋل), «اۋە كەڭىستىگىنىڭ جەتىسىندە» (ماتاي. «ءتىلشى»، №52, 1923 جىلى,  سەيسەنبى،  31ييۋن), «استىق قارىزىنا جازىلىڭدار» (ماتاي. «ءتىلشى»، №53, 1923 جىلى,  سەيسەنبى), «جولسىز سالىق» (اعىن. «ءتىلشى»، №60, 1923 جىلى,  18 سەنتيابر، سەيسەنبى), «ەسكەرەتىن جۇمىس» (ءىلياس. «ءتىلشى»، №63, 1923 جىلى,  1وكتيابر، دۇيسەنبى), «ءپان اتامالارى» (ءىلياس. «ءتىلشى»، №75, 1923 جىلى، 7 دەكابر، جۇما), «كەڭسەدە جەرگىلىكتى ءتىلدى جۇرگىزۋ» (اعىن. «ءتىلشى»، №80, 1924 جىلى، 10 يانۆار), «لەنيننىڭ ءومىرى» (ءىلياس.№84, ء30/ى، 1924 جىل، «ءتىلشى» گازەتى), «ءبىز ءھام لەنين» (ج. جەتىم بالا.«ءتىلشى»، №84, 1924 جىلى، 30 يانۆار), «قوش باباي» (اعىن.

«ءتىلشى، №91, 1924 جىل، 23 فەۆرال), «بالقان تاۋ» (اعىن.«ءتىلشى»، №92,1924 جىل، 27 فەۆرال), «قازاقشا كىتاپتار» (اعىن. «ءتىلشى گازەتى»، №92,  1924 جىل، 27 فەۆرال، سارسەنبى), «قازاق ايەلىنىڭ ومىرىنەن» (ءىلياس. «ءتىلشى»، №94, 1924 جىل، 8 مارت), «كەدەي شال» (اعىن. «ءتىلشى»، №100, 1924 جىل، 4 اپرەل), «جاراپازان» (ءىلياس. «ءتىلشى گازەتى»، №106,,  1924 جىل، 24 اپرەل، بەيسەنبى) «ەملە جايىنان» (شولجىق.«ءتىلشى»، №103, 1924 جىل، 15 اپرەل), «تۋماس پا ەكەن؟» (اعىن.«ءتىلشى گازەتى»، №116, 1924 جىل،18 يۋن، سارسەنبى ), «قازانشى قاتىن دا جۇرت باسقارسىن» (ءىلياس. «ءتىلشى گازەتى»، №118, 1924 جىل، 25 ييۋن، سارسەنبى), «سوقا مەن زەڭبىرەك» (اعىن. «ءتىلشى» گازەتى،   №137,  1924-جىل،  28 سەنتيابر،  جەكسەنبى), «حالىق اعارتۋ قىزمەتكەرلەر ۇيىمىنىڭ بەس جىلدىق ءھام ۋەزدىك وقىتۋشىلار كونفەرەنتسياسى» (ءىلياس. «ءتىلشى» گازەتى، №140 –141, 1924 جىل), «جەتىسۋ قازاق ينستيتۋتى ءومىرى» (ءىلياس.«ءتىلشى» گازەتى، №152, 4 يانۆار 1925 جىل), «دالا قوتىر بۇلاق قوسشىلارى» (ءىلياس.«ءتىلشى»، №159, بەيسەنبى، 26 فەۆرال، 1925 جىل), «قوسشى جينالىسىندا» (ءىلياس. «ءتىلشى»، №160, سەيسەنبى، 3 مارت، 1925 جىلى), «ەڭبەككە ەركىن داڭق-اتاق!» (ءىلياس. «ءتىلشى گازەتى»، №172, 1925 جىل، 1-ماي،  جۇما), «شارۋا قامى ەرتە ەسكەرىلسىن»                                                                                                    (ساقا. «ءتىلشى گازەتى»،  №288,  1927 جىل قويان، 27 يۋن،  جەكسەنبى), «قىلىشتىڭ قيالى جىرى» (ءىلياس.   «ءتىلشى»، №316, 1927 جىل  قويان، 7 نويابرب، دۇيسەنبى).

«ايەل تەڭدىگى» جۋرنالى

«اۋىلداعى  قىزدارعا» (ءىلياس. «ايەل تەڭدىگى» جۋرنالى، 1926 جىل، №7-10), «جەدەل جاردەم» (ءىلياس. «ايەل تەڭدىگى» جۋرنالى، 1926 جىل،  6 سان، № 7-10).

«جاس قايرات» جۋرنالى

«قازاقتىڭ ءال-اۋقاتى، حال-تۇرمىسى، ساياسي قۇرىلىسى تۋرالى» (ءىلياس. «جاس قايرات» جۋرنالى №6, 36–37–38-بەتتەر).

«جاڭا ادەبيەت» جۋرنالى

«جاڭا ادەبيەت» (ءىلياس. «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالى، 1929 جىل، №12),

«وتكەن كۇن (1916 جىلدىڭ كوتەرلىسىنەن ەستەلىك)» (كوركەم ادەبيەت ءبولىمى.                                                  ءىلياس), «مامونتوۆتىڭ ءولىمى» (ءىلياس. «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالى. №1 32-33-37 بەتتەر), «قۇرىش  قۇس» («جاڭ ادەبيەت» جۋرنالى، №9, 1928 جىل سەنتيابر), «مەن جازۋعا قالاي ۇيرەندىم» (ءىلياس. «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالى، 1928 جىل، №10).

«جارشى»  جۋرنالى                                                  

«تولعاۋ» (ءىلياس. «جارشى» جۋرنالى، 1929 جىل، № 1-5 بەت).

ەڭبەكشى قازاق» جانە «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتتەرى:

«گازەت ءسوزى اياقسىز قالماسىن» (باتىراق. 1928 جىل، يانۆار 19, بەيسەنبى، №16 (1043), «توعىز جاسار قىزىن ساتتى» (باتىراق 1928 جىل،  مارت 6, سەيسەنبى، №55 (1082), «تەنتەكتىڭ ەرتەگىسى» (1928 وكتيابر 4, بەيسەنبى، №229(1256) ، «بەت اشار» (№258 (1285), 1928 جىل، 7 نويابر، سارسەنبى),  «قۋىرشاق» (تاڭقىباي 1929 مارت 8, جۇما، №55 (1384), «ادىرايعان تورەشىلدىك، تىمىرايعان تورەشىلدىك، تاعى-تاعى قاي تورەشىلدىك» (تاڭقىباي №58 (1387) 1929, مارت 12, بەيسەنبى), «حان اتبەكەت» (بادىراق. №64 (1393), مارت، 22 جۇما 1929), «ءتورت جولدىڭ تورابى» (ءىلياس. №144 (3443), بەيسەنبى. 3 ماي، 1929 جىلى), «شوقپاردىڭ شوقتىعىندا» (ءىلياس. № 128 (1457), بەيسەنبى، 8 يۋل، 1929 جىل), «وڭشەڭ جاۋىز، قاندى اۋىز» (ءىلياس. №171 (1500), 1929 جىل، اۆگۋست 17, سەيسەنبى), «جارلىنىڭ قورعانى، جاۋدىڭ قۇربانى» (تاڭقىباي. 1929 جىل، 29 اۆگۋست، بەيسەنبى، №173 (1502), «گازەت ەمەس، كونتسەرت» (بادىراق. 1929, 3 سەنتيابر، بەيسەنبى، №177 (1506), «مەنى ارقالا، باق قۋالا» (بادىراق. 1929, 9 سەنتيابر، دۇيسەنبى، №180 (1509), «جول اۋزىندا» (ءىلياس. 1929, 16 سەنتيابر، دۇيسەنبى، №186 (1515), «سونىمەن كەتىپ بارامىن» (ءىلياس. №190 (1520), 1929 جىل، 22 قىركۇيەك، جەكسەنبى), «تەاتر تۋرالى» (جانسۇگىرۇلى ءىلياس. №198 (1527), 1929 جىل 30 قىركۇيەك، جەكسەنبى), «تاسپەن ۇرعاندى، اسپەن ۇرادى» (قوسشى. 1928 جىل، سەنتابر 4, سەيسەنبى، №203 (1230), «الىستاعى اۋىلدا» (ساقا. №211 (1541), 1929 جىل، 16 وكتيابر، سارسەنبى), «ءبىز ەمبىدە ەدىك» (ساقا. №228 (1557), 1929 جىل، 4 نويابر، دۇيسەنبى), «تەنتەكتىڭ ەرتەگىسى» (ءىلياس. 1928 وكتيابر 4, بەيسەنبى، №229(1256).  «يۆان يۆانوۆيچ» (تاڭقىباي. №243 (1572), 1929 جىل، 22 نويابر، جۇما), «ءان، انشىلەر جايىندا» (جانسۇگىر ۇلى ءىلياس. 25 قاڭتار، 1931 جىلى). جوعارىداعى تىزىمدە كورسەتىلگەننىڭ ءبارى توتەشەدەن كيريلشەگە اۋدارىلىپ، جيناقتالدى. كىتاپ بولىپ باسىلۋدا، كوپ وتپەي وقىرمان قولىنا ءتيىپ تە قالار. وسى ەڭبەكتەردەن دە ءىلياستىڭ قانداي بۇركەنشىك ەسىم قولدانعانىن اڭعارۋعا بولادى.

ءىلياس مۇرالارىن جيناۋ ءىسى ءالى جالعاسىپ جاتىر. الداعى ۋاقىتتا   «اقجول»، «جاس الاش»، «قىزىل قازاقستان»، «شولپان»، «كەدەي ەركى»، «جاڭا ادەبيەت»، «ادەبيەت مايدانى»، «ايەل تەڭدىگى»، «قازاقستان مۇعالىمى»، «اۋىل»، تاعى دا باسقا گازەت-جۋرنالداردا جاريالاعان ەڭبەكتەرىن جيناستىرىپ، جۇرت يگىلىگىنە اسىرماقپىز. بۇل باعىتتاعى جۇمىس ءجۇرىپ جاتىر. بۇل جولى سول ەڭبەكتەردەگى ساقا، قاپال، قاپال ويازى، تالدى، قورعان، جازا، جالشى، جەتىسۋ، جەتىسۋسكي، الماتينسكي، ءى.ج، شوقپار، وتار، لەپسى، ءانشى، ءتىلشى، تاعى دا باسقا بۇركەنشىك اتپەن جاريالانعان ماتەريالداردى ءىلياس جانسۇگىروۆكە ءتان دەۋگە بولادى. مۇنىڭ ىشىندە «جەتىسۋ، جەتىسۋسكي، الماتينسكي» دەگەن بۇركەنشىك اتتار كۇمان تۋدىراتىنى بەلگىلى. ونى سول ماتەريالداردىڭ اۋدارماسى تولىق بىتكەننەن كەيىن سالىستىرمالى تۇردە زەردەلەپ كورەمىز. اعا بۋىن ىلياستانۋشىلارمەن اقىلداسا وتىرىپ، شەشىم قابىلدايمىز دەگەن ويدامىن.

ويدى وي قوزعاپ، وسى تۇسقا كەلگەندە الدىمىزدان تاعى ءبىر دەرەك ساپ ەتە قالدى.

وسى قۇجاتتى كورىپ، تاعى دا تەرەڭىرەك بويلاي تۇسۋگە تۇرا كەلدى. سويتسەك، ءىلياس روستا (روسسيسكوە تەلەگرافنوە اگەنتستۆونىڭ) قازاقستانداعى ءتىلشىسى بولىپ جۇمىس اتقارعان ەكەن. بۇل ءىلياستىڭ سول تۇستاعى قازاق ءتىلدى باسىلىمدارمەن قاتار ورىس ءتىلدى باسپاسوزدەرگە دە جازىپ تۇرعانىن بىلدىرەدى. ونداعى بۇركەنشىك ەسىمدەرىن انىقتاۋ قازىرشە مۇمكىن بولماي تۇر. دەمەك، ءبىز قازىرگە دەيىن ءىلياستىڭ ۇزىن ىرعاسى 42 بۇركەنشىك ەسىمى بار دەگەنگە تۇراقتادىق. بۇل ونىڭ توتەشە گازەت-جۋرنالداردا جاريالانعان ەڭبەكتەرىن جيناستىرعاندا كەلگەن قورىتىندىمىز. ال 1930 – 1937 جىلدار ارالىعىنداعى كيريلليتسيا جانە لاتىن حارپىندە شىققان گازەت-جۋرنالداردى ءالى تولىق پاراقتاعان جوقپىز. «ءۇمىتسىز شايتان» دەگەندەي، «ءىلياستىڭ ءالى دە ءبىراز بۇركەنشىك ەسىمىنە جولىعامىز» دەگەن ءۇمىتىمىز سونگەن جوق.

سونىمەن ءىلياستىڭ بۇركەنشىك ەسىمدەرىن نەگىزىنەن انىقتاپ الدىق دەۋگە بولادى. جەتپەي جاتقان، قالىپ قالعان، قاتە كەتكەن جەرلەرى بولسا، زەردەلى وقىرمانمەن كەڭەسە وتىرىپ، جۇمىسىمىزدى ارى قاراي ىلگەرىلەتە بەرۋگە پەيىلدىمىز. وسىلاي كەلىسەيىك تە، ايتار ويىما ورالايىن.

جوعارىداعى سۋرەتتەر مەن بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشتە كورسەتىلگەن ءىلياستىڭ توتەشە، كيريلليتسيا، لاتىن حارپىندە جازعان شىعارمالارىنداعى بۇركەنشىك ەسىمدەرگە تالداۋ جاسايتىن بولساق،  جالپى،  42 بۇركەنشىك ەسىمنىڭ ىشىندەگى «ءىلياس»، «ماتاي»،  «ءىلياس جانسۇگىرۇلى»، «ءىلياس جانسۇگىروۆ» ەڭ كوپ قولدانىلعان بۇركەنشىك ەسىمدەر. سونىڭ ىشىندە 1929 جىلعا دەيىن  «ءىلياس» پەن «ءىلياس جانسۇگىرۇلى» باسىم ورىندى ۇستايدى. ال «ءىلياس جانسۇگىروۆ» 1930 جىلدان كەيىنگى ەڭبەكتەرى مەن ورىسشا قۇجاتتاردا ءجيى كەزدەسەدى. ءومىرباياننىڭ بارىندە «ءىلياس جانسۇگىرۇلى» دەپ جازىلعان. «ءىلياس» دەگەن ەسىمنىڭ «وۆ» پەن «ەۆ» قازاق اۋىلدارىنا دەندەپ ەنبەگەن تۇستا قولدانىلعاندىقتان ونى «ءىلياس جانسۇگىرۇلى» دەگەن ەسىمنىڭ بالامىس دەپ قابىلداۋعا بولادى.

ەندەشە، ءىلياستىڭ اتاتەگىنە ءبىر جەردە «ۇلى»، ەندى بىردە «وۆ» دەگەن قوسىمشانى تىركەپ، الا-قۇلا جازعانشا «ءىلياس جانسۇگىرۇلى» دەگەن اتتى ءبىر تۇتاس قولدانۋدى قولعا المايمىز. توقسان اۋىز ءسوزىمنىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى وسى ەدى..

مۇنداي تۇيىنگە كەلۋگە تۇرتكى بولعان ەكى سەبەپ بار:

بىرىنشىدەن، ءبىز 2025 جىلعا قاراي ەل بويىنشا قازاق جازۋىن لاتىن حارپىنە اۋىستىراتىن بولامىز. دەمەك، سول تۇستا «وۆ»، «ەۆ»، «وۆا»، «ەۆا» دەگەن قازاق تىلىنە جات قوسىمشالار وزدىگىنەن سوزدىك قوردان شەتتەتىلەدى. سول كەزدە ءبارى ءبىر ءىلياس جانسۇگىرۇلى دەپ جازۋعا ءماجبۇر بولامىز. وسى وزگەرىستى 2025 جىلعا دەيىن كۇتكەنشە نەگە بيىلدان بيىلدان باستاپ كىرىسىپ كەتپەيمىز.

ەكىنشىدەن، قازىر ءىلياس شىعارمالارى شەتەل تىلىنە اۋدارىلىپ، الەمدىك ادەبيەتتىڭ التىن قورىنا ەنە باستادى. الداعى ۋاقىتتا سالماعى ءتىپتى اسا تۇسەتىنىن بەلگىلى. ونى جۇرتتىڭ ءبارى كورىپ، ءبىلىپ وتىر. سول ەڭبەكتەردە ءىلياستىڭ اتاتەگىن ورىسشا ءىلياس جانسۇگىروۆ بولىپ جازىلىپ ءجۇر. ونىڭ ورنىنا قازاقشا ءىلياس جانسۇگىرۇلى بولىپ جازىلسا، شەتەلدىكتەر ءىلياستىڭ قازاقتىڭ قالامگەرى ەكەنىن سەزىنەر ەدى. وسى ويىم قولداۋ تاپسا،  نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى...

ايتۋ بىزدەن، اتقارۋ سىزدەن، اعايىن!

جالعاسى بار...

قاجەت انداس

Abai.kz