Jana qazaq emlesinde kópshilik arasynda dau tudyrghan mәselelerding biri  – i, u әripterining jazyluy. Búl mәsele HH ghasyrdaghy әlipby auystyru kezeninde de tartysty mәsele bolghan-dy.

Eger 2018 jylghy aqpanda qabyldanghan әlipbiymen tilimizdegi i, u әrpimen jazylatyn sózderdi bir modeli boyynsha taratyp jazar bolsaq, olardyng jazyluy bylay bolmaq: iıter, iıne, iıt, zyıan, biıik, jiıi, iıe, kiıim, yıman, taryıhyı, tabyıǵat, ǵylymyı, mádeniı, iıis, suý, buýyn, suýyq, tuýysqan, juýuý, oquý, al shettildik sózderde liımiıt, iımpúls, iıtalıan, iıpoteka, suýbtiıtr  t.b.

Al búl sózder basqa týrik tilderinde qalay jazylady? Týbi bir týrki tili bolsa da, týrik, әzerbayjan, ózbek, qaraqalpaq t.b. týrki tilderi sózderining jazylym tarihy, qoldanysy әrtýrli sipatta ekeni belgili. Mәselen, týrik tilinde әlipby auystyru kezeninde emle mәselesinde keybir dybystardyng eskerilmey qaluy narazylyq tudyrsa da, osy y men u-gha kelgende jaghday basqasha boldy. Qazirgi týrik tilinde Y (i) jәne Y (u) dybystary jeke-jeke tanbalanghan. Múndaghy İ әrpi tanbalanyp túrghan dybys – jalan, jinishke dauysty. Al U (qazaq tilindegi ú men u ) әrpi tek dauysty dybystyng tanbasy retinde qoldanylady [1, 2-3].  Qazaq tilindegi tól sózderde keletin dauyssyz U týrik tilinde ğ nemese v (bağ-bau, dağ-tau, kıvanç-quanysh) dauyssyzymen sәikesetindikten, bir әrip birde dauysty, birde dauyssyzdy tanbalaydy degen mәsele bolmaghan. Endi i, u әripterimen keletin sózderding basqa týrki tilderindegi kórinisine nazar audarayyq [2; 3; 4].

Kestedegi mysaldardan bayqaghanymyzday, i, u-men keletin sózderding túlghasy ghana emes, dybystyq qúramy da bir-birinen alshaq, әrtýrli. Yaghny y men u kezdesetin barlyq sózdi toptaghanda, әr toptaghy sózderde iy men u-dyng jazylu uәji әrtýrli ekenin bayqaymyz. Mәselen, jogharydaghy kesteden arab-parsy tekti sózder týrki tilderinde aityluyna nemese qalyptasqan túlghasyna qaray jazylghan, alayda berilgen sózderdegi i,  u tanbalary (y, u)  eki dybysty emes, jalang dauystyny bildiredi. Sol siyaqty  europa tilderinen engen sózderdegi y, u da bir әrippen jazylady: universitet. Al tól sózderding jazyluyna keler bolsaq, olar dәstýrli prinsip negizinde berilgen. Sebebi tilimizdegi tól sózderding týrik, әzerbayjan tilderindegi kórinisine nazar audarsaq, mysaldarda i, u әripterining keybir sózde taratylyp (iyne), kóbine yqshamdalyp (iyt, biyt, biy) jazylghanyn, endi bir sózderding basqasha jazylghanyn (tii, suyq) kóremiz.

Ózge týrki tilderinde tól sózderding aityluy boyynsha (tilding әuezin saqtau ýshin) jazylatyny turaly pikirlerge olardyng fonetikalyq prinsipke say emes, tarihiy-dәstýrli prinsip boyynsha jazylyp jýrgenin dәleldep kórsetuge bolady. Al bizding tilimizdegi i, u-men keletin tól sózder túlghasy tarihiy-dәstýrli prinsipten HH ghasyrdaghy әlipby auystyru kezenderinde alshaqtaghan bolatyn. Jogharydaghy ti, biy siyaqty mysaldardan  kórip túrghanymyzday, olar bizding tilimizde basqa qalyp boyynsha jazylghan sózder, olardy tiy, biy dep jazudyng fonetikalyq túrghydan da, tarihiy-dәstýrli prinsip túrghysynan da qisyny joq.

«I/Y» әrpi kezdesetin sózderding týbiri men tarihy jәne basqa týrki tilderindegi túlghasy zerdelenbese, qazaq tilindegi kóp sózding týbiri joghalyp ketedi degen kýmәn da bar. Alayda kirill әlipbiyimen yqshamdalyp jazylghan sózderding barlyghyn tolyqtay ashyp jazghan jón bola ma? Mysaly, taratyp jazyluy kerek dep jýrgen it nemese iyne siyaqty týptýrki sózderding týrki atatilindegi túlghasy mýldem basqa. Aqiqat, iyt, iydeal degen tegi ýsh týrli sózderdegi «i» әrpining  dybystyq mazmúny týrli ekenin basqa týrki tilderindegi mysaldardan da bayqadyq. Sonday-aq múny «Kóne týrki sózdigi» mәlimetteri arqyly kórsetuge bolady:

Kesteden kórinip túrghanday, birshama sózderde U jәne I әripteri (y men u) dauysty dybysty tanbalap túr. Biz taldap otyrghan әzerbayjan, týrik tilderinde búl sózderding birazy osy týrtýrkilik túlghasynda, yaghny aityluy nemese til tabighatyna sәikes emes, dәstýrli prinsip boyynsha jazylady.  Alayda qazirgi qoghamda jәne qazirgi emle týzu kezeninde i, u-men keletin sózderdi taratyp jazamyz dep tól sózderding tarihy túlghasyn zerttep, kópshilik qauymgha «iye» degen sózdi «iye» dep jazamyz, biraq «iyt» sózi solay qalady dep týsindiru de qisyngha kelmeydi.

Endi -u qimyl esimimen keletin oqu, toqu, tanu, baulu, beku syndy sózderding jazyluyn әzerbayjan, týrik tilderimen salystyra almau sebebimiz – búl tilderde (oghyz toby) qimyl esimining qyzmetin -maq (-mek) qosymshasy atqarady: okumak, tanımak. Búl túlgha bizding tilimizde de bar. Sondyqtan búl sózderdi -u qosymshasymen jazghanda, eger ony yqshamdamay, taratyp jazar bolsaq, aityluy boyynsha oqúu, oqúushy, tanúu dep jazghannan góri, týbirin saqtap jazghan dúrys dep oilaymyz: oqyu – oqyushy – oqydym, tanyu – tanys. Yaghny búl jolda da yqshamdamaymyz dep, týsiniksiz túlghalargha (mys., oqúu – oqyrman) tap bolmasaq deymiz.

HH ghasyrda tilshi, ghalymdar arasynda y men u dauysty ma, dauyssyz ba, olarmen keletin sózderdi qalay jazamyz degen mәsele kezen-kezenimen talqygha týsip, sonynda bir sheshim qabyldanghany belgili. Onyng kórinisi – bizding qazirgi jazuymyzda. Sonda Teljan Shonanúly: «Dauysty úzyn u men úzyn y qazaqtan basqa týrik halyqtarynyng bәrinde de bar; qazaq tilin basqa týrikterding tilinen bólip alyp, bizde dauysty u men y joq deu – qisynsyz. «U» men «iy»-ding jazu erejesin jenildik jaghynan teksersek; balalardyng miyna qonbaytún naghyz shataq ereje osy bolyp shyghady», – degen bolatyn [6, 44].

Qoryta kele, y men u әripterining taratyp jazugha qatysty myna mәseleler nazargha alynsa deymiz:

Birinshiden, y men u әripteri kezdesetin sózderding әrtekti ekenin eskeru. Olardyng barlyghyn taratyp jazudyng tiyimdi-tiyimsiz tústaryn qarastyru.

Ekinshiden, әrqaysysynyng tarihy túlghasy, sipaty әrtýrli ekenin jәne olardyng ózge týrki tilderinde fonetikalyq prinsip negizinde emes, dәstýrli prinsip negizinde jazylatynyn eskeru. Ol ýshin y men u kezdesetin sózderding tarihy túlghasyn anyqtau baghytynda auqymdy is atqarylyp, baza jasaluy kerek. Sonday-aq búl júmys sózderdi taratyp-taratpay jazu uәjining qoghamgha týsindiriluin qajet etedi.

Sondyqtan kirill әlipbiyining úzaq uaqyt qoldanyluyna baylanysty tarihiy-dәstýrli túlghalarynan ajyraghan y men u әripterimen jazylatyn sózderding tarihy túlghasy til mamandaryna qatysty mәsele bolyp qaluy kerek dep oilaymyz.

Ýshinshiden, osy mәselege qatysty ótken ghasyrdaghy talqylaulardan, qazirgi tilshi ghalymdar arasyndaghy pikirtalastardan jәne jogharyda taldanghan mysaldardan angharatynymyz – y men u keletin sózderdi taratyp jazudyng dúrys jaghy da, búrys jaghy da, tipti kópshilikke týsiniksiz jaqtary da bar. Sondyqtan bir nәrseni joghaltsaq ta, kóp nәrseni joghaltpaytynday bir jol tandaluy kerek dep oilaymyz. Eldes Omarov aitqanday: «Elding tili syrttan bir tótenshe sebep bolmasa, erkimen ózgerip, órkendey beruge tiyis» [6].

Ádebiyet:

1. Türkçedeki sesler, Hasan Mehmet Nihat Mehmet Musul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 2-3 b.https://www.iasj.net/iasj?func=fulltext&aId=60330).
2. Azәrbaycan dilinin orfoqrafiya lüğәti. Genişlәndirilmiş vә yenidәn işlәnmiş 6-cı nәşr. Bakı, Şәrq-Qәrb Nәşriyyat Evi, 2013, 840 sh.
3. TDK Yazım (İmla) Kılavuzu. Türk Dil Kurumu Yayınları. Haziran 2012
4. Büyük Türkçe Sözlük. http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts
5. Drevneturkskiy slovari. – Leningrad: «Nauka», 1969. – 677 s.
6. Qazaq bilimpazdarynyng túnghysh siiyezi. – A., 2005. – 144 bet.

Ospanova Dana Janabekqyzy, Sh.Shayahmetov atyndaghy «Til-Qazyna» últtyq ghylymiy-praktikalyq ortalyghynyn ghylymy qyzmetkeri

Abai.kz