جاڭا قازاق ەملەسىندە كوپشىلىك اراسىندا داۋ تۋدىرعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى  – ي، ۋ ارىپتەرىنىڭ جازىلۋى. بۇل ماسەلە حح عاسىرداعى ءالىپبي اۋىستىرۋ كەزەڭىندە دە تارتىستى ماسەلە بولعان-دى.

ەگەر 2018 جىلعى اقپاندا قابىلدانعان الىپبيمەن تىلىمىزدەگى ي، ۋ ارپىمەن جازىلاتىن سوزدەردى ءبىر مودەل بويىنشا تاراتىپ جازار بولساق، ولاردىڭ جازىلۋى بىلاي بولماق: iıter, iıne, iıt, zyıan, biıik, jiıi, iıe, kiıim, yıman, taryıhyı, tabyıǵat, ǵylymyı، mádeniı، iıis, suý، buýyn, suýyq, tuýysqan, juýuý، oquý، ال شەتتىلدىك سوزدەردە liımiıt, iımpúls, iıtalıan, iıpoteka, suýbtiıtr  ت.ب.

ال بۇل سوزدەر باسقا تۇرىك تىلدەرىندە قالاي جازىلادى؟ ءتۇبى ءبىر تۇركى ءتىلى بولسا دا، تۇرىك، ازەربايجان، وزبەك، قاراقالپاق ت.ب. تۇركى تىلدەرى سوزدەرىنىڭ جازىلىم تاريحى، قولدانىسى ءارتۇرلى سيپاتتا ەكەنى بەلگىلى. ماسەلەن، تۇرىك تىلىندە ءالىپبي اۋىستىرۋ كەزەڭىندە ەملە ماسەلەسىندە كەيبىر دىبىستاردىڭ ەسكەرىلمەي قالۋى نارازىلىق تۋدىرسا دا، وسى ي مەن ۋ-عا كەلگەندە جاعداي باسقاشا بولدى. قازىرگى تۇرىك تىلىندە ي ء(ى) جانە ي (ۋ) دىبىستارى جەكە-جەكە تاڭبالانعان. مۇنداعى İ ءارپى تاڭبالانىپ تۇرعان دىبىس – جالاڭ، جىڭىشكە داۋىستى. ال U (قازاق تىلىندەگى ۇ مەن ۋ ) ءارپى تەك داۋىستى دىبىستىڭ تاڭباسى رەتىندە قولدانىلادى [1, 2-3].  قازاق تىلىندەگى ءتول سوزدەردە كەلەتىن داۋىسسىز ۋ تۇرىك تىلىندە ğ نەمەسە v (bağ-باۋ، dağ-تاۋ، kıvanç-قۋانىش) داۋىسسىزىمەن سايكەسەتىندىكتەن، ءبىر ءارىپ بىردە داۋىستى، بىردە داۋىسسىزدى تاڭبالايدى دەگەن ماسەلە بولماعان. ەندى ي، ۋ ارىپتەرىمەن كەلەتىن سوزدەردىڭ باسقا تۇركى تىلدەرىندەگى كورىنىسىنە نازار اۋدارايىق [2; 3; 4].

كەستەدەگى مىسالداردان بايقاعانىمىزداي، ي، ۋ-مەن كەلەتىن سوزدەردىڭ تۇلعاسى عانا ەمەس، دىبىستىق قۇرامى دا ءبىر-بىرىنەن الشاق، ءارتۇرلى. ياعني ي مەن ۋ كەزدەسەتىن بارلىق ءسوزدى توپتاعاندا، ءار توپتاعى سوزدەردە ي مەن ۋ-دىڭ جازىلۋ ءۋاجى ءارتۇرلى ەكەنىن بايقايمىز. ماسەلەن، جوعارىداعى كەستەدەن اراب-پارسى تەكتى سوزدەر تۇركى تىلدەرىندە ايتىلۋىنا نەمەسە قالىپتاسقان تۇلعاسىنا قاراي جازىلعان، الايدا بەرىلگەن سوزدەردەگى ءى،  u تاڭبالارى (ي، ۋ)  ەكى دىبىستى ەمەس، جالاڭ داۋىستىنى بىلدىرەدى. سول سياقتى  ەۋروپا تىلدەرىنەن ەنگەن سوزدەردەگى ي، ۋ دا ءبىر ارىپپەن جازىلادى: universitet. ال ءتول سوزدەردىڭ جازىلۋىنا كەلەر بولساق، ولار ءداستۇرلى پرينتسيپ نەگىزىندە بەرىلگەن. سەبەبى تىلىمىزدەگى ءتول سوزدەردىڭ تۇرىك، ازەربايجان تىلدەرىندەگى كورىنىسىنە نازار اۋدارساق، مىسالداردا ي، ۋ ارىپتەرىنىڭ كەيبىر سوزدە تاراتىلىپ (ينە), كوبىنە ىقشامدالىپ (يت، بيت، بي) جازىلعانىن، ەندى ءبىر سوزدەردىڭ باسقاشا جازىلعانىن (تيۋ، سۋىق) كورەمىز.

وزگە تۇركى تىلدەرىندە ءتول سوزدەردىڭ ايتىلۋى بويىنشا ء(تىلدىڭ اۋەزىن ساقتاۋ ءۇشىن) جازىلاتىنى تۋرالى پىكىرلەرگە ولاردىڭ فونەتيكالىق پرينتسيپكە ساي ەمەس، تاريحي-ءداستۇرلى پرينتسيپ بويىنشا جازىلىپ جۇرگەنىن دالەلدەپ كورسەتۋگە بولادى. ال ءبىزدىڭ تىلىمىزدەگى ي، ۋ-مەن كەلەتىن ءتول سوزدەر تۇلعاسى تاريحي-ءداستۇرلى پرينتسيپتەن حح عاسىرداعى ءالىپبي اۋىستىرۋ كەزەڭدەرىندە الشاقتاعان بولاتىن. جوعارىداعى تي، بي سياقتى مىسالداردان  كورىپ تۇرعانىمىزداي، ولار ءبىزدىڭ تىلىمىزدە باسقا قالىپ بويىنشا جازىلعان سوزدەر، ولاردى ءتىي، ءبىي دەپ جازۋدىڭ فونەتيكالىق تۇرعىدان دا، تاريحي-ءداستۇرلى پرينتسيپ تۇرعىسىنان دا قيسىنى جوق.

«ي/ي» ءارپى كەزدەسەتىن سوزدەردىڭ ءتۇبىرى مەن تاريحي جانە باسقا تۇركى تىلدەرىندەگى تۇلعاسى زەردەلەنبەسە، قازاق تىلىندەگى كوپ ءسوزدىڭ ءتۇبىرى جوعالىپ كەتەدى دەگەن كۇمان دا بار. الايدا كيريلل الىپبيىمەن ىقشامدالىپ جازىلعان سوزدەردىڭ بارلىعىن تولىقتاي اشىپ جازعان ءجون بولا ما؟ مىسالى، تاراتىپ جازىلۋى كەرەك دەپ جۇرگەن يت نەمەسە ينە سياقتى تۇپتۇركى سوزدەردىڭ تۇركى اتاتىلىندەگى تۇلعاسى مۇلدەم باسقا. اقيقات، يت، يدەال دەگەن تەگى ءۇش ءتۇرلى سوزدەردەگى «ي» ءارپىنىڭ  دىبىستىق مازمۇنى ءتۇرلى ەكەنىن باسقا تۇركى تىلدەرىندەگى مىسالداردان دا بايقادىق. سونداي-اق مۇنى «كونە تۇركى سوزدىگى» مالىمەتتەرى ارقىلى كورسەتۋگە بولادى:

كەستەدەن كورىنىپ تۇرعانداي، ءبىرشاما سوزدەردە U جانە I ارىپتەرى (ي مەن ۋ) داۋىستى دىبىستى تاڭبالاپ تۇر. ءبىز تالداپ وتىرعان ازەربايجان، تۇرىك تىلدەرىندە بۇل سوزدەردىڭ ءبىرازى وسى تۇرتۇركىلىك تۇلعاسىندا، ياعني ايتىلۋى نەمەسە ءتىل تابيعاتىنا سايكەس ەمەس، ءداستۇرلى پرينتسيپ بويىنشا جازىلادى.  الايدا قازىرگى قوعامدا جانە قازىرگى ەملە ءتۇزۋ كەزەڭىندە ي، ۋ-مەن كەلەتىن سوزدەردى تاراتىپ جازامىز دەپ ءتول سوزدەردىڭ تاريحي تۇلعاسىن زەرتتەپ، كوپشىلىك قاۋىمعا «يە» دەگەن ءسوزدى «ىيە» دەپ جازامىز، بىراق «يت» ءسوزى سولاي قالادى دەپ ءتۇسىندىرۋ دە قيسىنعا كەلمەيدى.

ەندى -ۋ قيمىل ەسىمىمەن كەلەتىن وقۋ، توقۋ، تانۋ، باۋلۋ، بەكۋ سىندى سوزدەردىڭ جازىلۋىن ازەربايجان، تۇرىك تىلدەرىمەن سالىستىرا الماۋ سەبەبىمىز – بۇل تىلدەردە (وعىز توبى) قيمىل ەسىمىنىڭ قىزمەتىن -ماق (-مەك) قوسىمشاسى اتقارادى: okumak, tanımak. بۇل تۇلعا ءبىزدىڭ تىلىمىزدە دە بار. سوندىقتان بۇل سوزدەردى -ۋ قوسىمشاسىمەن جازعاندا، ەگەر ونى ىقشامداماي، تاراتىپ جازار بولساق، ايتىلۋى بويىنشا وقۇۋ، وقۇۋشى، تانۇۋ دەپ جازعاننان گورى، ءتۇبىرىن ساقتاپ جازعان دۇرىس دەپ ويلايمىز: وقىۋ – وقىۋشى – وقىدىم، تانىۋ – تانىس. ياعني بۇل جولدا دا ىقشامدامايمىز دەپ، تۇسىنىكسىز تۇلعالارعا (مىس.، وقۇۋ – وقىرمان) تاپ بولماساق دەيمىز.

حح عاسىردا ءتىلشى، عالىمدار اراسىندا ي مەن ۋ داۋىستى ما، داۋىسسىز با، ولارمەن كەلەتىن سوزدەردى قالاي جازامىز دەگەن ماسەلە كەزەڭ-كەزەڭىمەن تالقىعا ءتۇسىپ، سوڭىندا ءبىر شەشىم قابىلدانعانى بەلگىلى. ونىڭ كورىنىسى – ءبىزدىڭ قازىرگى جازۋىمىزدا. سوندا تەلجان شونانۇلى: «داۋىستى ۇزىن ۋ مەن ۇزىن ي قازاقتان باسقا تۇرىك حالىقتارىنىڭ بارىندە دە بار; قازاق ءتىلىن باسقا تۇرىكتەردىڭ تىلىنەن ءبولىپ الىپ، بىزدە داۋىستى ۋ مەن ي جوق دەۋ – قيسىنسىز. «ۋ» مەن «ي»-ءدىڭ جازۋ ەرەجەسىن جەڭىلدىك جاعىنان تەكسەرسەك; بالالاردىڭ ميىنا قونبايتۇن ناعىز شاتاق ەرەجە وسى بولىپ شىعادى», – دەگەن بولاتىن [6, 44].

قورىتا كەلە، ي مەن ۋ ارىپتەرىنىڭ تاراتىپ جازۋعا قاتىستى مىنا ماسەلەلەر نازارعا الىنسا دەيمىز:

بىرىنشىدەن, ي مەن ۋ ارىپتەرى كەزدەسەتىن سوزدەردىڭ ارتەكتى ەكەنىن ەسكەرۋ. ولاردىڭ بارلىعىن تاراتىپ جازۋدىڭ ءتيىمدى-ءتيىمسىز تۇستارىن قاراستىرۋ.

ەكىنشىدەن، ارقايسىسىنىڭ تاريحي تۇلعاسى، سيپاتى ءارتۇرلى ەكەنىن جانە ولاردىڭ وزگە تۇركى تىلدەرىندە فونەتيكالىق پرينتسيپ نەگىزىندە ەمەس، ءداستۇرلى پرينتسيپ نەگىزىندە جازىلاتىنىن ەسكەرۋ. ول ءۇشىن ي مەن ۋ كەزدەسەتىن سوزدەردىڭ تاريحي تۇلعاسىن انىقتاۋ باعىتىندا اۋقىمدى ءىس اتقارىلىپ، بازا جاسالۋى كەرەك. سونداي-اق بۇل جۇمىس سوزدەردى تاراتىپ-تاراتپاي جازۋ ءۋاجىنىڭ قوعامعا ءتۇسىندىرىلۋىن قاجەت ەتەدى.

سوندىقتان كيريلل ءالىپبيىنىڭ ۇزاق ۋاقىت قولدانىلۋىنا بايلانىستى تاريحي-ءداستۇرلى تۇلعالارىنان اجىراعان ي مەن ۋ ارىپتەرىمەن جازىلاتىن سوزدەردىڭ تاريحي تۇلعاسى ءتىل ماماندارىنا قاتىستى ماسەلە بولىپ قالۋى كەرەك دەپ ويلايمىز.

ۇشىنشىدەن، وسى ماسەلەگە قاتىستى وتكەن عاسىرداعى تالقىلاۋلاردان، قازىرگى ءتىلشى عالىمدار اراسىنداعى پىكىرتالاستاردان جانە جوعارىدا تالدانعان مىسالداردان اڭعاراتىنىمىز – ي مەن ۋ كەلەتىن سوزدەردى تاراتىپ جازۋدىڭ دۇرىس جاعى دا، بۇرىس جاعى دا، ءتىپتى كوپشىلىككە تۇسىنىكسىز جاقتارى دا بار. سوندىقتان ءبىر نارسەنى جوعالتساق تا، كوپ نارسەنى جوعالتپايتىنداي ءبىر جول تاڭدالۋى كەرەك دەپ ويلايمىز. ەلدەس وماروۆ ايتقانداي: «ەلدىڭ ءتىلى سىرتتان ءبىر توتەنشە سەبەپ بولماسا، ەركىمەن وزگەرىپ، وركەندەي بەرۋگە ءتيىس» [6].

ادەبيەت:

1. Türkçedeki sesler, Hasan Mehmet Nihat Mehmet Musul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 2-3 ب.https://www.iasj.net/iasj?func=fulltext&aId=60330).
2. ءAzاrbaycan dilinin orfoqrafiya ءlüğاti. ءGenişlاndirilmiş ءvا ءyenidاn ءişlاnmiş 6-cı ءnاşr. Bakı، ءŞاrq-ءQاrb ءNاşriyyat Evi, 2013, 840 sh.
3. TDK Yazım (İmla) Kılavuzu. Türk Dil Kurumu Yayınları. Haziran 2012
4. Büyük Türkçe Sözlük. http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts
5. درەۆنەتيۋركسكي سلوۆار. – لەنينگراد: «ناۋكا»، 1969. – 677 س.
6. قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سىيەزى. – ا.، 2005. – 144 بەت.

وسپانوۆا دانا جاڭابەكقىزى، ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz