1986 jylghy jeltoqsan kóterilisi bir kýnde payda bola salghan dýmpu emes. Onyng aldynda, әride totalitarlyq kenes jýiesining ózinde aghysqa qarsy jasyryn júmys istegen jastar qozghalystary men jeke dara jastar da qazaq elining azattyghy jolynda әreket etti.

Olardyng kóbisi әleumettik, ekonomikalyq, últtyq jәne sayasy maqsattardyng ishinde KSRO-dan bólinu mindetin algha qoydy. Atalghan úiymdardyng barlyghynyng arasyna óz tynshylaryn jiberip, Memlekettik Qauipsizdik komiy­te­tining әkki jandayshaptary olardy lezde, op-onay «tize býktirdi». Osy uaqyttarda múnday jastar úiym­darynyng sany respublikada jiyr­madan asqan. Olar turaly jәne qazaqtyng qoghamdyq oi-sa­nasyn qozghaugha kýsh salghan jastar turasynda, qýrylghan jyldaryna qaray ret-retimen qolgha týsken derekter negizinde barlyghyn qamty almasaq ta, әrbirine jeke-jeke toqtalyp ótudi paryz sanadyq.

1986 jylghy jeltoqsan kóterilisi bir kýnde payda bola salghan dýmpu emes. Onyng aldynda, әride totalitarlyq kenes jýiesining ózinde aghysqa qarsy jasyryn júmys istegen jastar qozghalystary men jeke dara jastar da qazaq elining azattyghy jolynda әreket etti.

Olardyng kóbisi әleumettik, ekonomikalyq, últtyq jәne sayasy maqsattardyng ishinde KSRO-dan bólinu mindetin algha qoydy. Atalghan úiymdardyng barlyghynyng arasyna óz tynshylaryn jiberip, Memlekettik Qauipsizdik komiy­te­tining әkki jandayshaptary olardy lezde, op-onay «tize býktirdi». Osy uaqyttarda múnday jastar úiym­darynyng sany respublikada jiyr­madan asqan. Olar turaly jәne qazaqtyng qoghamdyq oi-sa­nasyn qozghaugha kýsh salghan jastar turasynda, qýrylghan jyldaryna qaray ret-retimen qolgha týsken derekter negizinde barlyghyn qamty almasaq ta, әrbirine jeke-jeke toqtalyp ótudi paryz sanadyq.

«Jas túlpar» ortalyq tynshylaryn úiqysynan oyatty
Qazaqtyng jas últ ziyalylary bir úiymnyng tónireginde toptasyp әri jekeley júmystaryn Qazaq­standa ghana emes, qylyshynan qan tamghan ortalyq - Mәskeuding ózin­de jýrgizgendigine «Jas túlpar» últtyq-demokratiyalyq beyresmy úiymy dәlel. 1960 jyldary Mәs­keuding mandayaldy joghary oqu oryndarynda oqyp qana qoymay, últ mәselesinde sayasy belsendilik tanytqan bir shoghyr qazaq jastary «Jas túlpar» úiymyn qúrdy. Jas­tardyng búl birlestigin úiym­dastyrushylar Múrat Áuezov, Bolathan Tayjan jәne de Altay Qadyrjanov boldy. Olardyng aituynsha, «Jas túlpar» úiymy bas­tapqyda myngha juyq student­terdi biriktirse, keyinnen ol geo­grafiyalyq jaghynan da keneye kele Leningrad, Kiyev, Odessa, Riga qalalarynda qanatyn kenge jaydy. Al Qazaqstannyng ózinde Almaty, Pavlodar, Aqmola jәne Shymkent syndy aimaqtarda da úiymdastyrylyp, Qaraghandy qa­lasynda «Jas qazaq» jәne Semey qalasynda «Tayshúbar» degen attar­men júmys istedi.
«Jas túlpar» úiymynyng maq­sat-múraty ne edi? Endi osy sú­raq­qa jauap izdep kórelik. Mәskeude bilim ala jýrip qazaq jastarynyng bayqaghany, óz elining qatardan qalyp bara jatqany edi. Búl, әsi­rese, әriyne últtyq mәsele túrghy­sy­nan damuda, ana tilining órken jaya almauynda, ata salt-dәstýrin damytu mәselesinde anyq bay­qal­dy. Sondyqtan olar osy olqy­lyq­tyng ornyn toltyrudy ózde­ri­ning azamattyq paryzy dep sa­nady.
Kenestik biylikting qyzyl kom­mu­nisteri «Jas túlpar» úiymy­nyng sonyna týsip jýrip, olardy tarqatyp tynghanymen, myndaghan qazaq jastarynyng sanasynda mazdap janghan últ-azattyq iydeya­syn óshire almady.

Osy júrt Mahmetti bile me eken?
Jogharyda aityp ketkendey jasyryn sayasy partiyalarmen qa­tar jekelegen jas azamattar da as­tyrtyn is-qimylgha kóshti. Son­day sayasy liyderlerding biri - Mah­met Qúlmaghambetov edi. Ol eldegi jýrgizilip jatqan memleketting sayasatyna ózining qarsylyghyn ashyq bildirdi. Mahmet Qúl­ma­ghambetov 1962 jyly Qostanaydyng Rudnyy qalasynda tútqyndalyp, 58-bappen 10 jylgha sottalady. Mahmet bostandyqqa shyqqannan keyin Sibirding gaz tartu kúr­ly­synda enbek etedi, keyin shetelge shyghyp ketuge mýmkindik alyp, Ke­nester odaghynyng basty jauy Amerikanyng «Azattyq» radio­syn­da qyzmet etip, kenestik kom­munistik qoghamdy qatty syngha al­ghan materialdar berip otyrdy.
Osy rette aita keterligi, sekse­ninshi jyldary kenestik jýiege degen narazylyghy ishte qyz-qyz qaynap jýrgen qazaq iyn­tel­legentteri ashyq kýreske bar­masa da, óz salasynda halyqqa qajetti degen isterdi tyndyrugha tyrysty. Aytalyq, joghary biy­likte jýrse de Ózbekәli Jәni­bekov qazaqtyng ruhany dýniyesin týgeldeude birshama júmystar atqardy. Ózining senimdi әri ozyq oily әriptesterimen birge 1988 jyly Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining sheshimimen jazyqsyz otyz jetinshi jyldar repressiyasynyng qúrbandary bol­ghan últymyzdyng birtuar arystary, Alash qozghalysynyng kósemderi A.Baytúrsynov, M.Dulatov, M.Jú­mabaev, Sh.Qúdayberdiyev, J.Aymauytovtardy aldymen sayasy jaghynan, keyinirek aza­mat­tyq jaghynan aqtalularyna ýlken yqpal etti. Búl qylyshynan qan tamyp túrghan jýieni moyyndatyp, úly túlghalardy halqynyng ruhany ainalymyna qayta qosu aitar­lyqtay janalyq әri janqiyarlyq enbekting nәtiyjesi edi.
Degenmen qazaq ziyalyla­ry­nyng ishinen esimi Helisinkiydegi sayasy tútqyndar tizimine kirgen eki qazaqtyng biri - Mahmet Qúl­ma­ghambetov bolsa, ekinshisi - jiyr­ma ýsh jasynda sayasy diys­siy­dent atanghan Hasen Qoja Ahmet.

Jiyrma ýsh jasar dissiydent - Hasen Qoja-Ahmet
Jetpisinshi jyldardaghy Qazaqstandaghy dissiydenttik bas kóterulerding kósh basynda jiyrma ýsh jasar sayasy kýresker Hasen Qoja-Ahmet túrdy. Onyng ózining әriptesterinen aiyr­ma­shy­lyghy taysalmaghandyghynda, jý­rekjútqandyghynda jәne ashyq kýresti tandaghandyghynda edi. Al­maty oblysynyng Esik qalasynda túryp, enbek etken ol 1975 jyl­dyng kýzi men 1977 jyldyng kókek ailarynda jeke ózi ókimetke qar­sy ýnparaqtar shygharumen ai­nalysty. Kenes Odaghy men KOKP-da oryn alyp otyrghan últ­tardy kemsitushilik sayasatyn әsh­kerleytin 670 dana maqala men ýnparaq taratady. 1979 jyly kó­kek aiynda dayyn túrghan ýnpa­raq­taryn taratu ýshin Almatygha kelip, mal dәrigerlik institu­­tynyng studentterine taratyp jat­qan sәtine MQK qyzmetkerleri ony tútqyngha alady. Sóitip, ol «ke­nestik memlekettik jәne qo­gham­dyq qúrylysqa til tiygizgeni ýshin» Al­maty oblystyq sotynyng sheshi­mimen 1977 jyly 13 qara­shasynda Qazaq SSR Qylmystyq ister Kodeksining 170-171-baby boyynsha eki jylgha bas bostan­dyghynan aiyrylady. Al 1986 jyly әigili Jeltoqsan oqighasyna qatysty degen aiyppen Qazaq KSR Qyl­mystyq ister Kodeksining 60 jәne 65-baby boyynsha taghy da 1987 jyly 22 sәuirde tórt jylgha sot­taldy. Al alghash ret sottalghan Hasen Qoja-Ahmetting esi­mi 1977 jyly Helisinkiydegi sayasy tút­qyndar tizimine kirdi.
Qazir ekining birinen keshegi men býgingi ómirimiz turaly týrli syn pikirlerdi estuge bolady. Sol sebepten de «qalyng úiqyda jatqan últtyq sana-sezimdi songhy birer jyl oyatty» degen kesip-pishken pikir jii aitylady. Al shyndyqqa jýginsek, halyq qayta qúrugha de­yin de shyryldap, óz ýnin aighaq­tau­gha úmtylghan eken. Sonyng jar­qyn bir dәleli - Hasen Qo­ja-Ahmetting ómiri. Jap-jas jigitting atqarghan is-әreketterining bәri últtyq namyspen birge tútasyp jatyr.
IYә, aqynjandy әri sazger aza­matty sayasatker etken halqynyng bodandyqta bolghany edi. Nә­tiyjesinde beybit zamanda sayasy kózqarasy ýshin eki ret sottalyp, jastyq ómirining eng qyzyqty sәt­terin týrmede ótkizuge tura keldi. Qylyshynan qan tamghan jet­pisinshi jyldary ózining әleumettik tensizdikke degen kózqarasyn ba­tyl aityp, biylik jýiesin aiyptap, aitqanynan qaytpaghany ýshin týrmege aidalyp kete barghan bar-joghy 23 jasar jigitting ar tazalyghy men óz últyna degen sýiis­pen­shiligine qayran qalasyn.
Áygili 1986 jyldyng yzgharly jel­toqsanynda da Últtyq Qauip­sizdik komiytetining qara tizimi bo­yynsha Hasen alangha shyqqany ýshin búrynghy aiyby aldyna kóldeneng tartylyp, taghy da 4 jyl­gha sottalyp kete bardy. Ol ózi «isti» bop ketse de sayasy kózi­qaraq­tylyghyn algha ústap, alangha shyqqan qanshama jasty qandy soqqy men týnek týrmeden qút­qardy.
Biraq totalitarlyq rejim jas demokrat Hasenmen sanaspay túra almady. Onyng týrmede oty­ryp jazghan (ókimet ótinishimen) Jel­toqsan jayly sayasy kózqarasy ózin de, ózi siyaqty jazyqsyz aiyp­tylardy da bostandyqqa shyghardy. «Jeltoqsan» últtyq-demo­kra­tiya­lyq partiyasynyng jetekshisi retinde ol Jeltoq­san­nyng jýzinshi tútqynyn bos­tan­dyqqa shygharu ýshin kýres jýr­gizdi.

B.TÓLEPBERGEN

aikyn.kz