Býgin Qazaqstan Respublikasynyng eks-preziydenti, Qauipsizdik kenesining tóraghasy Núrsúltan Nazarbaev Beyjinde ótip jatqan "Bir beldeu - bir jol" forumyna qatysyp, ýshinshi bolyp sóz sóiledi.

Búl kýnde «Beyjin», "Bir beldeu - bir jol" dese bolghany, bizding esimizge birden Shynjandaghy etnikalyq qazaqtar sap ete týsedi.

Keshe «Azattyq» sayyty "Qazaq-qytay qatynasynda Nazarbaevtyng salmaghy әli basym" degen maqala jariyalap, onda Elbasymyzdyng atalghan forymda Shynjandaghy etnikalyq qazaqtardyng taghdyryna qatysty mәseleni kóteretini nemese kótermeytini turaly súrau salypty.

Kópshilikke belgili, Shynjandaghy az sandy músylman últtardyn, onyng ishinde etnikalyq qazaqtardyng da Qytay ýkimetining sayasy qysymyna úshyrap, azapty da auyr kýnderdi basynan ótkizip jatqaly ýsh jyldyng jýzi boldy.

Shynyn aitu kerek, Qazaq biyligi búl mәselege bey-jay qaraghan joq. Kórshilik dostyq pen strategiyalyq әriptestikti saqtap, týsken ótinishter negizinde qalyptasqan sypayy diplomatiyalyq jolmen súrau sala bildi...

Bir sózben aitqanda, Nazarbaev biyligi tómendegen joq. Kisiligin saqtap, isting sonyn sabyrmen kýtti.

Otbasy mýsheleri bir-birinen bólinip, arghy bette qalghan aghayyndar «Sayasy ýirenu» lagerine top-tobymen toghytyla bastaghan tústa, olardyng Atajúrttaghy aghayyndary Qazaqstan Respublikasynyng Syrtqy ister ministrligine aryz týsire bastady.

QR Syrtqy ister ministrligi bolsa, «Sizding aghanyz Qytay azamaty bolghandyqtan sol elding qúzyretti organdary ol kisining mәselesin Qytaydyng ishki zannamasyna s»ykes qarastyratynyn mәlimdedi» degen standartty jauappen shekteldi.

Sebebi, 1963 jyly 18 sәuirdegi Konsuldyq qatynastar turaly Vena konvensiyasynyng 55-babynyng 1-tarmaghy boyynsha bir memleket ekinshi memleketting ishki isterine qol súghu qúqyghy joq.

Sóitip, jaghday týsinikti boldy.

Biz «Jau jaghadan alghanda, bóri etekten tartqyladynyn» kebin kiyip, memleketimizdi jerden alyp, kórge tyqpadyq. Esesine, Últ Kóshbasshysy Núrsúltan Nazarbaev jolgha qoyghan demokratiya, sóz bostandyghy qúndylyqtaryn paydalanyp, qayta sýiikti Otanymyzgha kómektesuge – atalghan mәseleni Birikken Últtar Úiymy Bas Assambleyasynyng rezolusiyasymen 1948 jylghy 10 jeltoqsanda qabyldanghan №217 A (III) «Adam qúqyqtarynyng jalpygha birdey deklarasiyasyn» negizge ala otyryp, halqaralyq bedeldi qúqyq qorghau úiymdarynyng nazaryna úsynugha tyrystyq. Múnday sәtte, әriyne, azamattyq qogham atqa minedi

Qúdaygha shýkir, aghylshyn tiline suday, últym dese, janyn shýperekke týigen Serikjan Bilәshúly degen inimiz dayyn túr eken, atoylap shygha keldi! Shynjandaghy «Sayasy ýirnu» lagerine top-tobymen qamalghan qazaqtardyng bosap kelgenderi men osyndaghy tuystarynyng janayqayyn kýndiz-týni vidiogha jazyp alyp, internet jelilerine jýktedi de otyrdy. Búl júmys ýsh jylgha tayau jalghasty. Al, QR Syrtqy ister ministrligi júmysyn óz betinshe jýrgizip jatty...

Sony ne boldy?!

«Amytsty International»,   «Human Rights Watch» bastaghan tarihy úzaq, tәjirbesi mol, bedeli kýshti halqaralyq úiymdardyng ókilderi men әlemdik BAQ júrnalisteri Almatygha janbyrsha jaudy. «Atajúrt eriktileri» men onyng basshysy Serikjan Bilәshúly Qytaydyng «Sayasy ýirenu» lagerlerining syryn ashuda – birinshi derekkóz, tereze bola bildi. Qytaydyng az sandy últtargha jasap jatqan aiuandyghynan býkil әlem habar tapty. Qazaqstannyng әlemdik qauymdastyqtaghy oryny bar memleket ekenin, qazaqtyng elaralyq zannamalargha óte jettik últ bolyp qalyptasyp kele jatqanyn әigiledi...

AQSh salghan sanksiyanyng astynda qalghan Qytay  biyligi «Sayasy ýirenu» lagerlerin «Kәsiby oqytu ortalyqtary» dep ataugha mәjbýr boldy.

Toq eterin aitqanda, Serikjan Bilәsh ústalghanda Qytay syrtqy ister ministrligining ókili Lu Kang 11 nauryzda Reuters aqparat agenttigine pikir bildirui, AQSh, Germaniya bastaghan alpauyt elderding óre týregelui – inimizding Qytaydaghy qazaq mәselesin qay dengeyge jetkizgendigining aiqyn belgisi ekenin el jaqsy týsindi.

Bayqaysyzdar ma, onghy uaqytta Qytay Halyq Respublikasynyng Qazaqstandaghy Tótenshe jәne ókiletti elshisi Chjan Syaodyng ayaghy kýigen tauyq qúsap tynymy kete bastady. 20 nauryzda Elbasymen, 27 nauryzda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevpen kezdesti. 2 sәuirde QR Parlament Senatynyng tóraghasy Darigha Nazarbaevanyng qabyldauynda boldy. Qytay Elshisine Darigha Núrsúltanqyzy «QHR-daghy etnikalyq qazaqtar Qazaqstan men Qytay arasyndaghy qarym-qatynasta «dostyq kópiri» dep, Shynjandaghy qazaq mәselesin tótesinen qoydy. Odan qalsa, Chjan Syao myrza bizding otandyq BAQ arqyly qayta-qayta týsinikteme berip, berekege shaqyryp әlek.

Aytpaqshy, ótken jyldyng 22 qarashasynda Memleket basshysynyng tapsyrmasymen QR Premier-ministri Baqytjan Saghyntaev Qytay Halyq Respublikasyna resmy saparmen baryp, Beyjinde QHR Tóraghasy Sy Szinipinmen kezdesip, oghan Núrsúltan Nazarbaevtyng 2019 jyly Qazaqstangha resmy saparmen shaqyrghan sәlemin jetkizbep pe edi.

Al, biyl 15 qantarda QHR-dyng Qazaqstan Respublikasyndaghy tótenshe jәne ókiletti elshisi Chjan Syao jurnalisterge bergen súhbatynda «HR tóraghasy Qazaqstangha resmy saparmen kelui mýmkin» dedi. «Keledi!» dep, kesip aita almady. Demek, Sy Szinipinning Qazaqstangha keletin, Núrsúltan aghasyna tura qaraytyn beti joq degen sóz!

Núrsúltan Nazarbaev jay adam emes. Ol - Sy Szinipindi on oraytyn Den Syaopin sekildi әlemdik dengeyindegi túlgha!

Qazaqstan men Qytay arasyndaghy, Ózbekstan men Qytay arasyndaghy, Qyrghyzstan men Qytay arasyndaghy jәne Tәjikstan men Qytay arasyndaghy qarym-qatynastaghy «dostyq kópiri» Shynjandaghy etnikalyq qazaqtar, ózbekter, qyrghyzdar jәne tәjikter bolsa, endigi jerde sol «dostyq kópirdi» solqyldatpay ústap túratyn birden-bir tetik – «Bir beldeu - bir jol» jobasy bolmaq!

Qytay tynysh jatqan qazaqtyng «qúiryghyn» beker basty!

«Bir beldeu - bir jol» jobasyna býkil Batys tis-tyrnaghymen qarsy!

Býgin Serikjan Bilәshúlynyng «auzyn japqanymyzben», erteng Úlarbek Dәley men Yrysbek Dәbey shyghuy mýmkin.

Ór Altaydyng Mamyr bastaghan marghasqa úldaryn Qytay beykýnә sottady dep, olardyng da azu tisteri qarsh-qarsh etip, arystanday atylghaly otyr olar.

Qyrghyz aghayyndardyng minezi ekibastan belgili, eki ret tónkeris jasaghan. Anau-mynanyzgha qaramaydy, ereuildetip shygha keledi. Ash qalsa qalady eken, Qytay ashqan altyn keninidi órtep, kýlin khkke úshyryp jiberuden tayynbaydy.

Ózbek pen Tәjik te tuysqanyn tulaqsha sabatyp qoyyp, qarap túrmasy taghy anyq...

Qysqasy, ala qaptyng auzy bayaghyda ashylyp ketti. Qazaqqa tiyisem dep, Qytay Týrki tektes halyqtardyng birligin tipti de nyghaytyp alaryn әu basta baghamdamasa kerek?!

Qazir qay elde bolsa da kóp mәseleni biylikten góri azamattyq qogham tez sheship jiberuge qúlshynyp túratyn zaman bolghanyn Sy Szinipin myrzanyng týsinetin uaqyty jetti  dep oilaymyn. Sonymen birge, últty joydyng joly – «Sayasy lagerge» qamau emes, ýlde men býldege orau men salystyrmaly erkindik beru ekenin de jaqsy bilgeni jón Szinipin joldas!

Sondyqtan, býgin Bejinde ótip jatqan «Bir beldeu - bir jol» halqaralyq forumynda Sy Szinipin myrza Núrsúltan Nazarbaev pen Shavkat Mirziyeevtyn, Sooronbay Jeenbekov pen Emomaly Rahmonovtyng ótinishin aitqyzbay, kózinen týsingeni dúrys bolar edi!

Auyt Múqiybek

Abai.kz