Elbasymyz N.Á.Nazarbaev "Úly dalanyng jeti qyry" maqalasy biraz tyng oidy qozghap bergeni ras. "Ruhany janghyru" baghdarlamasynyng jalghasy ispettes atalmysh maqalanyng "Últ tarihyndaghy kenistik pen uaqyt", "Tarihy sanany janghyrtu" atty bólimderin oqyghanda biz de óz tarapymyzdan biraz dýniyeni aitu kerektigin anghardyq. 

Qazaq jeri - materialdyq mәdeniyetting qalyptasu oshaghy, ejelgilerding tehnikalyq janalyqtarynyng kuәsi bolghan mekeni. Atqa minu mәdeniyeti alghash Úly daladan taralghany belgili. Tarihtaghy derekterge eshkim jiyendik jasay almaytyny haq. Jylqynyng túnghysh ret qazaq dalasynda qolgha ýiretilgenin jýrgizilgen qazba júmystarynan, zertteushilerding dәlelderinen de kóremiz. Arheolog ghalym Viktor Zaybertting pikirinshe: «B.z.d. VI  myng jyldyqta qazirgi Soltýstik Qazaqstan, Aqmola, Qostanay jәne Pavlodar oblystary aumaghynda ýlken tarihy oqighalar oryn alghan. «Dәl osy ónirlerde dalalyq órkeniyetting bastauy – at – kóliktik kommunikasiya dәuiri qalyptasqan». Shotlandiyalyqtar kiltti, yaghny erkekter beldemshesin klimatqa baylanysty әri qolayly bolghan song dәstýrli týrde kiygenin tarihtan bilemiz. Al shalbardyng alghashqy núsqasy nemese salt attylardyng asty - ýsti bólek ornalasqan kiyimderi - kóshpendilerding iydeyasy. Qazirgi kiyim ýlgisining bazalyq komponentteri, júmsaq óksheli saptama etikter, er túrman, ýzengi, qylysh, sauyt – bәri – bәri kóshpendilerding múrasy.

Ghalamdyq ghylym ýshin sensasiya sanalghan janalyq әri qazaq halqynyng izdenimpaz ekenin dәleldeytin oqigha 1969 jyly oryn alghan edi. Qazaqstannyng Esik qorghanynan tabylghan, «Tutan hamon» atyn iyelengen «Altyn adam» talay tylsym qúpiyanyng betin ashty. Al, әlemdik ónerdegi biyik beles bolyp sanalatyn «ang stiyli» fenomeni -  tarihy múranyng jarqyn kórinisi.  Ata – babalarymyzdyng kórkem dýniyelerdi dýniyege әkelgen, tanday qaqtyryp, talaydy tamsandyratyn әdemi zattardy sheber jasaghan, altyn óndeuding tehnikasyn joghary dengeyde mengergen sheber halyq ekenin bildik.

Qazaq jeri metallurgiyanyng tarihy otany. Alghashqy qauymdyq qúrylystyng ózinde Qazaqstan jerinde metallurgiyanyng belgili formasy bolghany anyqtalghan. Qazaq KSR Ghylym Akademiyasy arheologiyalyq ekspedisiyalary Ortalyq Qazaqstandaghy Atasu manynan kóne zamannyng mys qorytatyn eski peshterin tapqan. 1771  jyly Qazaqstanda bolghan N.Rychkov Úlytau manynda «...sol jerdi mekendegen halyq qazghan mys kenining kóptegen oryndarynyng boluy altyn men kýmis kenderin qazghanyn anghartatyn belgi siyaqty» - dep jazghan. Atalmysh dәlelderden bizding jerimizdegi dala órkeniyeti tehnologiyalyq túrghydan qanshalyqty damyghanyn angharugha bolady.

Altay – ejelgi týrki halyqtarynyng altyn besigi. Darhan dalanyng tósinde Týrki dýniyesi payda bolyp, kóshpeli jәne otyryqshy órkeniyetti qalyptastyryp, óner, ghylym, әlemdik saudany damytugha ýles qosqanyn bilemiz. Izinshe, sauda mәdeniyetining qalyptasuyna, әrtýrli memlekettermen baylanys jasaugha jol ashqan taghy bir jeli – Úly Jibek joly. Euraziyanyng kindigi bolyp sanalatyn Qazaqstannyng týrli eldermen tauar ainalymy men ziyatkerlik kelisimning qalyptasuyna septigin tiygizgen eldimekenderding tarihta alar orny erekshe ekeni aitpasaq ta týsinikti.

Shet memleketterden aldyrtyp, gýlder dýkenine qyp - qyzyl aqsha әkeletin qyzghaldaq jәne aport almanyng kindik otany – qazaqtyng darhan dalasy. Almanyng arghy atasy Siyvers almasy Qazaqstannan shyqqanyn bireu bilse, bireu bilmes. Al әlemning jauhary sanalatyn Regeli qyzghaldaqtaryn Shu, Ile, Tyani – Shani taularynyng eteginen kezdestire alamyz. Bizge qarapayym ghana әdemilikting simvoly sanalatyn qyzghaldaq, júpar iyisti alma bizden bastau alyp, býkil әlemge taraghanyn maqtanyshpen aituymyzgha әbden bolady.

Tynnan týreng saldy demeseniz, kiyiz ýidi di Úly dalamyzdyng tósinde payda bolghan sәuletti qúrylystyng bir jemisi dep ataugha әbden bolady. Kiyiz ýy – Ortalyq jәne Orta Aziya halyqtarynyng negizgi baspanasy, kóshpeli túrghyn ýii, tarihymyzdaghy alghashqy sәulettik qúrylys. Jer silkinisinde de ynghayly, onaylyqpen búzylmaytyn kiyiz ýidi Qazaqstan zilzaladan japa shekken elerge shatyrdyng ornyna aparyp bergen. Zertteushi K.Nosilov «Qyrghyz dalasy boyynsha» atty jol – sapar ocherkinde: «Bizdi kiyiz ýiding ishine shaqyrdy. Ken, tekemetti ýy sonday taza, jinaqy boldy, múnday tazalyqty men qazaq dalasynda alghash ret kórip qaldym» deydi. Jazda salqyn, janbyrly kýnderde qúrghaq әri jyly bolatyn kiyiz ýy qazirgi kezde de paydalanugha ynghayly. Ásirese, mal sharuashylyghymen ainalysatyn qoyshylar ýshin, tipti zertteushi geologtar ýshin taptyrmas baspana.

Mineki, qazaq әlem órkeniyetine qanshama ýles qosqanyn tarihtyng ózi dәleldep berdi. «Týbin bilmegen týgin bilmeydi» deydi. Biz qyzghaldaqtyng otany Gollandiya dep qatelesemiz, «Altyn adamdy» turistik nysangha ainaldyra almaymyz, almany býkil elge taratyp jiberip ózimiz aiyrylyp qalghaly otyrmyz. Jylqyny qolgha ýiretuding avtorlyghyna baylanysty shyqqan dau da bar. Sayyp kelgende, tarihty jýieley almay otyrmyz. Últtyq tarihymyzdyng tónireginde tuyndaghan dau -damay men problemalardyng nýktesin qong ýshin sheteldik zertteushiler men otandyq zertteushiler ne tarihshylar bilek sybana kirisse, tapqan dәlelderdi sifrlandyru talabyna say oraylastyrsa birshama nәtiyjege qol jetkizerimiz anyq. Tarihtyng tetigin tapqandar ghana mol jetistikke jete alatyny sekildi, biz de tetigin tapsaq, mәdeni, ruhani, ekonomikalyq túrghydan damityndyghymyzgha shýbә joq. Talqylap, qúr daqpyrtpen kópire beruden góri, naqty iske kóshken jón. Qoryta aitqanda, biz  Úly dalanyng úlylyghyn tanyta almay otyrghan «úrpaq» degen ataqty arqalap ketpesek iygi edi...

Nazym Joldasova

Abai.kz