Ontýstik ónirinen shyqqan myrza tolghau kýiding bir zanghary – Orazbek Sәrsenovting esimi jalpy júrtqa keng tanymal bolmaghanymen, kәsiby kýishil qauymgha jaqsy tanys. Onyng tartqan kýileri siyrek bolsa da Qazaq radiosynan berilip túrady, kýishi shygharmashylyghyna arnalghan radioocherkter de bar. Birsypyra tuyndylary kýy fonotekalarynda tirkeuli, dәstýrli aspaptyq tuyndylar antologiyasyna shyghuy da josparlanuda. Al osy O.Sәrsenovting kýy múrasyn qay mektepke jatqyzamyz?

Óz sazy, óz maqamy bar arnaly dariya 

Qazaqtyng kýy óneri belgili bir qalyptasqan oryndaushylyq mәnerge baylanysty damityny, soghan oray aimaqtyq dәstýr-salty bar mektep týzetini belgili jayt. Dombyra kýileri tabighatyna qaray Batys Qazaqstan (Atyrau-Oral), Manghystau, Syr-Jiydelibaysyn, Jetisu, Qaratau, Saryarqa, Shyghys Qazaqstan bolyp jeti mektepke bólinedi. «Bólinedi» deuding ózi – shartty úghym, sebebi qazaqy kýy tolghau – әuelden әuezi birtútas dýniye. Búl anyqtamany «arghy asyly biregey týrkilik sarynnyng ghasyrlar boyy zamanyna say bayyrghy yrghaq pen súlu sazgha shomylyp kemeldengeni, sóitip, auyzsha damyghan aspaptyq mәdeniyetimizding saharadaghy san aluan sazdyq kelisimdi boyyna sinirgeni» dep úqqanymyz dúrys.

«Kýishilikting mekteby anyqtamasy qazirgi oqytu jýiesine baylanysty tuyndaghan әdisteme» degen kisi qatelespek, sebebi dәstýrli tanymnyng tamyry terende, ata-babamyz qazaq dalasynda sayran salghan sal-seri, әnshi-kýishining qay elding kisisi ekenin dombyra alyp «әu» degeninen, eki ishekti bir qaqqanynan tanyghan. Yaghny qazaqtyng kýy qazynasynyng kәsiby týrde týzilui HVIII-HIH ghasyrlarda-aq jýzege asqany barshagha ayan.

Atalghan kýishilik mektepterding ishinde, ókinishke qaray, birtútas «Ontýstik kýishilik mektebi» degen sóz kezdespeydi. Onyng ornyna kóbinese «Qaratau kýishilik mektebi» jýredi. Al endi «Ázireti Qaratau», «Kie qonghan syrly Sozaq» dep el ishinde aty ardaqtalatyn osynau ólkening jaghyrapiyasy jalpaq ontýstikke kele bermeydi, sebebi ol – Qarataudyng shoqy-silemderining kýnesi emes, teriskeyin jaylaghan el. Sozaq – Moyynqúmnyng jalyn keshe, Jetiqonyr dalasy arqyly Saryarqagha iyek artady, sondyqtan el ishinde ony «Saryarqanyng Órqaqpasy» deydi. Qarataudaghy әmbe kýishilikting aldy-artyndaghy shejirede arqanyng shýigin óneri basymyraq, qobyzshylyq salt – Yqylastan (Yqylas Dýkenúly – Qaraghandy oblysy, Janaarqa audanynyng tumasy), dombyrashylyq jol berisi – Arghyn Dayrabay, Saydaly Sary Toqadan, әrisi – Itayaq, Tәttimbetterden bastau alady.

Osy sebepten bolar, qazirgi ontýstik ólkening kýngey túsynda Qaratau shertpeleri etene sine qoymaghany angharylady, onyng esesine jergilikti ónerpazdar Jiydelibaysyn, Syr dәstýrine jýrdek keledi. Ontýstik kýishilerining saryny kóbinese Álshekey, Qazanghap ýlgisine beyimdele bitedi, tókpeley, jeldirmelete tolghaugha әues. Jalpy «shertpe mektebin jatyrqamaydy» degenning ózinde ontýstikting kýngeyindegi elding atadan

daryghan ózindik tól maqamy bar, әlbette, salystyra kelsek, Qarataudaghy kýishilikten alabólek arna ekeni birden andalady.

Ontýstik kýileri, әsirese Qyzylqúm dalasyn mekendegen qalyng júrttyng әn-kýii, irgeles Myrzashól, Tamdy, Jyzaq topyraghynda ónip-ósken júrttyng óneri – óz maqamy, óz sazy qalyptasqan dariyaly bir qazyna. Búl jóninde aitylghan, jazylghan zertteuler de barshylyq, әsirese Rahmanqúl Berdibay, Aqseleu Seydimbek, Iliya Jaqanov, Berik Jýsipov siyaqty ghalymdar búl aimaqtaghy dombyrashylyq ónerding yrghyn ekenin jәne arghy tarihy Altyn Orda zamanynan syr tartatynyn kezinde qamshymen núsqaghanday atap-atap jazghan edi. Foliklortanushy B.Jýsipov: «Syr boyy kýishilerining shygharmashylyghy – muzykatanudaghy tyng arna. Úmyt bolu qaupi tóngen zamanda qayta týlegen Syr kýiining qazaq әleumetining әli talay kәdesine jarary sózsiz», – dep jazady (Jýsipov B. Jiydelibaysyn kýileri. Oqu qúraly. Almaty. «Ghylym». 2000 jyl. 14-bet).

Syr boyy kýishilik mektebining bir saghasy – Qyzylqúm dombyrashylyq ýlgisi turaly alghash qalam terbegen osy B.Jýsipov edi. «Jiydelibaysyn kýileri» atty kezinde qazaqtyng kýy ónerinde sensasiya tudyrghan osy ghylymy enbekting ruhaniyatymyzgha qozghau salar serpini әli kýnge óte ózekti, sebebi búl – úlystyq dәuirding tarihy. Sondyqtan bolashaqta atalmysh zertteuding jalghasy da bolary sózsiz.

Áytse de búl aimaqtaghy mәner qazirgi kezendegi ghylymy kózqarastargha say «Shyghys Qazaqstan kýishilik mektebi», «Batys Qazaqstan kýishilik mektebi» degendey kósheli jolgha týse qoymaghan. Osynyng minәii sebebi qanday? Alandy qauym, alqaly úlys qonghan osynau ólkede kýy ónerining tarihy damuy kómeski tarta bastaghan ba? Álde dombyrashylyqtyng kәsibiy-dәstýrli joly ýziluge bet týzep, zamany kelgen song tabighy ýderisi toqtaghan ba? Tómende osy súraqtargha jauap izdeuge talap etpekpiz. Áueli úlys shejiresine, el men jer tarihyna qysqasha sholu jasalyq.

Ózbek pen qazaqtyng bauyry ajyramaghan kez edi...

Qyzylqúm – Kindik Aziyanyng eng úlyq dalasy, ol Ámudariya men Syrdariyanyng ortasyndaghy shóleyt alapta ornalasqan, qazirgi Ózbekstan, Qazaqstan, Týrkimenstan memleketterining aumaghyna ortaq ólke. XVIII ghasyrdan XX ghasyrdyng basyna deyin búl ólke Qoqan memleketine qarady. Zamanynda Qoqan qazirgi Ózbekstan, Tәjikstan, Qashghar, Qyrghyzstandy biriktirgen alyp júmhriyat boldy (Qoqannan bólek óz egemendikteri bar Búqar әmirligi men Hiua memleketi de qatar ómir sýrdi, әregidik sharpysqany bolghanmen búlardyng ózara sayasaty men mәdeniyeti ortaq edi. Al Qazaq handyghy búl ghasyrlarda óz biyliginen airylyp, otarshylyq qamytyn kiygeni tarihtan ayan). XIX ghasyrdyng songhy shiyreginde Qoqandy aq patsha jaulap aldy da, atyn «Orys imperiyasynyng Týrkistan general-gubernatorlyghy» dep ózgertti, ortalyghy Ferghana angharyndaghy Qoqan qalasy boldy. Keyinnen Hiuagha qarasty Syr boyyndaghy eldi Orynbor general-gubernatory V.A.Perovskiy shapty, artynsha Aqmeshit pen Tashkentti general P.M.Kaufman basyp aldy. Ontýstik ónirge, qazirgi Shymkent qalasy men onyng kýngeyindegi Qyzylqúmgha qaraytyn jerlerge general Chernyaev әmir jýrgizdi de, «Orys Týrkistanynyn»

astanasy etip ejelgi Tashkent shәrin (býgingi Ózbekstan astanasy) bekitti. 1917-1918 jyldarda Reseydegi qazan tónkerisinen song Qoqan handyghy qayta bas kóterdi, jas ókimet «Týrkistan múhtariyaty» (avtonomiya) bolyp ataldy, onyng basynda Týrkistan kósemi – Mústafa Shoqay boldy.

Alayda búl quanysh úzaqqa sozylmady, qandy qylyshyn sýirete kelgen bolishevikter Týrkistan múhtariyatyn qangha bóktirip, ornyna óz rejiymin ornatty. Kenes ókimeti kindigi bir bauyrlas úlystardy kýshpen ajyratty, úsaq avtonomiyalargha bólshektedi, Syr men Ámudi tel emgen ortaaziyalyq júrt endigi jerde jasandy shekarasy bar úsaq dәuletterge, avtonomiyaly respublikalargha, okrugterge bólinip, shashyrap ketti. Qoqan, Hiua dәuirindegi Qazaq elining basyna týsken salyq auyrtpashylyghy, kóshpeli men otyryqshy arasyndaghy qaqtyghystar bólek әngime. Alayda at qúiryghyn kesisken jerleri joq. Tarihy qayshylyghy men sayasy tartysyna qaramastan osynau týrki tamyrlas Orta Aziya halyqtary belgili bir sayasiy-әkimshilik, ghylymiy-mәdeny jәne diny ruhaniyat oshaghynda әrdayym ymyraly bolyp keldi.

General P.M.Kaufman joryghynda onyng әskery kapelimeysteri bolghan Avgust Eyhgorn kәsiby ónertanushy retinde Týrkistan ónirining mәdeniyetin, ónerin kóp zerttedi, әn-kýilerdi notagha jazdy, jergilikti halyqtyng túrmys-tirshiligi turaly jazbalar qaldyrdy. Týrkistan ólkesinde 13 jyl ómir sýrgen onyng arqasynda qazaqtyng aspaptyq muzykasy әlem nazaryna alghash ret ilikkenin aitu paryz. Onyng «Pesny y napevy Sentralinoy Azii» atty etnografiyalyq alibomy eki bólimnen túrady, birinshisi «Kirgizy», ekinshisi «Muzyka uzbekov» dep atalady. Ózbekstandaghy, Qazaqstannyng ontýstigindegi jәne Syr boyyndaghy qazaqtardyng ónerine Eyhgornnyng bergen baghasy joghary, búl jóninde ol: «V smysle muzykalinogo blagorodstva, narodnoy teploty, dushevnogo soderjaniya y samobytnoy sily zdoroviya kazahskaya muzyka prevoshodit muzyku drugih narodov», – dep tamsanghan.

Taghy bir jazbasynda mynaday sózder órilgen: «...kirgizskie pesny s ih siloy y polnozvuchnostiu, s dushoy y chuvstvom, zastavily menya voskliknuti: «Da! Eto – istinnaya, nastoyashaya muzyka, kotoraya deystviytelino darit chelovecheskomu serdsu uteshenie y udovletvoreniye! Y daje teperi, kogda ya pishu etot ocherk, posle istekshego desyatka let... zvuchat vo mne postoyanno s toy je krasotoy y s toy je prelestiu ety pesny stepey, yavlyayshiyesya simvolom chisteyshego stremleniya y nepoddelinogo iskaniya zvukov iz toy sfery, kotoraya nosit nazvanie muzyki! Ety pesni, s nashey storony, polnostiu zaslujivait dostoynogo k nim uvajeniya y spravedlivogo otnosheniya!» (T.M.Djaniy-zade. Muzykalinaya kulitura Russkogo Turkestana. Kniga-katalog (po materialam muzykalino-etnograficheskogo sobraniya Avgusta Eyhgorna, voennogo kapelimeystera v Tashkente (1870-1883 gg.). Moskva, 2013. 25-str.).

A.Eyhgorn ómir sýrgen zamanda ózbek pen qazaqtyng bauyry ajyramaghan edi. Deshti-Qypshaq zamanynan beri qazirgi Ózbekstan men Qazaqstanda teng ómir keship kele jatqan iri taypalar – ýisin, jalayyr, alshyn, qiyat, kerey, arghyn, taraqty, nayman, qypshaq, qanjyghaly, qonyrat, qanly, kereyit, merkit, tama, tabyn, ramadan, manghyt, tanghyt, qataghan, keneges, qoralas, hangeldi,

qúlan (qypshaq), qúrama, shanyshqyly, kiyikshi, qyryqsadaq (qyryqmyltyq) jәne qazaqqa singen qyrghyz, qalmaqtyng azdaghan әuletteri de boldy. Búlardyng altyn besigi – Syr men Ámu, Qyzylqúmnyng apaytós dalasy. Ózbekstandaghy qazaqtyng qasiyetti jerleri – Samarqandaghy Jalantós batyr qúlpytasy, Tashkendegi Tóle by kesenesi, Búharanyng Núrata jerindegi Áyteke by ziraty, búlardan bólek Shymyr ata, Jylandy ata, Jalanash әuliye, Shopan ata, Sýiel ata, Kókterek әuliye, Babay sherter, Qús qonbas әuliye, Zәrket baba, Aqsaq ata, Núreke әuliye, Bylghary ata, Kóktilek ata, Kóktondy ata, Qúdaybergen ata, Ense әulie siyaqty ortaq tәueterlerimiz bar. Ózbekstan ishindegi qazaq rulary ataqonys retinde qosózen – Ámudariya men Syrdariyany ejelden qystaghan júrt, últ retinde qazirgi ózbek qúramyna assimilyasiyalanbaghan.

Ózbekstanda osy kýni ózderin resmy týrde ózbek últyna jatqyzatyn qazaqqa tuys eki iri «kóshpeli ózbek» taypasy bar, olar – qonyrattar men laqaylar. Laqaydyng tili, óneri bólekteu, qazaqqa etene jaqyny – qonyrattar. Qazirgi Ózbekstanda túratyn qonyrattar «diaspora» emes, avtohtondy últ, yaghny tarihy otany, jeri bar jergilikti halyq bolyp sanalady. Olar 1930 jyly qazirgi Ózbek memleketi tu kótergende sanaqqa jeke subetnos retinde tirkelgen. Ózbek qonyrattary Boqtanbaly, Ayynly, Qostanbaly, Qanjyghaly, Tórtuyl dep bes atagha bólinedi, olar býgingi qaraqalpaq, qazaq qonyrattarymen atalas. Búlar Ózbekstannyng barlyq aimaqtarynda derlik kezdesedi, degenmen tarihy otany – ejelgi Jiydelibaysyn jeri. Baysyngha qarasty negizgi jerler – Qashqadariya, Súrhandariya aimaqtary.

Ózbek qonyrattary býginge deyin ózindik derbes etnostyq qasiyetterin saqtaghan, jartylay kóshpeli ómir sýredi, kókpar tartady, dombyra shertedi, jyr aitady. Mynjyldyq tarihy bar «Alpamys batyr» dastanyn kie tútady. Ózbek qonyrattarynyng dombyrashylyghy da jaqsy damyghan, baysyn kýishilik naqyshy qalyptasqan, ózindik shertu mәneri bar. Úly dalanyng kóshpeli qazaq pen ózbekke ortaq bayyrghy saryny búzylmaghan. Baysyn dәstýri mektebi jaghynan qazaq, qaraqalpaq, týrkimen kýilerine jaqyn keledi, tek kóne horezmdik mәdeniyet yqpalynan payda bolghan qayyrymdardyng aksenti erekshelep túratyny bar. Endi osy jóninde sóz jalghalyq.

Qazaqstanda – tyiyldy, Ózbekstanda – órkendedi

Qonyrattar – ózbek muzykasy mәdeniyetindegi «qunghiroti» degen aspaptyq-muzykalyq janrdyng basiyesi. Ózbek muzykasynyng bilgiri Fayzolla Karomatov zertteulerinde qonyrat kýilerining erekshe stiyli bar ekenin atap ótedi, bólek aspaptyq janr retinde qalyptasqanyn jazady: «Osoboe vnimanie privlekait takie dombrovye piesy, kak «Qungiroti» («Kongratskaya»), «Lakay» («Lakayskaya») y drugiye. Uje nazvaniya etih pies y shirokaya ih populyarnosti v mestnostyah, gde projivait kongraty, lakay y dr., po iymeny kotoryh nazvany piesy, ukazyvayt na prinadlejnosti etih melodiy tomu ily inomu rodu ily plemeni» (Karomatov F. Uzbekskaya dombrovaya muzyka. Gospolitizdat UzSSR, Tashkent. 1962. 14-str).

F.Karomatovtyng «Uzbekskaya dombrovaya muzyka» atty kitabyna Baysyn aimaghynda túratyn kýishilerden kóptarauly «Qunghirotiy», «Qunghiroty saet» (sayat, anshylyq), «Qunghirot kuy», «Qunghirot chertiysh», «Qara Qunghirotiy»

degen kýilerdi kirgizedi, sonymen qatar Baysynnyng dәulesker kýishileri retinde Shәdi Álimardanovty, Músylmanqúl Altiyevti, Joraqúl Daniyarovty, Túrsyn Abyroyovty, Narsha Baratovty atap ótedi. Ásirese Shәdi kýishi turaly iltipatpen mynaday pikir aitady: «Trudno nazvati cheloveka, kotoryy ne znal by v kolhoze «Ghalaba» Saryassiyskogo rayona Surhandariinskoy oblasti, prekrasnogo dombrista, stareyshego chabana Shodi-ata Alimardanova. Ego horosho znait y v drugih mestnostyah etogo rayona. Proslavlennomu dombristu v 1956 godu, v god pribyvaniya nashey ekspedisiy ispolnilosi 68 let. Nesmotrya na preklonnyy vozrast, on prekrasno vladel dombroy y mastersky ispolnyal tradisionnye pastusheskie dombrovye piesy, sostavlyavshie s detskih let ego «repertuar». Odnoselichane slushaly Alimardanova zataiv dyhaniye, stremyasi ovladeti «sekretom» ego ispolniyteliskogo masterstva» (Karomatov F. Uzbekskaya dombrovaya muzyka. Gospolitizdat UzSSR, Tashkent. 1962. 5-str).

Ózbek qonyrattarynyng dombyrasynda perne bolmaydy, «Alpamys batyrdy» jyrlaytyn bahshylary (jyrshylary) dombyrany «saz» dep te ataydy. Kýilerining qúrylysynda qazaqy buyndyq, saghalyq forma saqtalghan, kýidi shertip te, tolghap ta tarta beredi. Shertpe kýilerdi «ghariby chertiysh», «boyymcha chertiysh» dep eki ýlgige bóledi. Búdan basqa «dovra chertiysh» degen de kýy ýlgisi bar, ol – kýldirgi minezdegi (ymoreska) qoldy oinata shertetin eltimeli shygharma. Tókpe kýilerding bir parasy – jyr kýiler, ony «doston kýi» dep ataydy, yaghny dastan aitardyng aldynda baqshy tartatyn qaratpa kýiler toptamasy. Al tolghau kýidi «dombyra kýi» dep taraulatyp tarta beredi. Búlardan basqa by kýilerining de san týrli ýlgileri saqtalghan. Al endi osy ýlgilerding bәrin bir janrgha biriktire kele jalpylama «Qunghirotiy», «Qunghirot kuy» dep ataydy.

HIH ghasyrdyng ortasy, HH ghasyrdyng basynda Jiydelibaysynnan bastau alatyn «qonyrat kýileri» qazirgi Qyzylorda, Týrkistan oblystarynda túratyn qazaqtardyn, Ámu saghasyn jaylaghan qaraqalpaqtardyng da ortaq

muzykalyq múrasy bolyp sanaldy. Sebebi búl sartauyl sazymen bylghanbaghan, saghasy kemel, qaghysy tepkindi, naghyz ejelgi kóshpelilerding múrasy edi. Qaraqalpaq kýishilerinde «qonyraty kýiler» izi әli sarqylmaghan, olar dombyra men dutarda teng tarta beredi. Alayda konsertterde atyn atap oryndau mәselesi qiyndap ketkenge úqsaydy. Sebebi qaraqalpaq kýishilik dәstýrinde týrikmen, noghay saryny ýdemeli. Jiydelibaysyndyq «qonyrat kýilerinin» qazaq arasynda tyiyluy qazan tónkerisinen keyin bastaldy, kenes ókimetining sayasy pәrmeni ony «basmashylardyng kýii» dep aiyptady, ilude bir qayyrmasyn shertkenderdi ayamady, atty, asty, itjekkenge aidap otyrdy. Sóitip, ótken ghasyrdyng 30-jyldar múghdarynda qosózenning dombyrada sóilegen úly saryny qazaq jerinde ómir sýruin mýlde toqtatty.

«Qonyrati» ýlgisinde kýy shertip ótken songhy ónerpaz – Álshekey Bektibayúly (1847-1932). Ónerliler arasynda «qonyraty kýi» degen aty da joyyldy, keyingi úrpaqtyng sanasynda sarghayghan estelikter bar ekeni ras, biraq ony qoghamdap zertteushiler de bolmady. Endigi jerde kenes iydeologiyasy ózbek pen qazaqtyng aspaptyq ónerin bóle zertteudi qolgha aldy. Tek A.Zataevich qana osy ólkedegi qonyrattardyng әn-kýilerining ereksheligin sipattaghan jazbalar qaldyrdy. Zataevichke Hiua jerindegi qonyrat әnderin oryndaghan qazaq teatrynyng atasy, halyq arasynda «Narkom» atanghan Temirbek Jýrgenov bolatyn. Zataevich búl jóninde: «T.Jurgenov – intelliygentnyy y serieznyy molodoy kazah, osnovatelineyshiy znatok syrdariinskih pesen, davshiy mne chrezvychayno sennye soobsheniya pesen Konratovskogo roda, proishodyashego iz Hivy. K sojalenii, nesmotrya na vse moy staraniya, mne ne dovelosi bolee ischerpyvaishe ispolizovati shirokui osvedomlennosti etogo lisa v starinnom pesennom tvorchestve ego Rodiny».

Al endi Ózbekstanda kerisinshe jaghday etek aldy. Jiydelibaysyn jerining kýishilik óneri damy týsti. Ózbekting dombyrashylyq óneri ózbek muzykasynyng jana tarihyna «Qonyrat kýileri» degen atpen kirdi. Qonyrat kýileri taqyrybyna simfoniyalyq, kameralyq shygharmalar da jazyldy. Jana dәuirde egemen el bolghan Ózbekstan memleketi Súrhan jazirasynyng mәdeny múrasyn damytugha kýsh-jigerin ayamady. 2011 jyly Baysyn ólkesindegi qonyrattardyng jyry men kýii «adamzattyng auyzsha damyghan jәne materialdyq emes qúndylyqtary» retinde tanylyp, YuNESKO tizimine endi.

(Jalghasy bar)

Maqsat Múhitdenov,

Qazaqstan Respublikasynyng Mәdeniyet qayratkeri,
Qyrghyz Respublikasyna enbek sinirgen qayratker,
týrkolog, muzyka zertteushisi

Abai.kz