وڭتۇستىك وڭىرىنەن شىققان مىرزا تولعاۋ كۇيدىڭ ءبىر زاڭعارى – ورازبەك سارسەنوۆتىڭ ەسىمى جالپى جۇرتقا كەڭ تانىمال بولماعانىمەن، كاسىبي كۇيشىل قاۋىمعا جاقسى تانىس. ونىڭ تارتقان كۇيلەرى سيرەك بولسا دا قازاق راديوسىنان بەرىلىپ تۇرادى، كۇيشى شىعارماشىلىعىنا ارنالعان راديووچەركتەر دە بار. ءبىرسىپىرا تۋىندىلارى كۇي فونوتەكالارىندا تىركەۋلى، ءداستۇرلى اسپاپتىق تۋىندىلار انتولوگياسىنا شىعۋى دا جوسپارلانۋدا. ال وسى و.سارسەنوۆتىڭ كۇي مۇراسىن قاي مەكتەپكە جاتقىزامىز؟

ءوز سازى، ءوز ماقامى بار ارنالى داريا 

قازاقتىڭ كۇي ونەرى بەلگىلى ءبىر قالىپتاسقان ورىنداۋشىلىق مانەرگە بايلانىستى داميتىنى، سوعان وراي ايماقتىق ءداستۇر-سالتى بار مەكتەپ تۇزەتىنى بەلگىلى جايت. دومبىرا كۇيلەرى تابيعاتىنا قاراي باتىس قازاقستان (اتىراۋ-ورال), ماڭعىستاۋ، سىر-جيدەلىبايسىن، جەتىسۋ، قاراتاۋ، سارىارقا، شىعىس قازاقستان بولىپ جەتى مەكتەپكە بولىنەدى. «بولىنەدى» دەۋدىڭ ءوزى – شارتتى ۇعىم، سەبەبى قازاقى كۇي تولعاۋ – اۋەلدەن اۋەزى ءبىرتۇتاس دۇنيە. بۇل انىقتامانى «ارعى اسىلى بىرەگەي تۇركىلىك سارىننىڭ عاسىرلار بويى زامانىنا ساي بايىرعى ىرعاق پەن سۇلۋ سازعا شومىلىپ كەمەلدەنگەنى، ءسويتىپ، اۋىزشا دامىعان اسپاپتىق مادەنيەتىمىزدىڭ ساحاراداعى سان الۋان سازدىق كەلىسىمدى بويىنا سىڭىرگەنى» دەپ ۇققانىمىز دۇرىس.

«كۇيشىلىكتىڭ مەكتەبي انىقتاماسى قازىرگى وقىتۋ جۇيەسىنە بايلانىستى تۋىنداعان ادىستەمە» دەگەن كىسى قاتەلەسپەك، سەبەبى ءداستۇرلى تانىمنىڭ تامىرى تەرەڭدە، اتا-بابامىز قازاق دالاسىندا سايران سالعان سال-سەرى، ءانشى-كۇيشىنىڭ قاي ەلدىڭ كىسىسى ەكەنىن دومبىرا الىپ «ءاۋ» دەگەنىنەن، ەكى ىشەكتى ءبىر قاققانىنان تانىعان. ياعني قازاقتىڭ كۇي قازىناسىنىڭ كاسىبي تۇردە ءتۇزىلۋى حVIII-حIح عاسىرلاردا-اق جۇزەگە اسقانى بارشاعا ايان.

اتالعان كۇيشىلىك مەكتەپتەردىڭ ىشىندە، وكىنىشكە قاراي، ءبىرتۇتاس «وڭتۇستىك كۇيشىلىك مەكتەبى» دەگەن ءسوز كەزدەسپەيدى. ونىڭ ورنىنا كوبىنەسە «قاراتاۋ كۇيشىلىك مەكتەبى» جۇرەدى. ال ەندى «ازىرەتى قاراتاۋ»، «كيە قونعان سىرلى سوزاق» دەپ ەل ىشىندە اتى ارداقتالاتىن وسىناۋ ولكەنىڭ جاعىراپياسى جالپاق وڭتۇستىككە كەلە بەرمەيدى، سەبەبى ول – قاراتاۋدىڭ شوقى-سىلەمدەرىنىڭ كۇنەسى ەمەس، تەرىسكەيىن جايلاعان ەل. سوزاق – مويىنقۇمنىڭ جالىن كەشە، جەتىقوڭىر دالاسى ارقىلى سارىارقاعا يەك ارتادى، سوندىقتان ەل ىشىندە ونى «سارىارقانىڭ ورقاقپاسى» دەيدى. قاراتاۋداعى امبە كۇيشىلىكتىڭ الدى-ارتىنداعى شەجىرەدە ارقانىڭ شۇيگىن ونەرى باسىمىراق، قوبىزشىلىق سالت – ىقىلاستان (ىقىلاس دۇكەنۇلى – قاراعاندى وبلىسى، جاڭاارقا اۋدانىنىڭ تۋماسى), دومبىراشىلىق جول بەرىسى – ارعىن دايراباي، سايدالى سارى توقادان، ءارىسى – يتاياق، تاتتىمبەتتەردەن باستاۋ الادى.

وسى سەبەپتەن بولار، قازىرگى وڭتۇستىك ولكەنىڭ كۇنگەي تۇسىندا قاراتاۋ شەرتپەلەرى ەتەنە سىڭە قويماعانى اڭعارىلادى، ونىڭ ەسەسىنە جەرگىلىكتى ونەرپازدار جيدەلىبايسىن، سىر داستۇرىنە جۇردەك كەلەدى. وڭتۇستىك كۇيشىلەرىنىڭ سارىنى كوبىنەسە الشەكەي، قازانعاپ ۇلگىسىنە بەيىمدەلە بىتەدى، توكپەلەي، جەلدىرمەلەتە تولعاۋعا اۋەس. جالپى «شەرتپە مەكتەبىن جاتىرقامايدى» دەگەننىڭ وزىندە وڭتۇستىكتىڭ كۇنگەيىندەگى ەلدىڭ اتادان

دارىعان وزىندىك ءتول ماقامى بار، البەتتە، سالىستىرا كەلسەك، قاراتاۋداعى كۇيشىلىكتەن الابولەك ارنا ەكەنى بىردەن اڭدالادى.

وڭتۇستىك كۇيلەرى، اسىرەسە قىزىلقۇم دالاسىن مەكەندەگەن قالىڭ جۇرتتىڭ ءان-كۇيى، ىرگەلەس ءمىرزاشول، تامدى، جىزاق توپىراعىندا ءونىپ-وسكەن جۇرتتىڭ ونەرى – ءوز ماقامى، ءوز سازى قالىپتاسقان داريالى ءبىر قازىنا. بۇل جونىندە ايتىلعان، جازىلعان زەرتتەۋلەر دە بارشىلىق، اسىرەسە راحمانقۇل بەردىباي، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، ءىليا جاقانوۆ، بەرىك ءجۇسىپوۆ سياقتى عالىمدار بۇل ايماقتاعى دومبىراشىلىق ونەردىڭ ىرعىن ەكەنىن جانە ارعى تاريحى التىن وردا زامانىنان سىر تارتاتىنىن كەزىندە قامشىمەن نۇسقاعانداي اتاپ-اتاپ جازعان ەدى. فولكلورتانۋشى ب.ءجۇسىپوۆ: «سىر بويى كۇيشىلەرىنىڭ شىعارماشىلىعى – مۋزىكاتانۋداعى تىڭ ارنا. ۇمىت بولۋ قاۋپى تونگەن زاماندا قايتا تۇلەگەن سىر كۇيىنىڭ قازاق الەۋمەتىنىڭ ءالى تالاي كادەسىنە جارارى ءسوزسىز»، – دەپ جازادى ء(جۇسىپوۆ ب. جيدەلىبايسىن كۇيلەرى. وقۋ قۇرالى. الماتى. «عىلىم». 2000 جىل. 14-بەت).

سىر بويى كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ ءبىر ساعاسى – قىزىلقۇم دومبىراشىلىق ۇلگىسى تۋرالى العاش قالام تەربەگەن وسى ب.ءجۇسىپوۆ ەدى. «جيدەلىبايسىن كۇيلەرى» اتتى كەزىندە قازاقتىڭ كۇي ونەرىندە سەنساتسيا تۋدىرعان وسى عىلىمي ەڭبەكتىڭ رۋحانياتىمىزعا قوزعاۋ سالار سەرپىنى ءالى كۇنگە وتە وزەكتى، سەبەبى بۇل – ۇلىستىق ءداۋىردىڭ تاريحى. سوندىقتان بولاشاقتا اتالمىش زەرتتەۋدىڭ جالعاسى دا بولارى ءسوزسىز.

ايتسە دە بۇل ايماقتاعى مانەر قازىرگى كەزەڭدەگى عىلىمي كوزقاراستارعا ساي «شىعىس قازاقستان كۇيشىلىك مەكتەبى»، «باتىس قازاقستان كۇيشىلىك مەكتەبى» دەگەندەي كوشەلى جولعا تۇسە قويماعان. وسىنىڭ ءمىنايى سەبەبى قانداي؟ الاڭدى قاۋىم، القالى ۇلىس قونعان وسىناۋ ولكەدە كۇي ونەرىنىڭ تاريحي دامۋى كومەسكى تارتا باستاعان با؟ الدە دومبىراشىلىقتىڭ كاسىبي-ءداستۇرلى جولى ۇزىلۋگە بەت تۇزەپ، زامانى كەلگەن سوڭ تابيعي ۇدەرىسى توقتاعان با؟ تومەندە وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋگە تالاپ ەتپەكپىز. اۋەلى ۇلىس شەجىرەسىنە، ەل مەن جەر تاريحىنا قىسقاشا شولۋ جاسالىق.

وزبەك پەن قازاقتىڭ باۋىرى اجىراماعان كەز ەدى...

قىزىلقۇم – كىندىك ازيانىڭ ەڭ ۇلىق دالاسى، ول ءامۋداريا مەن سىرداريانىڭ ورتاسىنداعى شولەيت الاپتا ورنالاسقان، قازىرگى وزبەكستان، قازاقستان، تۇركىمەنستان مەملەكەتتەرىنىڭ اۋماعىنا ورتاق ولكە. XVIII عاسىردان XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن بۇل ولكە قوقان مەملەكەتىنە قارادى. زامانىندا قوقان قازىرگى وزبەكستان، تاجىكستان، قاشعار، قىرعىزستاندى بىرىكتىرگەن الىپ جۇمحريات بولدى (قوقاننان بولەك ءوز ەگەمەندىكتەرى بار بۇقار امىرلىگى مەن حيۋا مەملەكەتى دە قاتار ءومىر ءسۇردى، ارەگىدىك شارپىسقانى بولعانمەن بۇلاردىڭ ءوزارا ساياساتى مەن مادەنيەتى ورتاق ەدى. ال قازاق حاندىعى بۇل عاسىرلاردا ءوز بيلىگىنەن ايرىلىپ، وتارشىلىق قامىتىن كيگەنى تاريحتان ايان). XIX عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە قوقاندى اق پاتشا جاۋلاپ الدى دا، اتىن «ورىس يمپەرياسىنىڭ تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى» دەپ وزگەرتتى، ورتالىعى فەرعانا اڭعارىنداعى قوقان قالاسى بولدى. كەيىننەن حيۋاعا قاراستى سىر بويىنداعى ەلدى ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى ۆ.ا.پەروۆسكي شاپتى، ارتىنشا اقمەشىت پەن تاشكەنتتى گەنەرال پ.م.كاۋفمان باسىپ الدى. وڭتۇستىك وڭىرگە، قازىرگى شىمكەنت قالاسى مەن ونىڭ كۇنگەيىندەگى قىزىلقۇمعا قارايتىن جەرلەرگە گەنەرال چەرنياەۆ ءامىر جۇرگىزدى دە، «ورىس تۇركىستانىنىڭ»

استاناسى ەتىپ ەجەلگى تاشكەنت ءشارىن (بۇگىنگى وزبەكستان استاناسى) بەكىتتى. 1917-1918 جىلداردا رەسەيدەگى قازان توڭكەرىسىنەن سوڭ قوقان حاندىعى قايتا باس كوتەردى، جاس وكىمەت «تۇركىستان مۇحتارياتى» (اۆتونوميا) بولىپ اتالدى، ونىڭ باسىندا تۇركىستان كوسەمى – مۇستافا شوقاي بولدى.

الايدا بۇل قۋانىش ۇزاققا سوزىلمادى، قاندى قىلىشىن سۇيرەتە كەلگەن بولشەۆيكتەر تۇركىستان مۇحتارياتىن قانعا بوكتىرىپ، ورنىنا ءوز رەجيمىن ورناتتى. كەڭەس وكىمەتى كىندىگى ءبىر باۋىرلاس ۇلىستاردى كۇشپەن اجىراتتى، ۇساق اۆتونوميالارعا بولشەكتەدى، سىر مەن ءامۋدى تەل ەمگەن ورتاازيالىق جۇرت ەندىگى جەردە جاساندى شەكاراسى بار ۇساق داۋلەتتەرگە، اۆتونوميالى رەسپۋبليكالارعا، وكرۋگتەرگە ءبولىنىپ، شاشىراپ كەتتى. قوقان، حيۋا داۋىرىندەگى قازاق ەلىنىڭ باسىنا تۇسكەن سالىق اۋىرتپاشىلىعى، كوشپەلى مەن وتىرىقشى اراسىنداعى قاقتىعىستار بولەك اڭگىمە. الايدا ات قۇيرىعىن كەسىسكەن جەرلەرى جوق. تاريحي قايشىلىعى مەن ساياسي تارتىسىنا قاراماستان وسىناۋ تۇركى تامىرلاس ورتا ازيا حالىقتارى بەلگىلى ءبىر ساياسي-اكىمشىلىك، عىلىمي-مادەني جانە ءدىني رۋحانيات وشاعىندا ءاردايىم ىمىرالى بولىپ كەلدى.

گەنەرال پ.م.كاۋفمان جورىعىندا ونىڭ اسكەري كاپەلمەيستەرى بولعان اۆگۋست ەيحگورن كاسىبي ونەرتانۋشى رەتىندە تۇركىستان ءوڭىرىنىڭ مادەنيەتىن، ونەرىن كوپ زەرتتەدى، ءان-كۇيلەردى نوتاعا جازدى، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى تۋرالى جازبالار قالدىردى. تۇركىستان ولكەسىندە 13 جىل ءومىر سۇرگەن ونىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ اسپاپتىق مۋزىكاسى الەم نازارىنا العاش رەت ىلىككەنىن ايتۋ پارىز. ونىڭ «پەسني ي ناپەۆى تسەنترالنوي ازي» اتتى ەتنوگرافيالىق البومى ەكى بولىمنەن تۇرادى، ءبىرىنشىسى «كيرگيزى»، ەكىنشىسى «مۋزىكا ۋزبەكوۆ» دەپ اتالادى. وزبەكستانداعى، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى جانە سىر بويىنداعى قازاقتاردىڭ ونەرىنە ەيحگورننىڭ بەرگەن باعاسى جوعارى، بۇل جونىندە ول: «ۆ سمىسلە مۋزىكالنوگو بلاگورودستۆا، نارودنوي تەپلوتى، دۋشەۆنوگو سودەرجانيا ي ساموبىتنوي سيلى زدوروۆيا كازاحسكايا مۋزىكا پرەۆوسحوديت مۋزىكۋ درۋگيح نارودوۆ»، – دەپ تامسانعان.

تاعى ءبىر جازباسىندا مىناداي سوزدەر ورىلگەن: «...كيرگيزسكيە پەسني س يح سيلوي ي پولنوزۆۋچنوستيۋ، س دۋشوي ي چۋۆستۆوم، زاستاۆيلي مەنيا ۆوسكليكنۋت: «دا! ەتو – يستيننايا، ناستوياششايا مۋزىكا، كوتورايا دەيستۆيتەلنو داريت چەلوۆەچەسكومۋ سەردتسۋ ۋتەشەنيە ي ۋدوۆلەتۆورەنيە! ي داجە تەپەر، كوگدا يا پيشۋ ەتوت وچەرك، پوسلە يستەكشەگو دەسياتكا لەت... زۆۋچات ۆو منە پوستوياننو س توي جە كراسوتوي ي س توي جە پرەلەستيۋ ەتي پەسني ستەپەي، ياۆليايۋششيەسيا سيمۆولوم چيستەيشەگو سترەملەنيا ي نەپوددەلنوگو يسكانيا زۆۋكوۆ يز توي سفەرى، كوتورايا نوسيت نازۆانيە مۋزىكي! ەتي پەسني، س ناشەي ستورونى، پولنوستيۋ زاسلۋجيۆايۋت دوستوينوگو ك نيم ۋۆاجەنيا ي سپراۆەدليۆوگو وتنوشەنيا!» (ت.م.دجاني-زادە. مۋزىكالنايا كۋلتۋرا رۋسسكوگو تۋركەستانا. كنيگا-كاتالوگ (پو ماتەريالام مۋزىكالنو-ەتنوگرافيچەسكوگو سوبرانيا اۆگۋستا ەيحگورنا، ۆوەننوگو كاپەلمەيستەرا ۆ تاشكەنتە (1870-1883 گگ.). موسكۆا، 2013. 25-ستر.).

ا.ەيحگورن ءومىر سۇرگەن زاماندا وزبەك پەن قازاقتىڭ باۋىرى اجىراماعان ەدى. دەشتى-قىپشاق زامانىنان بەرى قازىرگى وزبەكستان مەن قازاقستاندا تەڭ ءومىر كەشىپ كەلە جاتقان ءىرى تايپالار – ءۇيسىن، جالايىر، الشىن، قيات، كەرەي، ارعىن، تاراقتى، نايمان، قىپشاق، قانجىعالى، قوڭىرات، قاڭلى، كەرەيىت، مەركىت، تاما، تابىن، رامادان، ماڭعىت، تاڭعىت، قاتاعان، كەنەگەس، قورالاس، حانگەلدى،

قۇلان (قىپشاق), قۇراما، شانىشقىلى، كيىكشى، قىرىقساداق (قىرىقمىلتىق) جانە قازاققا سىڭگەن قىرعىز، قالماقتىڭ ازداعان اۋلەتتەرى دە بولدى. بۇلاردىڭ التىن بەسىگى – سىر مەن ءامۋ، قىزىلقۇمنىڭ ءاپايتوس دالاسى. وزبەكستانداعى قازاقتىڭ قاسيەتتى جەرلەرى – سامارقانداعى ءجالاڭتوس باتىر قۇلپىتاسى، تاشكەندەگى تولە بي كەسەنەسى، بۇحارانىڭ نۇراتا جەرىندەگى ايتەكە بي زيراتى، بۇلاردان بولەك شىمىر اتا، جىلاندى اتا، جالاڭاش اۋليە، شوپان اتا، سۇيەل اتا، كوكتەرەك اۋليە، باباي شەرتەر، قۇس قونباس اۋليە، زاركەت بابا، اقساق اتا، نۇرەكە اۋليە، بىلعارى اتا، كوكتىلەك اتا، كوكتوندى اتا، قۇدايبەرگەن اتا، ەڭسە اۋليە سياقتى ورتاق تاۋەتەرلەرىمىز بار. وزبەكستان ىشىندەگى قازاق رۋلارى اتاقونىس رەتىندە قوسوزەن – ءامۋداريا مەن سىرداريانى ەجەلدەن قىستاعان جۇرت، ۇلت رەتىندە قازىرگى وزبەك قۇرامىنا اسسيميلياتسيالانباعان.

وزبەكستاندا وسى كۇنى وزدەرىن رەسمي تۇردە وزبەك ۇلتىنا جاتقىزاتىن قازاققا تۋىس ەكى ءىرى «كوشپەلى وزبەك» تايپاسى بار، ولار – قوڭىراتتار مەن لاقايلار. لاقايدىڭ ءتىلى، ونەرى بولەكتەۋ، قازاققا ەتەنە جاقىنى – قوڭىراتتار. قازىرگى وزبەكستاندا تۇراتىن قوڭىراتتار «دياسپورا» ەمەس، اۆتوحتوندى ۇلت، ياعني تاريحي وتانى، جەرى بار جەرگىلىكتى حالىق بولىپ سانالادى. ولار 1930 جىلى قازىرگى وزبەك مەملەكەتى تۋ كوتەرگەندە ساناققا جەكە سۋبەتنوس رەتىندە تىركەلگەن. وزبەك قوڭىراتتارى بوقتاڭبالى، ايىنلى، قوستاڭبالى، قانجىعالى، ءتورتۋىل دەپ بەس اتاعا بولىنەدى، ولار بۇگىنگى قاراقالپاق، قازاق قوڭىراتتارىمەن اتالاس. بۇلار وزبەكستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا دەرلىك كەزدەسەدى، دەگەنمەن تاريحي وتانى – ەجەلگى جيدەلىبايسىن جەرى. بايسىنعا قاراستى نەگىزگى جەرلەر – قاشقاداريا، سۇرحانداريا ايماقتارى.

وزبەك قوڭىراتتارى بۇگىنگە دەيىن وزىندىك دەربەس ەتنوستىق قاسيەتتەرىن ساقتاعان، جارتىلاي كوشپەلى ءومىر سۇرەدى، كوكپار تارتادى، دومبىرا شەرتەدى، جىر ايتادى. مىڭجىلدىق تاريحى بار «الپامىس باتىر» داستانىن كيە تۇتادى. وزبەك قوڭىراتتارىنىڭ دومبىراشىلىعى دا جاقسى دامىعان، بايسىن كۇيشىلىك ناقىشى قالىپتاسقان، وزىندىك شەرتۋ مانەرى بار. ۇلى دالانىڭ كوشپەلى قازاق پەن وزبەككە ورتاق بايىرعى سارىنى بۇزىلماعان. بايسىن ءداستۇرى مەكتەبى جاعىنان قازاق، قاراقالپاق، تۇركىمەن كۇيلەرىنە جاقىن كەلەدى، تەك كونە حورەزمدىك مادەنيەت ىقپالىنان پايدا بولعان قايىرىمداردىڭ اكتسەنتى ەرەكشەلەپ تۇراتىنى بار. ەندى وسى جونىندە ءسوز جالعالىق.

قازاقستاندا – تىيىلدى، وزبەكستاندا – وركەندەدى

قوڭىراتتار – وزبەك مۋزىكاسى مادەنيەتىندەگى «قۋنعيروتي» دەگەن اسپاپتىق-مۋزىكالىق جانردىڭ باسيەسى. وزبەك مۋزىكاسىنىڭ بىلگىرى فايزوللا كاروماتوۆ زەرتتەۋلەرىندە قوڭىرات كۇيلەرىنىڭ ەرەكشە ءستيلى بار ەكەنىن اتاپ وتەدى، بولەك اسپاپتىق جانر رەتىندە قالىپتاسقانىن جازادى: «وسوبوە ۆنيمانيە پريۆلەكايۋت تاكيە دومبروۆىە پەسى، كاك «قۋنگيروتي» («كونگراتسكايا»), «لاكاي» («لاكايسكايا») ي درۋگيە. ۋجە نازۆانيا ەتيح پەس ي شيروكايا يح پوپۋليارنوست ۆ مەستنوستياح، گدە پروجيۆايۋت كونگراتى، لاكاي ي در.، پو يمەني كوتورىح نازۆانى پەسى، ۋكازىۆايۋت نا پرينادلەجنوست ەتيح مەلودي تومۋ يلي ينومۋ رودۋ يلي پلەمەني» (كاروماتوۆ ف. ۋزبەكسكايا دومبروۆايا مۋزىكا. گوسپوليتيزدات ۋزسسر، تاشكەنت. 1962. 14-ستر).

ف.كاروماتوۆتىڭ «ۋزبەكسكايا دومبروۆايا مۋزىكا» اتتى كىتابىنا بايسىن ايماعىندا تۇراتىن كۇيشىلەردەن كوپتاراۋلى «قۋنعيروتي»، «قۋنعيروتي ساەت» (سايات، اڭشىلىق), «قۋنعيروت كۋي»، «قۋنعيروت چەرتيش»، «قارا قۋنعيروتي»

دەگەن كۇيلەردى كىرگىزەدى، سونىمەن قاتار بايسىننىڭ داۋلەسكەر كۇيشىلەرى رەتىندە ءشادى ءاليماردانوۆتى، مۇسىلمانقۇل التيەۆتى، جوراقۇل دانياروۆتى، تۇرسىن ابىرويوۆتى، نارشا باراتوۆتى اتاپ وتەدى. اسىرەسە ءشادى كۇيشى تۋرالى ىلتيپاتپەن مىناداي پىكىر ايتادى: «ترۋدنو نازۆات چەلوۆەكا، كوتورىي نە زنال بى ۆ كولحوزە «عالابا» سارىاسسيسكوگو رايونا سۋرحاندارينسكوي وبلاستي، پرەكراسنوگو دومبريستا، ستارەيشەگو چابانا شودي-اتا اليماردانوۆا. ەگو حوروشو زنايۋت ي ۆ درۋگيح مەستنوستياح ەتوگو رايونا. پروسلاۆلەننومۋ دومبريستۋ ۆ 1956 گودۋ، ۆ گود پريبىۆانيا ناشەي ەكسپەديتسي يسپولنيلوس 68 لەت. نەسموتريا نا پرەكلوننىي ۆوزراست، ون پرەكراسنو ۆلادەل دومبروي ي ماستەرسكي يسپولنيال تراديتسيوننىە پاستۋشەسكيە دومبروۆىە پەسى، سوستاۆلياۆشيە س دەتسكيح لەت ەگو «رەپەرتۋار». ودنوسەلچانە سلۋشالي اليماردانوۆا زاتايۆ دىحانيە، سترەمياس وۆلادەت «سەكرەتوم» ەگو يسپولنيتەلسكوگو ماستەرستۆا» (كاروماتوۆ ف. ۋزبەكسكايا دومبروۆايا مۋزىكا. گوسپوليتيزدات ۋزسسر، تاشكەنت. 1962. 5-ستر).

وزبەك قوڭىراتتارىنىڭ دومبىراسىندا پەرنە بولمايدى، «الپامىس باتىردى» جىرلايتىن باحشىلارى (جىرشىلارى) دومبىرانى «ساز» دەپ تە اتايدى. كۇيلەرىنىڭ قۇرىلىسىندا قازاقى بۋىندىق، ساعالىق فورما ساقتالعان، كۇيدى شەرتىپ تە، تولعاپ تا تارتا بەرەدى. شەرتپە كۇيلەردى «عاريبي چەرتيش»، «بويىمچا چەرتيش» دەپ ەكى ۇلگىگە بولەدى. بۇدان باسقا «دوۆرا چەرتيش» دەگەن دە كۇي ۇلگىسى بار، ول – كۇلدىرگى مىنەزدەگى (يۋمورەسكا) قولدى ويناتا شەرتەتىن ەلتىمەلى شىعارما. توكپە كۇيلەردىڭ ءبىر پاراسى – جىر كۇيلەر، ونى «دوستون كۇي» دەپ اتايدى، ياعني داستان ايتاردىڭ الدىندا باقشى تارتاتىن قاراتپا كۇيلەر توپتاماسى. ال تولعاۋ كۇيدى «دومبىرا كۇي» دەپ تاراۋلاتىپ تارتا بەرەدى. بۇلاردان باسقا بي كۇيلەرىنىڭ دە سان ءتۇرلى ۇلگىلەرى ساقتالعان. ال ەندى وسى ۇلگىلەردىڭ ءبارىن ءبىر جانرعا بىرىكتىرە كەلە جالپىلاما «قۋنعيروتي»، «قۋنعيروت كۋي» دەپ اتايدى.

حIح عاسىردىڭ ورتاسى، حح عاسىردىڭ باسىندا جيدەلىبايسىننان باستاۋ الاتىن «قوڭىرات كۇيلەرى» قازىرگى قىزىلوردا، تۇركىستان وبلىستارىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ، ءامۋ ساعاسىن جايلاعان قاراقالپاقتاردىڭ دا ورتاق

مۋزىكالىق مۇراسى بولىپ سانالدى. سەبەبى بۇل سارتاۋىل سازىمەن بىلعانباعان، ساعاسى كەمەل، قاعىسى تەپكىندى، ناعىز ەجەلگى كوشپەلىلەردىڭ مۇراسى ەدى. قاراقالپاق كۇيشىلەرىندە «قوڭىراتي كۇيلەر» ءىزى ءالى سارقىلماعان، ولار دومبىرا مەن دۋتاردا تەڭ تارتا بەرەدى. الايدا كونتسەرتتەردە اتىن اتاپ ورىنداۋ ماسەلەسى قيىنداپ كەتكەنگە ۇقسايدى. سەبەبى قاراقالپاق كۇيشىلىك داستۇرىندە تۇرىكمەن، نوعاي سارىنى ۇدەمەلى. جيدەلىبايسىندىق «قوڭىرات كۇيلەرىنىڭ» قازاق اراسىندا تىيىلۋى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن باستالدى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياسي پارمەنى ونى «باسماشىلاردىڭ كۇيى» دەپ ايىپتادى، ىلۋدە ءبىر قايىرماسىن شەرتكەندەردى ايامادى، اتتى، استى، يتجەككەنگە ايداپ وتىردى. ءسويتىپ، وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدار مۇعدارىندا قوسوزەننىڭ دومبىرادا سويلەگەن ۇلى سارىنى قازاق جەرىندە ءومىر ءسۇرۋىن مۇلدە توقتاتتى.

«قوڭىراتي» ۇلگىسىندە كۇي شەرتىپ وتكەن سوڭعى ونەرپاز – الشەكەي بەكتىبايۇلى (1847-1932). ونەرلىلەر اراسىندا «قوڭىراتي كۇي» دەگەن اتى دا جويىلدى، كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ساناسىندا سارعايعان ەستەلىكتەر بار ەكەنى راس، بىراق ونى قوعامداپ زەرتتەۋشىلەر دە بولمادى. ەندىگى جەردە كەڭەس يدەولوگياسى وزبەك پەن قازاقتىڭ اسپاپتىق ونەرىن بولە زەرتتەۋدى قولعا الدى. تەك ا.زاتاەۆيچ قانا وسى ولكەدەگى قوڭىراتتاردىڭ ءان-كۇيلەرىنىڭ ەرەكشەلىگىن سيپاتتاعان جازبالار قالدىردى. زاتاەۆيچكە حيۋا جەرىندەگى قوڭىرات اندەرىن ورىنداعان قازاق تەاترىنىڭ اتاسى، حالىق اراسىندا «ناركوم» اتانعان تەمىربەك جۇرگەنوۆ بولاتىن. زاتاەۆيچ بۇل جونىندە: «ت.جۋرگەنوۆ – ينتەلليگەنتنىي ي سەرەزنىي مولودوي كازاح، وسنوۆاتەلنەيشي زناتوك سىردارينسكيح پەسەن، داۆشي منە چرەزۆىچاينو تسەننىە سووبششەنيا پەسەن كونراتوۆسكوگو رودا، پرويسحودياششەگو يز حيۆى. ك سوجالەنيۋ، نەسموتريا نا ۆسە موي ستارانيا، منە نە دوۆەلوس بولەە يسچەرپىۆايۋششە يسپولزوۆات شيروكۋيۋ وسۆەدوملەننوست ەتوگو ليتسا ۆ ستاريننوم پەسەننوم تۆورچەستۆە ەگو رودينى».

ال ەندى وزبەكستاندا كەرىسىنشە جاعداي ەتەك الدى. جيدەلىبايسىن جەرىنىڭ كۇيشىلىك ونەرى دامي ءتۇستى. وزبەكتىڭ دومبىراشىلىق ونەرى وزبەك مۋزىكاسىنىڭ جاڭا تاريحىنا «قوڭىرات كۇيلەرى» دەگەن اتپەن كىردى. قوڭىرات كۇيلەرى تاقىرىبىنا سيمفونيالىق، كامەرالىق شىعارمالار دا جازىلدى. جاڭا داۋىردە ەگەمەن ەل بولعان وزبەكستان مەملەكەتى سۇرحان جازيراسىنىڭ مادەني مۇراسىن دامىتۋعا كۇش-جىگەرىن ايامادى. 2011 جىلى بايسىن ولكەسىندەگى قوڭىراتتاردىڭ جىرى مەن كۇيى «ادامزاتتىڭ اۋىزشا دامىعان جانە ماتەريالدىق ەمەس قۇندىلىقتارى» رەتىندە تانىلىپ، يۋنەسكو تىزىمىنە ەندى.

(جالعاسى بار)

ماقسات مۇحيتدەنوۆ،

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى،
قىرعىز رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر،
تۇركولوگ، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى

Abai.kz