El Tәuelsizdigine 20 tolsa da, taghdyry kýreske toly kýy keship kele jatqan memlekettik til - ana tilimizding әr kýngi ahualyna alandap, til maydanynda tabandylyqpen aqyl-oyyn, bilim-biligin, qalamyn qaru etip tughan tildi túghyryna qondyrugha jarghaq qúlaghy jastyqqa tiymey jýrgen azamattardyng biri - Serik Erghali. Serik myrza memleketting mereyli jylynda erding jasy eluge tolyp otyr. Ár kez qazaq qoghamyndaghy últ isinen shet qalyp kórmegen Serik Ábdireshúlymen el men jer, til men salt-dәstýr jayynda bolghan súhbatymyzdy nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

«Abay-aqparat»

-  Serik myrza «Elu erding jasy» deydi ghoy. Eluge kelip jatyr ekensiz, qútty bolsyn. Biluimizshe, Siz osy eludi asa dabyraytpay qarsy alghan siyaqtysyz. Nege? Elge baryp, at minip, shapan jamylyp qaytugha kóniliniz shappady ma, әlde at mingizip iyghynyzgha shapan jabatyn aghayyn auyl jaqtan tabylmady ma?

El Tәuelsizdigine 20 tolsa da, taghdyry kýreske toly kýy keship kele jatqan memlekettik til - ana tilimizding әr kýngi ahualyna alandap, til maydanynda tabandylyqpen aqyl-oyyn, bilim-biligin, qalamyn qaru etip tughan tildi túghyryna qondyrugha jarghaq qúlaghy jastyqqa tiymey jýrgen azamattardyng biri - Serik Erghali. Serik myrza memleketting mereyli jylynda erding jasy eluge tolyp otyr. Ár kez qazaq qoghamyndaghy últ isinen shet qalyp kórmegen Serik Ábdireshúlymen el men jer, til men salt-dәstýr jayynda bolghan súhbatymyzdy nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

«Abay-aqparat»

-  Serik myrza «Elu erding jasy» deydi ghoy. Eluge kelip jatyr ekensiz, qútty bolsyn. Biluimizshe, Siz osy eludi asa dabyraytpay qarsy alghan siyaqtysyz. Nege? Elge baryp, at minip, shapan jamylyp qaytugha kóniliniz shappady ma, әlde at mingizip iyghynyzgha shapan jabatyn aghayyn auyl jaqtan tabylmady ma?

- Rahmet! Biylghy jyl men ýshin ghana emes, elimiz ýshin mereyjas jaughan jyl ghoy! Sonyng qalqasynda biz sekildi birshama qyz-jigitter de eluge kelip qalyppyz. Qazaq handyghynyng negizi qalanghanyna - 555 jyl; qazaq handyghyn basqarugha qatysqan, alashqa bas qolbasshy bolghan Kishi jýz hany - Ábilqayyrdyng 330 jyldyghy; qazaqtyng úly hany Abylaydyng 300 jyldyghy; qazaq halqy ýshin Otan soghysy bolghan tarihy kýrdeli kezende betbúrys jasaghan 1726 jylghy Ordabasy  qúryltayyna biyl - 285 jyl; Resey patshalyghyndaghy túnghysh ta songhy  qazaq avtonomiyasy bolghan Bókey ordasynyng qúrylghanyna - 210 jyl; Ishki qazaq Ordasynyng songhy biyleushisi, progresshil reformator Jәngir hannyng tughanyna - 210 jyl; Alashorda ókimetining negizin qalaushy Álihannyng 145 jyldyghy; qazaqtyng aqyrghy hany Kenesarynyng taqqa otyrghanyna -140 jyl; әlemning túnghysh qazaq  paluan-chempiony - Qajymúqannyng 140 jyldyghy; әlem tarihynda túnghysh ret qazaq jerining gharyshqa adam attandyrghanyna da - 50 jyl! Qyzyl imperiyanyng irgesin setinetken Jeltoqsan jalpyqazaqtyq ereuiline - 25 jyl; әlemge gumandy qazaq halqy baryn pash etken Semey poligonynyng jabylu sharasy men elding soltýstik aumaghyn qymtaghan Oral oqighasyna - 20 jyl. Bәrinen de búryn ALAShTYNG AZATTYQ ALGhANYNA - 20 jyl! Osylardyng bәrimen qabattasyp, dýniyege kelgenimdi búldap, tughan jerdi mazalap nem bar? Onsyz da irili-úsaq toy-domalaqtan qoldary tiymeytin júrttan at minip, shapan jamylu bir týrli jylu jyighanday shara sekildi. Men ýshin ol - HH ghasyrdyng dәstýri.

Auyl jaqta tórge otyrghyzatyn da, tóre qylatyn da aghayyn jetedi: dos-qúrbyny bylay qoyghanda, auyl әkimi Sәndibay qúrdasymnan bastap, oblys әkimi Eleusin Nauryzbayúlyna deyingi biyliktegi azamattar tonnyng ishki bauynday kisiler. Tilemsektenu men súramsaqtanudyng jóni joq. El tarihyndaghy jogharyda ataghan mereyli merekeler mening de elu jasymdy aighaqtap, aishyqtap jatyr. Últ tarihynyng osy bir aituly, aishyqty kezeninde dýniyege kelip, ghúmyr keship jatqanymnyng ózi bir ghaniybet!

Desem de, pende bolghasyn jylu sóz ben jyly bóz qay pendening de janyn jadyratady. Áriyne, biylghy osy mereyli jyly tughan ólkemde eldik auqymdaghy halyqtyq shara josparlanyp jatsa, sonyng irgeli ótuine ýlken ssenariy jasap, ýlesimdi qosar edim de, sonymen birge merey jasym da birge atalyp ótkendey әser alar edim.

- Tughan, ósken ortanyzdy eske alyp bir estelik aityp kórinizshi. Kimge eliktediniz, kimge úqsaghynyz keldi? Qanday oqigha jadynyzda saqtauly? Alghash estigen esti sóziniz qanday sóz? Ony kim aitty?

-  Tughan ólkem jayynda ruhany auqymda aitsam, almatylyq ziyaly qauym arasynda «kishi jazushylar odaghy» atalghan Aqtóbe oblysy Bayghanin audanyndaghy Jarqamys kenti, Jem ózeni boyyndaghy Qoylybay degen jaylauda, qazaqtyng ruhany gharyshyn әigilegen jazushy Múqtar Áuezov atamyz qaytqan jyly, biraq dýniyenge kenes imperiyasynyng abyroyy asqaqtap, gharyshqa Gagarin úshyp, jyrtylyp-ayyrylghan jyly tuyppyn. Sodan ba eken, bizding ghúmyrymyz ylghy da aituly da dýmpuli oqighalarsyz bolghan emes.

Tughan ortam - kenestik shopannyng otbasy, toghyz úl-qyzdyng túnghyshymyn. Ósken ortam - qazaq auyly, «qoy auyl», «shóp auyl» atalyp, óz bazary ózine jarasqan, mynghyrtyp mal órgizgen ónirdenmin. Es bilgende eliktegen kisim - Aqkól jaylauynda tórt otar qoyly auylgha búrghylanghan qúdyqtyng motoryn otaldyryp, su beretin Kósherbay agham bolghan. Ol kisining astynda MTZ traktory bolatyn. Shamasy, mal aidaghannan góri tehnika aidaugha qúmar bolghan sol kezdegi qay býldirshinge de tәn sezim mende de tuyndasa kerek.

Men jetinshi klasty bitirgen jyly belgili aqyn Bәkir Tәjibaev keldi, úmytpasam ol kisi sol jyly eluge tolsa kerek. Ol «kishi jazushylar odaghyn» qúrushy jerlesterimiz - Tobyq Jarmaghambetov, Ótejan Núrghaliyev, Esenbay Dýisenbaev siyaqty alyp aqyn-jazushylardyng biri edi. Bәkir aghamyz ol kezde «Aqbúlaq» әnimen әigili bolyp,  Roza әpkemizding baghyn ashqan «Áliya» әnining ólenin jazghan, talay aituly әnning sózin shygharghan seri aqyn retinde elimizge tanymal bolatyn. Aqbúlaq - Jarqamystyng batysynda on shaqyrym jerdegi Jemning kishkene salasynyng qúm basqan arnasynyng boyyndaghy búlaq. Ol jerde Bәkir aghamyz ben birge bizding әkeylerding balalyq shaghy birge ótipti. Sol kisige eliktep, ózimshe aqyn bolugha úmtylyp, isip-kepkenim bar. Áriyne, onyng barlyghy balalyq sezimder ghana, Ómir óz degenin istetpey tynbaydy.

Ómirimde de qalghan, ómirlik ústanymymdy da ústartqan bir oqigha jadymnan ketpeydi. Bala kezim. Bir kýni auylymyzgha sovhozdyng «shópti býldiretinderi» kelip, ýlken jiyn ótkizdi. Sonda qaralghan mәsele - etke jeke maldy ótkizu josparynyng oryndalmay jatqandyghy edi. Sol kýni malmen ghana kýn kórip otyrghan bir malshynyng bermeymin degenine qaramay, bir siyryn tartyp etke ótkizip jibergeni janyma qatty batty. Ásirese, auyldyq uchaskelik milisiya qoqandap, әlgi malshyny úryp-soghugha barghany kókirekte әldebir sayasy sezim oyatty. Sodan bastap, әdilet mәselesine kóp ýniletin boldym. Kókem (bizding jaqta әkeni osylay ataydy) jiyrma bes jyl boyy ýzdiksiz auyldyq kenes deputaty bolghan kisi, ylghy da halyq deputattary sessiyasyndaghy bolghan jaydy, ózining qalay aralasqanyn maqtanyshpen әngimelep otyratyn. Oghan apam (anam) «kóp bóspe» degendey basu aitatyn edi; ekeui de ózderining kórgen kóp beynetining zeynetin tolyq kórmey, ómirden ozdy. Soghan qaraghanda, esimde qalghan esti sóz «sessiya» bolar. Biraq odan da búrynyraq estigen, ayauly, janymdy qydyqtaytyn «Seken» degen әke-sheshem erkeletken sóz! Eluge kelsem de, sol shaqty ansaytynym ras...

Taghy bir este qalghan jayt bar. Ol mektep bitirgen boyda bolghan edi. Sol kezde jas shopandar brigadasy mektep bitirushiler esebinen qúrylyp, jastargha qoy baqtyratyn. Meni de qoyshynyng balasy retinde «brigadagha qal» degen ýgitpen biraz qyspaqqa aldy. Men synbadym. «Ákemning ómir boyy mal baqqany jetedi, men oqimyn» dep otyryp aldym. Aqyry mektep basshylyghy mening tólqújat alugha qajetti qújattarymdy audangha jibermey, barynsha qysymgha aldy. Men qalmadym, biraq audanda bir ay jatyp, qúrdastarym onay qol jetkizgen tólqújat ýshin burokratiyanyng batpaghyna óz aldyna ter tóguge tura keldi. Sóitip, ómirge joldamany qysyltayang jolmen alyp, jaghymsyz sezim boydy kernegeni bar.

Ákem shopan bolsa da, auyldyq biylikke kәdimgidey yqpaly bar edi, sovhoz basshylyghy qabyldaytyn sheshimdi bekitetin deputattar sessiyasynyng kәzirgi mәlihattan da qúzyry bolynqyraghany anyq. Ákemning sol deputattyq minezi meni sayasatqa jetelegen syqyldy. Bir qyzyghy, ol kisi qansha ýgittese de, kompartiyagha mýshelikke ótpey ketti.

- Orys tiline de asa jetik azamattardyng birisiz. Búl tildi alys auylda ósken bala qalay ýirenip alyp jýr? Orys tilimen auyzdanghandardyng deni ana tiline qarsy sóilep jatady. Olar turaly ne deysiz? Osy saualdargha jauabynyzdy «AiF Qazahstanda» jaryq kórgen Áuezhan Qodardyng súhbatymen baylanystyryp kórinizshi.

- Mening ósken jerim orys tiline ógey manay emes, Jarqamys - әueli Tabyn audanynyn, sosyn Temir audanyna ortalyq bolghan, Aqtóbe oblysyndaghy geologiya salasyna erterek qazyq qaghyp, orys múnay barlaushylaryn qonystandyrghan shaghyn kent. Alayda, qoy auylda ósken maghan orys tili jaqyn boldy dey almaymyn. Orta mektepti birese naghashymnyn, birese әpke-jezdemning qolynda, óz ýiimde, internatta jatyp ýsh mektepte tórt ret kóship bitirgen adammyn. Qarajar segizjyldyq mektebinde Janat jengem orys tili men әdebiyetinen sabaq berdi. Ol kisi bizge orys tilin ýiretkennen góri, últymyzdyng sanyn arttyrugha kóbirek ýles qosyp, jii jýkti bolatyn ardaqty analardyng biri edi. Klasta bordy kertip otyryp, bizge sózdik jazghyzyp, sony jattatu әdisimen shekteletin. Onyng ýstine oryssha әngimelesu daghdysy men orta bolmaghasyn, ol tildi qaydan mengereyik. Orys tilin institutta qazaqsha oqysaq ta, sol kezden bastap mengerdik әri basty aqparat kózi men qoghamdaghy kýnkóris tili bolghandyqtan, barymyzdy saldyq qoy. Jәne soghan kenes túsynda bizdi mәjbýr etti. Tipti, institutta da birshama pәnder oryssha jýretin, ony mengermesek te, jattap, attap, әiteuir, mengeretinbiz. Onyng ýstine, ol kezde qogham orys tilin mengermegenderdi adam sanamady da, shalghay audandardyng 1-hatshylary amal joq ózderining balalary ýshin orystildi orta mektep ashyp jatty. Solardyng birqatary býginde qazaq tilining joqshysy bolghansyp jýr. Búl qyzyl  qoghamnyng ekijýzdilikti dәriptegen syiqy edi!

Institut bitirgen son, Mәskeudegi aghylshyn tilining syrttay ýsh jyldyq kursyna týstim, arzan әri til ýirenuge ynghayly edi, poshtamen tapsyrma men emtihan tapsyratynmyn. Mәskeuge jibergen aghylshyn tilindegi baqylau júmysymnan emes, júmys tili retindegi orysshasynan qate ketetin.  Jalpy, orys tili әlemdegi qiyn tilderding biri ekenin til oqytushylardyng ózderi de moyyndaydy, óitkeni, ol tilding erejege baghynbaytyn (isklucheniye) tústary kóp. Basty qatyratyn rodtary óz aldyna. Ár sózde qúbylyp túratyn ekpinderi taghy bar. Shyndyghynda ol til Qazaqstanda tútasqan tildik ortanyng arqasynda jәne qazaq tilining mýddesin ayaqqa basu saldarynan ghana saltanat qúryp otyr.

Orys tilimen auyzdanghandargha kelsek, mәsele barynsha terende. «Jút - jeti aghayyndy» deydi qazaq. Basqa respublikalargha qaraghanda, bizding el qyzyl imperiya túsynda erekshe baqylau men qysymda boldy. Mysaly, qalagha propiskagha túru qazaq ýshin asa ýlken kedergilerding biri bolyp, Qazaqstan qalalarynyng qazaqtanbauy baqylauda bolghan edi. Sóitip, iri qalalardaghy jiyrma payyzdan aspaghan qazaqtar eshqashan qazaqtildi orta qúray almaytyny әbden eskerilip, olardyng orystanuy josparlanghan sayasat edi. Árbir iri qalalarda tek qana bir birden qazaq mektepteri boldy. Demografiyalyq búl «ustanovkany»  búzghan Shymkent, Atyrau, Qyzylorda qalalarynyng infraqúrylymy meylinshe tómen bolatyn da, ýlken auylgha kóbirek úqsaytyn, esesine ol qalalardyng kórkengine qarjy az bólinetin. Osy jaghdaydy kórip ósken qazaqtyng bir buynynyng boyyna qazaq bolu senimi azayyp, kembaghaldyq minez qalyptastyryp ýlgerdi. Onyng astarynda egemen el bola almau psihologiyasy jatatyn. Osynday jaghdayda,tipti, astanamyz Almatydaghy ziyal qauymnyng óz balalary da orystildi ortanyng qúrbany bolyp, ana tilderinen maqúrym qaldy. Tek qana №12 jalghyz qazaq mektebin bitirgenderi bolmasa.

Jaghday ótken ghasyrdyng toqsanynshy jyldary, egemen bolu qarsanynda shúghyl ózgere bastap edi. Tipti, orystildi qazaq ata-analary balalaryn orys mektepterinen júlyp alyp, qazaqsha oqytugha qúmartty, oghan qosylghan qazaq emes ata-analar da az bolmaytyn. Biraq sol kezdegi tәuelsiz elding til sayasaty búl ýderisti qolday almady. «Áueli ekonomika, sosyn sayasat» degen tújyrym arqyly qogham «әueli qaryn toydyrayyq, sosyn el bola jatarmyz» degen úrandy anghardy da, eski әnge birtindep qayta kóshe bastady. Aqyry, qoghamda ornygha bastaghan qazaqtanudyng alghashqy nyshany sap tyiyldy. Sol eki ortada, әlgi orystildi qazaqtar qauymy san jaghynan da, sapa jaghynan da molaydy, nyghaydy.Býginde JOMdardaghy kóptegen fakulitetter orystildi qazaq jastarynyn, al orystildi mektepter qazaq balalarynyng esebinen ghana jabylmay otyr. Sóitip, әuelgi orystildi buyndy qaytadan kembaghaldyq sezim jandaryn jaylady. Onyng ýstine olar kenes ókimeti túsynda ózderining oiyp túryp alghan oryndaryn kókseytin boldy, sebebi, keshe ghana ayaqastynda jýrgen qazaqtildi qazaqtar qala men biylikke qaptap, balalaryn oryssha oqytyp, aldynghy orystildi buyndy yghystyra bastady. Sóitip, Oljas, Áuezhan sekildi agha buynnyng túshy etine jana Qazaqstannan ashy tayaq tie bastady. Búryn olar, ózderin qazaq ruhaniyatynyn, intellektualynyng shyny sezinse, endi eshkim bola almaytyn kýige jetti. Sondyqtan ishtey nala men kek payda boldy da, ony jaryp shyghatyn sebep kerek edi. Mine sol sebep - Qazaqstandy tolyq Qazaq eli etip, әlgi «shala ortany» týbirimen yghystyratynday faktor qazaq tilining patshalyq qúruy emes pe?! Sondyqtan da, búrynghy qazaq tiline orys-slavyandar tarapynan jasalghan óshtik estafetany endi ózimizdin  orystildi bauyrlar qolgha aldy. Al, aldynghy toptyng Reseyge aghylghandyqtan qatary siyrep, jaghdaydy baqylaushy keyipte ghana qaldy.

- Áuezhan Qodar demekshi, keyingi jyldary últ pen tilge qyly qarap jýrgen Oljas Omarhanúly turaly qanday pikirdesiz? Ótken joly Oljekeng 75 jasyn toylaugha Almatygha kelgen saparynda «Meni synaytyn jigitter, shygharmalarymdy oqysyn, sonda bәrin aitqanmyn» dedi.

-  Mening oiymsha, olarmen aitysu-tartysu sonshalyqty kerek emes, óitkeni, olar bizding tarihy tayaq jep jatqan bauyrlarymyz, olar - keshegi qyzyl imperiyanyng bizge qylghan otarlyq jәdigeri ispetti júrnaq. Olarmen aiqaylasyp, daulasyp, óneshimizdi jyrtudyn, keshegi otar bolghandyghymyzdy kórsetuding keregi joq! Onyng ornyna, solardy bizge aidap salyp otyrghan jaghdaygha qarsy irgeli týrde is atqarugha kóshuimiz kerek. Óz elimizde óz tilimizding ortasyn nyghaytyp, onyng patshalyghyn qúrugha kirisken jón. Qolda bar aqyl men quatty, kýsh-jigerdi bosqa pyshyratpay, tipti, orystildi jas bauyrlarymyzdy sol jolgha tarta biluimiz kerek. Olardyng ishtey namysqa bulyghyp, órtenerdey bolyp jýrgeni qanshama!? Bizding onbay útylarymyz sol bolady, eger bir qazaq til jaghynan ekige jarylsa,  din jaghynan tórtke jiktelse. Bizge býginde sóz qughannan góri, tegeurindi de tiyimdi, nәtiyjeli is kerek! «Jetim bala - kekshil» degen, ne degenmen, jetimsiremeyik, bizding әkemiz bar, ol - 20 jasar QAZAQSTAN!

Óz basym orystildilerden kóp nәrse ýirenuge tyrysamyn, sondyqtan da orys tilin jaqsy biletindey kórinem. Shyndyghynda, orys tili arqyly bizding alyp jatqan paydamyz bar, endi sodan aqparat óndiru men taratudy, sony satudy ýirensek, tilimiz qoghamnan búljymas ornyn tabady, orda tigip, ortasyn nyghaytady. Bizge keregi de sol.

Al, Oljekenning tuyndylaryn kózden tasa etpeymin, әsirese, lingvistikalyq zerdeleu shygharmalarynan kóp nәrse alamyn, ýirenemin.  Kelesi buyn aghylshyntildi ortadan tikeley nәr alsa, әlemdik dengeyge sonda shyghamyz! Al, kәzir shynyn aitayyn, orystar biz ýshin iydeal boludan qaldy, sebebi, әlemge biregey ústaz - Jahandanu degen ýderis bar! Sondyqtan da, mening Oljas agham men Áuezhan zamandasym ózderin qayda qoyargha bilmey jýr!

- Seke, latyn әlipbiyine kóshudi jәne ony ghylymy negizdeudi talmay uaghyzdap kele jatyrsyz. Al, elimizding latyngha juyq arada kósher týri kórinbeydi. Osy jaybasarlyqtyng astarynda ne jatyr?

- Qazaq ortasy biylikke qarap, kýn ótkizude, al biylik ishki-syrtqy yqpalgha alandap, arqasyn er qajaghan mәstek attay ne isterin bilmeude. Mәsele últtyq mýdde ýshin biylikting sheshim qabyldamauynda emes, odan da terende -  biylikke sheshim qabyldatatynday últtyng yqpalynyng joqtyghynda! Bar osaldyqty biylikke artqannan bizding mәselemiz sheshilmeydi, mәselening bir bóligin halyq pen onyng elitasy qolgha aluy kerek, soghan tәuekel kerek. «El birligi» doktrinasy halyqtyng yqpalymen qabyldanbady ma? Kerek bolsa, ol - elding strategiyalyq baghytyn belgilegen sayasy qújat! Mәselen, ghylymy orta bir mәmilege kelip, halyqqa qoghamdyq negizde әlipby jobasyn jariyalasa, oghan eshkim eshtene demeydi. Al, odan әri әlgi ghylymy dәiektelgen әlipbiydi kýndelikti beyresmy jaghdayda qoldanugha kósheyik, telefonda, agentte, ózara hat-habarda. Tipti, jeke sayttar latynsha material jariyalay bastasyn. Basty ýderis osylay bastalady. Odan әri, biylikting bir kýni amalsyz Ýkimetting qaulysyn bolmasa preziydentting jarlyghyn jariyalauy ghana qalady. Qysqasy, búl tarapta alghyshart jasaytyn elitalyq top bolmay otyr. Janqiyarlyq pen azamattyq bastama joq! Bәrin de Kókten kýtu әdeti enseni basyp otyr.

- Latyn demekshi, qoldanystaghy qazaq tilindegi ishinara sózderin aityluy boyynsha jazyp daghdylanuymyz qajettiligi jayynda da mәsele kóterip kelesiz.

- Jalpy, kәzirgi әlipby qazaq tiline tәn emes, orys pen qazaqtyng ortaq alfaviyti! Sony moyyndaghan kýnnen bastap, qazaq tilinde tól әlipby joqtyghy esimizge týsetin bolady da, әlipby reformasynyng manyzy qanshalyqty ekeni sonda ghana moyyndalmaq. Áytpese, júrtyng bәri mәsele qarypty auystyruda dep jýr, mýlde olay emes, mәsele - qazaq tilining әlipbiysiz otyruynda! Al, әlipbiysiz tilde dúrys orpografiyalyq ereje de, emle de bolmaydy, tilding aitylym zany da jýzege aspaydy. Oryssha «muzyka» jazylyp, «muzyika» týrinde aitylatyn sózdi qazaq tilinde orys tilining erejesimen qoldanyp jýrmiz.Búl bir sózdegi ghana qate, al til mamandarynyng aituynsha, qazaq tilining kәzirgi qoldanysynda eluge tarta aluan qaghidalyq qateler bar. Ayta berse, búl qyruar mәsele, onymen mamandar ainalysyp, oghan arnayy qarjy bólinip, qolgha alynuy kerek. Al, biz preziydentting jarlyghyn kýtip otyrmyz, onyng nege kerek ekeni belgisiz. Eger ghylym dayyn bolmasa jarlyq ne beredi? Tilbilim instituty latyn әlipbiyining ýsh birdey núsqasyn әzirlepti dep estidik. Sonda búl ne? Ghylymnyng eki emes, ýshjýzdiligi bolyp shyqpay ma? Ghylymy orta aityssa da, tartyssa da bir núsqagha toqtaluy kerek edi ghoy.

- Seke, últ tilining úly jolyna týsuinizge ne týrtki boldy? Osy jyldar ishinde til mәselesi kýresinde jetken jenisterinizdi de aita otyrsanyz?

- Bәri de namystan, últ bolugha degen úmtylystan ghoy. Sosyn azdap ghylymy oilau jýiesining ornyqqanynan, qay adamda da jeke payym bolady. Sol damy kele ornyghyp, keybir uәj aitu qalyptasady. Ókinishke oray, bizde әli de ghylymy tartys mәdeniyeti qalyptaspaghan, ony úiymdastyratyn, qoldaytyn orta joq. Bilim ordalary men ghylymy jurnaldar sol missiyany moyyndaryna aludan jýreksinedi. Jalpy, til mәselesin ýsh topqa bóluge bolady: ghylymy mәsele, memlekettik salada qoldanu mәselesi, qoghamdyq ortadaghy qazaq tilining jaghdayy. Qazirgi kezde ótken ghasyrdyng 90-jyldary belsengen qoghamdyq bastama kәzir súlyq tómendedi. Óitkeni, memleket búl mәseleden ózin barynsha  oqshaulap otyr. Ózekti mәsele ózining manyzdylyghyn osylay «joyatyn» týri bar. Tilimiz qyr aspaghandyqtan, jekelegen jenisti aityp, talghajau etu de úyat, tilimizding masqara jaghdayynan ózimizding abyroyymyzdy kótermey-aq qoyayyq. Ol - anamyzdyng syrqatynan biznes jasaumen teng nәrse.Eger de til ýshin naqty joba atqaramyn degender bolsa, biriguge bolady, әsirese, oghan jastar kirisse, qúba qúp!

- Nauryz meyramyna qatysty salt-dәstýrler jóninde jii jazyp, qogham nazaryn tól jana jyl merekesine audarugha kýsh salyp jýrsiz. «Nauryznama» atty kitapta dayyndap jatyr dep estidik. Nauryz taqyrybyna qalay keldiniz?

- Nauryz taqyrybyna úly merekemizdi baqylay jýrip, onyng barghan  sayyn mereke emes, sahnalyq qoyylymgha ainalyp bara jatqanyn bayqap, namystana jýrip keldim. Aqyry, ol turasynda qoghamdyq pikir de birynghaylandy, júrttyng bәri synaytyn boldy, biraq shenberden shyghu ýshin birdene úsynu kerek edi. Aqyry boylay kele, «Nau men yrys» degen zerttemelik enbek payda boldy. Kitap bolyp basyluda. Búiyrtsa, aldaghy jyldar Nauryzdyng naghyz jana jylgha ainalu ýderisi bolar. Halqymyz ógey uaqytpen ómir sýruden sharshady. Ol - tek qana mereke emes, mistikalyq shyndyq, biz óz jana jylymyzdy dәriptegennen bastap, Uaqyt pen Kenistikti qazaqsha sýrudi bastaytyn bolamyz. Men oghan sanaly týrde kiristim, Nauryzdy sahnadan ómirge týsirsek, basqa merekeler de últtyq dәrip pen dәstýrge týsedi. Ózinshe quana alatyn últ, ózinshe de ómir sýre alatyn, óz memleketine ie bolatyn jolgha týsedi. Nauryz - bizding ata-babamyzdyng keminde besmynjyldyq Uaqytty ólsheu men dәripteu dәstýrining kórinisi. Almatydan soltýstik batysqa qaray 170 shaqyrymda ornalasqan Anyraqay tauyndaghy jartasta Siyr jylynyng merekesi beynelengen. Odan artyq búl merekege týrkilerding qatysynday naghyz derek eshbir halyqta joq! Qazaq - Kenis pen Uaqytqa  tamyryn tereng jayghan әlemdegi birden bir nәsilding úrpaghy! Osy tújyrym meni mәdeniyettanudan bir-aq shyghardy.

- Astananyng túrghynysyz. Qalanyng qazaqshasy kónilinizden shyghyp jýr me?

- Qalanyng astana bolghanyna biyl mýshel jas - 13 jyl. Búl qalalyq dәstýrding qalyptasuyna az uaqyt.Al, bizding tilding mәrtebelik qúzyry eshbir qalada, onyng ishinde toqsan payyz qazaghy bar Shymkentte de, Qyzylorda da, Atyrauda da, basqasynda da onyp túrghan joq: biylik Reseyding memlekettik tilin júmys tili etip alghan, kommersiya da orys tilinde barlyq jarnama men tútynu aqparatyn qoldanady, al barlyq qalalarda da qazaqtar óz tilderin nyq qoldanudy qolgha almay otyr. Tipti, qazaq tilinde sóileuge jasqanady, әueli oryssha úghynysyp alyp, qazaqsha biletinderine kózderi jetkesin bir birine qazaqsha sóileydi. Qoghamdyq avtobus konduktorlary jolaushylargha oryssha sóilep, ózara qazaqsha úghysady. Búl - el bolugha degen senimsizdik, keshegi otarlyq ezgining әbden sinisken, qúrym kiyizge ainalghan kórinisi. Ol Astanagha da tәn. Búl - ýsh sektor birikkende ghana ýzetin búghau: memlekettik sektor ózine tәn mindetti atqarmay otyr; kommersiyalyq sektor qazaqtildi tútynushy qúqyghyn ayaqqa basuda; qoghamdyq orta óz yqpalyn kórsete almay, mýshkilding ahualyn keshude. Búdan әri tózuge bolmaydy, aqyl men qayratty biriktirip, uaqytqa say qimyldau kerek! Oghan mýmkindik bar, sonyng mysalyn kórsetuge tәuekel kerek, aghayyn!

- Jattandy bolghan bir saual bar. Til mәselesin kóteretin azamattardyng otbasy, oshaq qasynda tughan tilding hali mýshkil bolady desedi. Sizding ýide búl jaghy qalay?

- Bir úl, bir qyzym bar. Kýieu balam orys mektebin bitirgen, otbasy kenestik qala dәstýrin әbden singen adamdar edi. Zaty qazaq bolghasyn ba, yqpal bar ma, kәzir qazaqshasy molaydy. Nemeremning tili qazaqsha shyqty, qazaqsha balabaqshada. Biraq óz elimde óz tilime qatysty mening búlaysha esep beruim, janymdy jәbirlydi. Qanshalyqty sharasyzdyqqa úrynghanbyz dep kýiinemin. Jalpy, til mәselesi týkke túrghysyz problema! Kәzirgi orystildi memlekettik qyzmetke memlekettik tildi biludi mindetteu arqyly jәne orta mektepterge  belgili bir pәnderdi qazaq tilinde oqytu arqyly tildik ortany qalpyna keltirsek, qalghany sonyng saldary bolar edi! Búl - ruhaniyattyng aldyna eshteneni ozdyrugha bolmaytynyn kórsetetin ahual. Búl - jútqa úshyraghanda da úrlyqqa barmay, ashtan ólgen qazaqtyng diline sәikespeytin sayasat. Búl - tildi eshtenening de qúrbany etuge boldyrmaytyn tarihy kezeng edi! Biraq sol shynayy ómirge ainalyp otyr...

- Ángimenizge rahmet!

«Abay-aqparat»

1961 jyly 16 mausymda Aqtóbe oblysy Bayghanin audany Qarajar auylynda tuylghan. Mamandyghy - matematiyk-múghalim әri zanger. Aqtóbe pedinstituty men A.Baytúrsynúly atyndaghy Qostanay memlekettik uniyversiytetin bitirgen.

1989 jyly «Jem» antiyadrolyq tobyn qúryp, «Nevada-Semey» antiyadrolyq qozghalysynyn  Aqtóbe oblysy boyynsha ókili boldy. 1990 jyly 24 qantarda «Aldaspan» pikirtalas klubyn qúrdy, klub sol jylghy qazan aiynda qoghamdyq-sayasiy-ruhany birlestikke ainaldy. 1991 jyly 6 kókekten bastap Qazaqstannyng azamattyq «Azat» qozghalysynyng batys (alty oblys kirgen) aimaq boyynsha ýilestirushisi, Ortalyq ýilestiru komiytetining mýshesi. 1991 jyly Qazaqstannyng respublikalyq partiyasyn úiymdastyrugha aralasyp, partiya tóraghasynyng orynbasary bolyp saylandy.

1991 jylghy tamyzdaghy Semey poligonynyng jabuyn talap etken «Azat» qozghalysynyng Semeydegi aptalyq sharasyna, 1991 jylghy qyrkýiektegi Oral kóterilisine basshylyq jasaghandardyng qatarynda boldy. 1993 jylghy Kenqiyaq kentindegi bolghan múnayshylar ereuiline dem berip, onyng nәtiyjeli boluyna atsalysty.

1990-1992 jyldar aralyghynda jogharyda atalghan úiymdardyng qyzmeti auqymynda úiymdastyrylghan týrli qoghamdyq-sayasy sharalardyng basy-qasynda boldy. 1993 jyly Aqtóbe qalasynda baspanasyzdargha arnalghan «Otau» qúrylys-әleumettik keshen qúryp, jeke ýy salu qozghalysyn damytugha ýles qosty.

1996-2005 jyldar ishinde Aqtóbe oblysy boyynsha azamattyq qoghamdy damytu maqsatymen «Ruh» qayyrymdylyq qoryn, «DemOrda» mekemesin, «Arda» birlestigin úiymdastyrdy. Osy úiymdardyng qyzmeti ayasynda әleumettik otyzgha tarta jobany jýzege asyrdy. Onyng ishinde Bayghanin audanynda auyldyq klubty salu, «Aytysty janasha úiymdastyru»,  auyldy auyzsumen qamtu sekildi jobalar bar.

2001-2004 jyldar ishinde «Ruh», «Baljariya» gazetterin, «Jas dәuren» bulleteni men «Arda» elektrondyq gazetterin shygharyp, «Oysal» saraptamalyq telebaghdarlamasyn úiymdastyrdy. «Eset batyr» tarihy sahnalyq televidofilimin týsirdi.

«Kósege», «Tiltaghdyr», «Últ pen úran» sayasiy-qoghamdyq payymdar men jastargha arnalghan «Aldaspan» ónegelik tuyndy  jazdy. Mәdeniyettanu salasynda «Týrkilik in-en tújyrymy», «Rushejire» kitaptarynyn  jәne «Nau men yrys» zerttemesining avtory. Shetel qazaqtaryn otandastyrugha arnalghan «Bauyrlastyru tújyrymdamasyn», «Qazaqy jana әlipby tújyrymdamasyn» dәiektedi.

Qazaqtildi balalar ýshin H.Andersenning ertegilerin qazaqshagha audaryp bastyrdy.