Qughyn-sýrgin qúrbandarynyng

ruhtaryna arnaymyn.

Avtor

(Bolghan oqigha izimen. Negizgi keyipkerding aty sәl ózgerdi...)

...Adam adamgha dos deymiz, onyng ishinde bizding qazaq erekshe bauyrmal, qonaqjay dep keudemizdi soghamyz, maqtanamyz. Negizi solayy, solay da ghoy, tek qana ótken ómirding keybir sәtterindegi ótken oqighalar janyndy týrshiktiretini bolmasa... Ásirese, onday oqighalardyn, qogham ómiri birden tónkeristik jolmen auysyp, bey-jay ómir sýrip jatqan eldi dýrliktirgende, basqalar (otarshylar) kelip, ózderine tandap túryp, sol qoghamdaghy  bilimsiz-nadandardy, úry-qaryny qaru berip, aghayyngha qas qylyp shygharyp, óz elin ayamay, ata jaudan әrmen shapqan sәtterde erekshe kórinisteri qylang beredi eken. Al onyng arty elding qashyp-bosuyna, asharshylyqqa alyp keletini de sózsiz. Búl, Alash ardaqtylarynyng «Tapqa bólinbe!» úranyn tyndamau әseri! Qasiret! Qazaq qoghamyna búryn sondy bolmaghan nәubet alyp kelgen taptyq kýres!..

...Altynemel ónirine bara qalsam, Shoqan basyna bara ketuge tyrysamyn. Eskertkishine, ainalasyndaghy súlu tabighatqa, ózime belgili tarihy oryndargha qarap, ataqty ghalymymyzgha taghzym etip qaytudyng ózi erekshe әser beretin bir ghaniybet! Kimning týsirgeni belgisiz delinetin (Negizi sayahatshy Pantusov 1910 jyly týsirgen degen derek bar) «Shoqan jәne óner» kitabyndaghy suretti eske alyp otyryp qarasanyz, qazirgi jaghdayymen salystyra zerdeleuge mýmkindik tuady. El (Pantusov ta) sol surettegi ýlken kýmbezdi Eraly súltandiki, al berirek qorymdaghy Shoqan Uәlihanovtyng kýmbezi desedi. Olardyng ainalasy aumaqty, tas pen lay aralastyra qalanghan ýlken eki qorym. Ókinishke oray, lay-kesekten qúiylghan kýmbezder qazirgi kýnde qúlap, ýiindi týrinde jatyr. Al, qazirgi Shoqan eskertkishi dәp sol jerden 30-40 metrdey soltýstik jaghynda ornatylghan (onyng da sebebi bar...).

Shoqan mazary

...Osy joly barghanymda auyl imamynan mynanday qyzyqty derek estidim: «...Adamnyng aitqany bolmaydy degen ras eken. Auyldyng Soghys ardageri Altay qariya 1988 jyly qaytys bolarynyng aldynda myna Shoqan jatqan qorymdaghy óz atasy Saghyndyqtyng qasyna jerleudi kórsetipti. Alayda, sol kezdegi partiya, ókimet - audandyq, oblystyq oryndary qazylyp qoyylghan molasyna qoygha, ol jerde Shoqan Uәlihanov jatqan sebepti, jabyq qorym retinde rúqsat bermegen. Sodan qazylyp qoyylghan qabirge, moldalardyng aituymen bir tauyq soyylyp, qayta kómilgen». Búl sózder kóptegen estelikterdi oigha týsirdi. Osy alaqanday ghana Altynemel ónirining de ashylmaghan san qúpiyasy baryn sezindik.

...Birde, aty atalghan Saghyndyqtyng keyingi úrpaqtarynyng biri, qazirgi kýnde 80-di alqymdaghan apaydy, ýlkenderding ketkenin aityp, ózderining ne biletinderin estimek niyetpen, әngimege tartqanym bar:

- Qaraghym, ainalayyn, sen bizge keyde «kóp eshteme bilmeysinder» dep qynjylyp, renjiysin! Qaraghym-au, bizge bireu aityp pa, anau-pynaudy, qay elmiz, atalarymyz kim dep súray bastasan, әiem (әkesin aitady), «ony qaytesin, baryndar sabaqtaryndy oqyndar» dep tiyp tastaytyn. Atamyzdy kórmedik te, sol soghystyng aldynda 5-6 jyl búryn qaytys bopty ghoy! Qalay qaytty, ony da bilmeyim, qaraghym, әiem aitpady.

Keyin tam-túmdap jýrip, ýlkenderden estuimizshe, Saghyndyq atamyz bay-auqatty, bilimdi kisi bolypty. Serilikti, aqyndyqty jaqsy kórgen desetin. Alty úly bolghan eken, sonyng ýlkeni mening әkemning әkesi, al odan keyingi Isa atamyz, músylmansha-oryssha bilimdi bolghan kórinedi. Mening bar estip qalghanym, Orazbay apamnyn, yaghny Jaras atamnyng bәibishesinin, birer aitqandary ghana.

Ol apamyz, «Qyzyl Qanlynyn» qyzy eken, atyn da ata-anasy úldary túraqtamay erkekshe qoyypty. Beride 1957 jyly, 73 jasynda bizding ýide qaytys boldy ghoy. Ózi әnshi, sheber-ismer, emshilik qasiyeti de bar kisi edi. Osy elden súrasan, ýlkender talaylardy jazyp ta shygharghanyn eske alatyn. Myna túrghan Mataydyng etegi «Kólqamys», «Kóshen Toghan» ylghy tórelerding auyly edi ghoy, sol jerlerde aghayyn tuys typ-tynysh ómir sýrip jatqanda patsha qúlap, alasapyran bastalady. Sol kezderdi apamyz bylay aitqan edi:

... - Odan keyingi Tónkeris, qyzyl men aqtyng ary-beri sapyrylysuy, qazaq auyldaryn tonau, atyp-asu jәne keyinirektegi 1920 jyldan bastap jaylaghan asharshylyq t.b. Altynemel ónirin de ainalyp ótpedi. Eske aludyng ózi qorqynyshty! Búrynghy elge jaqpaytyn úry-qarylar ayaq-asty milisiya, kamissar bolyp, qoqandap shygha keldi. Kórgende solardan kórdik! Keshe ghana toy-tomalaqta birge jýrip aralasyp jýrgender, keybir malshylarymyz qanyna sonshalyqty qatyp alghan! Adam ayau degendi bilmeydi! Tigerge túyaq qaldyrmay, bir de bir ataly búiym qaldyrmay, ýilerimizding bәrin tonady. El toz-tozy shyghyp jan-jaqqa qashty. Qol-ayaghy jetkender Qytay asa da bastady.

Myna әkeng sol kezde 12-13 tegi bala, atang sony alyp taugha tyghyldy. Men emshektegi egiz eki qyzym bar, ýide otyram. Atang myltyghy bar, sayatshy kisi edi ghoy, týndeletip tapqan-tayanghanyn, atqan anynyng etin keptirip alyp keledi. Ony taspen bastyryp, tyghyp tastap, týnde baryp әkep, talghajau etemiz. Ózim kýndiz býldirgen, sanyrauqúlaq, raughash t.b. terip, jeytin tamyr qazam, olarymdy keptirip jinaymyn. Azdap et qosyp qaynatyp, týndeletip sorpa jasaymyn, sóitip onsha ashtyqty kórmedik. Al, elde adam jegen de bolyp jatyr degen súmdyqtar estilip te qalatyn. Birde atalaryng aitty: «Isa bauyrym eki balasyn әkep tastady, olardy úlynmen qosyp, tauda ýngirde tyghyp otyrmyn, eshkimge aitpa! Ózi әielin, qyzyn alyp, inilerimizben birge Qytaygha ketti. Ornalasyp jatsa, keledi, sosyn bizde solay asamyz. Ana biraz tyqqan altyn-kýmis әshekeylerdi rettep qoy...» dedi.

Biraq kóp úzamay-aq súmdyq habar jetti! Qashqan eldi orysy bar, qazaghy bar milisiya-әskerler taudyng eteginde tosyp alyp, myltyqpen, oq-búrqyrtqyshpen atyp, qyryp tastapty! Biraz ghana adam qashyp qútylypty! Búl habarlardan esimiz shyqty! Mine, sol jolda ne jaghdaygha úshyraghanyn kim bilsin, әiteuir bir súmdyqtyng bolghany anyq, óitkeni, әldekimder Isa atalarynnyng jas qyzyn bizge әkep tastady. Sol kisiler onyng әielining de, ýsh bauyrynyng da qaza bolghanyn estirtti, ózi aman ketken siyaqty...

...Remarka... Altynemel taularynda «Kisi qyrylghan», «Adam ólgen», «Borshabúlaq qyrghyny» (zerttelmegen) ataulary bar! Búl jer ataularyn ýlkender búryn, «múndaghy el Qytaygha qashqanda orystar quyp pulemetpen, myltyqpen atyp qyrghan» dep týsindiretin.

...Jylap-syqtap esengirep qaldyq! Sener-senbesimizdi bilmeymiz! Al qyzdyng týri adam kórmestey, baqyrayghan eki kózi ghana, sóileuden de qalypty! Aqyryndap, qaray bastadym! Mine, Ryshan apalaryng sol bolatyn! Al eki balasyn әkenmen qosyp, atalaryng sol qalpy elge kórsetpey tauda ústady. Ana óldi degen eki bauyrlarynyng balalary joq edi, tek Aqylbek atannan qalghan jalghyz úl – Altaydy naghashylary tauyp alypty dep keyin estidik.

Atalaryng ýsh úldy tauda tyqqan qalpy әkelmeydi, ózi týndeletip kelip-ketip jýrip, әiteuir kýn kórip jatqanbyz, birde 6-7 salt atty milisiya sau ete qaldy! Esim qalmady, neshe týrlini súraydy kelip: «Kýieuing qayda; Qytayda tuystaryng bar ma; Kimder kelip túrady; Isamen baylanystaryng bar ma; Tyqqan altyndaryng qayda...t.b.»... Basqarushysy әlgi ózimizding N.., sol kóbine digirlep, zirkildeydi kelip! Basqalary ýidin, qoranyng ishin astang kestenin shygharyp, timiskilep jýr!

...Remarka... Sondaylardyng birimen keyin, 1957 jyldary Bektas ata (Tezek Tóreúly Qúdiyarhan isinde jauapkershilikke tartylghan, ózi úzyn boyly týsi suyq kisi edi) Qytaydan oralghan son, andyp jýrip tauda jeke kezdeskenin maghan aityp qalghan edi: Myltyqty kezep túryp, әlgige: – Á bәlem, týsting be qolgha! Endi qangha-qan, jauap beresin! Imanyndy ýiir!- dedim! Sonda, ol ayaghymdy qúshaqtap, etigimdi sýiip, jatyp aldy! – Áy onbaghan sorly, erkek eken desem, qatynnan jaman ekensing ghoy! Bizder, sender atqylaghan kezde tipten jas edik qoy! Sonda da dәl sendey jalynbappyz, óle de bildik!.. Basynan ayaghymmen bir teuip, ýstinen attap jýre berdim! Kóz qiyghymmen qarap bara jattym, eger ol da myltyghyn alsa, bir oqpen jayratar em, biraq, qozghalmay sol qalpy jatty... Kishkentay kezim ghoy, -Ata, onday jauyzdy nege atyp tastamadynyz?- degenim esimde...

...Eki qyzymdy kókiregime qysqan qalpy, jaulyghymmen kólegeylep jauyp, melshiyip otyryp qaldym, Ryshan da qoltyghyma tyghylghan kýii, ýni de shyqpaydy. Onyng kimning qyzy ekenin bilip alsa kerek, bir kezde әlgi N... aqyryp bastady:

- Áy, onbaghan jalmauyz! Bilem men senderdi! Kózderindi qúrtam! Kontr-bandynyng qyzyn tyghyp otyrsyn! Bayyng da bandy! Ne kórsetpedinder, sender! Túqymynmen kózindi joyam, dәp senen bastap... ash kókiregindi, tura dәl atam!

Shynymen myltyghyn kózdep, kezenip, maghan qadala qarady! Eki qolymda jan joq, sylq ete qalghany! Sol kezde egiz qyz da ashylyp, kókiregimnen syrghyp týsti! Ryshanym da talyqsyp qúlap typyrlap jatqanday boldy! Sileydim de qaldym! Qúdaydyng qúdireti, eki kózimnen jas emes, kókiregimnen sýt aqqanday bolghany! Lәm-mimsiz әlgige qarap qalyppyn!..

Sol kezde búryn ýiding jylqysyn baqqan, ózi atalarynmen qúrdas jigit bar edi, attyng ýstinde túryp, әlgining basynan qamshymen tartyp kep jibergeni! Barlyghy bajyldasyp, ózara tóbelesip ketti. Qaydan әlimning kelgenin bilmeymin, úmtylyp baryp, ýsh balamdy bauyryma qystym da әlgini qarghap-siley bastaghanym! Toqtay alsamshy:

- Qanghyrghan qayyrshy neme! Seni de biz bilmeushi me ek?! Teksiz iyt! Keshe ghana esikte jýrgen qúlsyng sen! Kim seni adam qataryna qosyp kórip edi, ә! At! Jetisken ekensin, súmyray! At endi, óltir mynalardy qosa, qúday esendi tapqyr! Ne izdep timiskilep jýrsin, tandaymyzdy jibitip otyrghan songhy jalghyz eshkini de tartyp alyp, laghyn osy jerde jeding emes pe, qolqana tyghylghyr?!.. sodan qoyshy, aitpaghanym joq!.. Sonym dúrys ta bolmady ma, ol it óshpendiligin odan da beter arttyrdy ghoy!

...Remarka... Qayran apa-әjelerimiz-ay! Ne kórmedi desenizdershi! Sol apalarymyzdy... tipten, qazir qalay atarymdy da bilmeymin! Óitkeni, oilap otyrsam, bar bolghany qyryqqa әli jetpegen, naghyz ómir sýretin kezi kelgen, jap-jas kelinshekter ghana eken ghoy! Ne kórmedi beysharalar! Solardyng kórgen qorlyq-qiyndyqtary kóz aldygha elestegende, qazirgi qyz-kelinshekterding keybir ospadarsyz qylyq-minezderine ne derindi de bilmeysin! Meyirim, ata-anagha, jan-jaryna, bauyrlastardyng balalaryna degen sýiispenshilik siyaqty halqymyzdyng asyl qasiyetteri sol apalarymyzben birge joghalghanday qúlazisyn. Eger, júmaq bolsa (әriyne, shek keltiruge bolmaydy ghoy), onda, sol apalarymyz peyishting tórinde eken ghoy, sol júmaq eki adamgha búiyrsa, solardyng biri sol apalarymyz eken ghoy, degen oimen kóz jasy eriksiz orala beredi eken. Auyr oy túmshalap alady...

...Birde bәrimizdi aldaryna salyp, qoysha aidap ortalyqqa alyp bardy! Aytularynsha «Qyzyl Otau» qúrylypty, jogharghy jaqtan ýlken uәkil kelipti, toy bolady eken! El ashtan qyrylyp jatqanda nening toyy ekenin iytim bilip pe, bardyq... sýiretile jayau-jalpylap. Eki qyz ekiden asyp ta qalghan, qolymda, Ryshanym, etegimnen ústap airylmaydy, degenmen, biraz ósip te qaldy, 10-11 degi kezi ghoy. Ózi sýikimdi, aryp-ashqanyna qaramastan, әp-әdemi qyz bop keledi.

Barsaq, shynymen toy bolyp jatyr eken. Aynala qyzyl shýberekter, bәrimizdi alqa-qotan otyrghyzyp qoyyp, nagan asynyp, beldikterin shart týigen bireuler minbege shyghyp, qoldaryn sermep túryp, kezek-kezek sóz sóilep jatyr! Olardyng aitqanynyng birin týsinsek, birin týsinbeymiz de! Áyteuir qoyshy, sózderi ayaqtalghan son, bar elge kәdimgidey azdap pisken et, azdap talqan taratty! Olarynyng birazyn jep, qalghanyn týiinshektep týiip te aldyq.

Ýlken bastyqtary, uәkilderi bar, bólek ýige kirip, iship-jep jatqandary estilip túrdy. Qalghan osy jaqtyng atqaminerleri de olardan qalyspay, ózderi bólektenip, gýjildesip jatty. Toyynghan song basqalargha kep tiyisip te qoyady, әlgi N...-ning eldi mazaqtap, «...ana tauarish ýlken uәkil-kósem dúrys aitady! Jender myna etti, biraq, kóp jeseng ashtan ólgensing be dep sabau kerek, al jemese týk kórmegen sorly dep sabau kerek senderdi» dep, elge qamshy ýiirip jýrgenin kórdik.

Keybir «ókimetpin» dep jýrgenderding boza, araq iship qauqyldasyp jatqanyn bayqap qaldym da, olardan jaqsylyq shyqpasyn sezip, qasymda eki ýlken әiel bar, balalarymdy alyp jylystay berdik. Asa úzaghan da joqpyz, oipandau kelgen jerde sol N... shauyp kelip, oiqastap aldymyzdy orady. Ol shapqangha ilesken bolulary kerek, taghy da 10-15 atty jinala qalghany. Keybiri esimdi shygharyp, attyng ýstinen týrtip, qaljyndap ta qoyady. Ana qúrghyr N... qasyma jaqyndap kelip, auzyna kelgenin ottay bastaghany, ózinen búrqyrap araqtyng iyisi shyghady:

- Á, nemene! Toydan nege qashasyndar, aqymaqtar, bilsender búl Sovet Ókimetining toyy! Kontr-bandynyng qatyny ekenderindi bildirip qoyasyndar ә, súmyraylar! Kórsetem men senderge!

- Jigitter, mynang qarandar, búlar jau ekenderin kórsetip qoyady, óstip! Biraq, búlardyng zamandary bitken, endigi zaman bizdiki! Ne kórmedik búlardan! Qúrtu kerek kózderin! Mynany qarandar, bórining bóltirigi, ósip te qalypty! Jaudy ayaghan jaraly, kettik tartyndar myna qyzdy kókpargha, joq qylayyq!

Shynymen albasty neme iytinip kelip, qolymnan Ryshanymdy júlyp alyp, óngere ketkeni! Onyng qúlynday shyrqyraghan dausy kókke jetkendey boldy! Apyr-topyr boldy da ketti, keybiri elirip alghan! Qúdaydyng qúdireti, qaydan kýsh bitkenin bilmeymin, egizderdi qasymdaghy ýrpiyip, shoshyp ketken әielge tastay salyp, túra úmtyldym! Attardyng ayaqtarymdy taptap, qaqqanyna qaramay, әlgige jetip shaujayyna jarmastym! Attandap, oibaylap, analardy tildep, qatty shynghyrghanym esimde! Sol kezde olar da sәl es jighan boluy kerek, orta ashylyp qaldy, men ólermendenip attyng tizginine oralyp alyppyn!

Janúshyra ýlken apa da jetip, qyzdy ananyng qolynan júlyp alyp, bauyryna basyp, jerge otyra ketti! Jaulyghy týsip, shashy dudyrap ketipti! Bәri de әli kýnge deyin kóz aldymda! Sol apa da toqtamay zarlap-qarghap jatyr:    - Onbaghandar! Osydan jaqyndasandar, ana sýtimdi kókke sauyp qarghaymyn senderdi, eki dýniyede qyzyq kórmender! Aq jaulyghym, aq basym, aruaq atsyn senderdi! Qan kerek bolsa, óltirinder meni! Tartyndar meni!..

Álgiler týnerip, birin-biri boqtaghan qalpy, ketip qaldy, biz qaldyq jylap-syqtap! Aqyry, ólmegen song sýiretilip ýige de jettik. Ol apa dep otyrghanym ana... atyn atamay-aq qoyayyn, atannyng jaqyn aghayyn-aghasynyng kempiri ghoy! Bizben kórshiles túratyn, ózi jalghyz qalyp, atang da, men de aitqanymyzben «qara shanyraghymdy tastamaymyn, osynda ólem» dep kelmey jýretin, osy joly ýide birge qaldyq. Bir-birimizdi qara tartyp, solay kýnimizdi sýrdik. Sol soghystan 5-6 jyl búryn, atang ekeui qatarlas qaytys boldy.

Aqyry onbaghandar sol kýnimizdi de kóp kórdi me, bir-eki jyl ótip, Ryshanymyz 13-14-ke kelgende, «jetimderdi jinap jatyrmyz, oqytamyz» dep tartyp alyp ketti! Qolymyzdan ne kelsin, jylaumen qaldyq! Artynan anyqtaldy ghoy, týk te oqugha aparmaghan, osy kýngey jaqtaghy bir qatyny ólgen, әlgi N...-ning aghayynyna әiel etip beripti!..

...Remarka... Sol súmdardyng tegin әielge de  sol kezde, qoldary jetkenge úqsaydy! Birde ýige bir ata keldi, tamaq asyldy. Álgi ata (ata deymin-au, sonda qanshada eken desenshi) biraz otyrghan song әkeyge, mynany aitty:

- Bәke, elge kelgeli beri, bizge, «Qash-qashta» pasportsyz kelgenimizge qaramastan, jaqsy qarap jatsyn! Tughanymnan kórmegen jaqsylyqty senderden kórdik, atalarynyzben atalarymyz bir jýrgen edi, әlde sonyng belgisi me eken! Adam qataryna qosylsaq, shynymdy aitayyn, sening arqan! Sonyng rahmetine myna kelinge, óz sheshemnen qalghan eki altyn jýzikting birin syilaugha arnayy kelip edim! Áyelim beri ótkende әiteuir tyghyp, aman alyp kelipti, anau-mynau emes, naghyz Mikolay zamanynyng myqty altyny!

- Shynymen baghaly dýnie eken! Búny endi óz qajetterine jaratynyzdar, biz qazir, dýniyege asa múqtaj emespiz ghoy! Búl qalay aman qalyp jýr, soghan tang qalyp otyrmyn, odan da sony aitynyzshy.

- Men shyn kónilimmen alyp kelip otyrmyn, qolymdy qaytarmandar! Al búl dýniyening syry mynada, 7-8 jasar bala kezim, bәri esimde, ýiimizben Qytaygha qashyp bara jatqanbyz, eki atymyz bar. Sonyng birine jýk tendelgen, birine әpkem ekeumiz mingeskenbiz, әke-sheshem jayau. Bir kezde artymyzdan N...  quyp jetti! Atyn oinatyp, myltyghyn kezengen qalpy, aighaygha basty!

- Itting balalary! Qashqyn-bandysyndar sender! Men bilmeushi me edim, baydyng silimtikteri, osy jerde kózderindi qúrtam! Týsir myna zattardy!

Ákem kózimizshe attan zattardy týsirdi, búlghyn ishik, kilem, biraz shapandar t.b. dýniyeler edi. Bәrin jinatyp bolghan son, myltyghyn kezenip, әkemdi atugha ynghaylandy! Sol kezde sheshem aldygha shyghyp, meni etegine tyqqan qalpy, әlgige jalyna bastady:

- Áy qaraghym! Sen bóten emessin, jaqyn jiyenimsin, ózing de bilesin! Alatynyndy aldyn, endi bizde ne әkenning kóz qúny bar?! Jiber bizdi, myna jalghyz úldy ózimizge qiya kór! Tipten azsynsan, myna qyzdy qosa al!- dep 14-15-tegi әpkemdi aldyna iyterip jiberdi! Onyng sharyldaghanyna qaramay, ananyng ústap alghanyn kórdim! Oghan úmtylghan әkemdi sheshem jibermey qolynan jetektep, bizder úzay berdik! Artyma qaraylaghanymda әlgining eki atymyzdy, әpkemdi alyp ketkeni әli kýnge kóz aldymda!

Ol jaqqa barghanymyzdy tәptishtep jatpay-aq qoyayyn, әiteuir, qúday ondaghanda bir jaqsy dýngenderge kezdesip, әke-sheshem solargha jaldandy. Obaly ne kerek, jaqsy qarady, tipten meni óz balalaryna qosyp, oqugha da berdi. Qaytarynyng aldynda sheshem, osy eki jýzikti kórsetip, bireuin «bar bolsa qyzyma ber, ekinshisin elge barghanda eng syilasqan adamyna berersin» dep amanattaghan edi! Búl jaqqa kelgende anda aparyp, mynda aparyp, aqyry elge de jetip, ózine tap boldyq qoy! Syily jandarymnyng biri ózderin, sol sheshemning aitqanyn oryndap otyrmyn.

Sheshemning amanaty bar, ózimning «N...-di kórsem, ishine pyshaq tyghyp óltirem» degen antym bar, aqyry, әpkemdi de izdep tauyp, ýiine bardym. Barsam qaydan, 2-3 balaly bopty, anauym otyr, myjyrayghan shal bolyp! Meni kórip, kemsendegenine qaramay ýiinen quyp shyqtym! Sodan qaytip, bir dastarhanda otyryp kórmedik...

...Ángimemizge oralayyq, sol kezde izdelmey de qaldy ghoy ol qyz, «balapan basyna, túrymtay túsyna» ketken zaman edi ghoy! Ózimning de әjepteuir ósip qalghan egiz qyzdarymnan bir kýnde airyldym, sheshekten ketti.

...Solay, inimiz! Mening bar estigenim, esimde qalghany osy ghana! Endi Ryshan apa qalay tabyldy deysing be, aitayyn! El әiteuir azdap es jiyp, kolhozgha úiymdasyp, jan-jaqtaghy qashqan-pysqandar oralypty ghoy, әiteuir. Biraq, kóp úzamay Soghys bastalyp, әkemning alty nemere bauyrlary әskerge alynghan, beseui is-týzsiz ketti de, bireui ghana mýgedek bolyp oralghan. Mening әkem barghan joq, esinde bolsa bir ayaq, bir qolynyng birtalay kemtarlyghy bar edi ghoy, sol kisi elden bar tuystaryn tynymsyz súrastyryp jýredi eken. Myna qyzyqty qara, Ryshan әpkemiz de aman qalypty, әlgi bergen jaghy da qaytys bolyp, odan qalghan bir qyzymen qalghan eken, sodan osy ózimiz jaqtyng bir Qytaydan oralghan azamaty alypty. Ol jezde-atany kórdin, esinde bolar!..

Mine, solar әrkimnen bir súrastyryp jýrip, mening әkemdi tauypty! Áyteuir qúday ondaghanda, sol ózin baqqan apamyzdy kórip ýlgergen, ana keyingi barghan adamy jaqsy kisi bolyp, birge kep kórisipti. Apamyz toqtamay ýsh kýn jylady desedi, kórgender! Sodan aralasyp jýrdik, ózderi malda bolghandyqtan, bir qyzy bizding ýide túryp oqydy da. Aytpaqshy, ana Toqsyn Qúlybekovtyng klastasy. Qazir jaqsy, bala-shaghaly. Al, әpkemizding ózi 1975-shi jyldary jetpisterge tayau kezinde qaytys boldy...

...Remarka... Kóz aldyma tura bir kino kórgendey bolghan qasiretti oqighalar elestedi. Alayda, búl filim emes, kýndelikti ómirde bar, bolghan adamdardyng kórgenderi edi. Alash Arystarynyng «Sary orys, sary orystyng bәri orys» degenderi, atam Qazaqtyng «Ishten shyqqan jau jaman» degeni, eng soraqy iydeyalarmen bir halyqty sorlatqan, qatigezdikteri... turaly oilar shyrmap aldy.

Búl estelikterdi qorytyndalay aitsaq, sonau Saghyndyqtyng alty úlynyng ekeuinen úrpaq bar. Sol altaudyng ýsheui alghashqy Sovettik atyp-asugha úshyrasa, bireui mýlde shetel asyp ketken, ol kisi jóninde biraz mәlimetter belgili jazushy Q. Tolybaevtyng Qúlja qalasyndaghy jastyq shaghy turaly estelikterinde keltirilipti!

Al olardan tughan jeti úldyng beseui Úly Otan Soghysynda qúrban bolghan, әzirge ekeuinen ghana derek tabyldy. Soghystan  ekinshi toptaghy mýgedek bolyp, aman oralghany - Altay ata ghana. El syilaghandyqtan tughan auylynda, ortalyq kóshening aty berilgen.

Sonda, bir әuletting ghana basynan keshirgenderinen bar elimizding qanshalyqty nәubet kórgenin payymday beriniz! Eger sol tuystar aman-esen bolyp, osy kýnge deyin jetse, artynan bәri de úrpaq qaldyrsa... olardyng sany qansha bolar edi desenizshi! Áriyne, osy kýnimizge de ýlkender aitpaqshy «Tәuba» deymiz, «Bala-shaghanyng amandyghyn bersin» deymiz. Ótken oqighalardy elestete, zerdeley otyryp, oigha-oy, qosqan dýniyeler de... Áriyne, әldebir әperbaqan, solaqay adamdar ýshin bar últymyzgha qara jaghugha bolmaydy! Ony osy әngime barysynda әlsiz-nasharlargha ara týsken azamattardyng bolghanynan-aq bayqarsyz! Qaytkenmen de elimiz aman bolsyn, solaqay sayasat ornamasyn degen izgi tilegimiz oryndalsa eken...

- Solay, jaryghym! Apamyzdyng bir qiyaldanyp pa eken, әiteuir bir múnayyp otyrghanda aitqandary osy edi. Meni de ózing bilesin, senderding әkelering siyaqty kóp oqy da almadym. Al sen bolsan, naghyz oqyghan-toqyghany bar azamatsyng ghoy...

...Tura osy jerde, әldebir jaqsy, ýlgili túlghalardy elimizding «oqyghan azamat» dep maqtaytyn әdettegi sózin jek kórip kettim! Óitkeni, Sholohovtyng bas keyipkerining «...aytyp-aytpay ne kerek! Sender, oqymystylar bar eldi, tughan bauyrlardy bir-birimen qyrylystyryp qoydyndar ghoy...» dep kýiinetini esime týse ketti...

Azamat Aqylbekov

Abai.kz