قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ

رۋحتارىنا ارنايمىن.

اۆتور

(بولعان وقيعا ىزىمەن. نەگىزگى كەيىپكەردىڭ اتى ءسال وزگەردى...)

...ادام ادامعا دوس دەيمىز، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قازاق ەرەكشە باۋىرمال، قوناقجاي دەپ كەۋدەمىزدى سوعامىز، ماقتانامىز. نەگىزى سولايى، سولاي دا عوي، تەك قانا وتكەن ءومىردىڭ كەيبىر ساتتەرىندەگى وتكەن وقيعالار جانىڭدى تۇرشىكتىرەتىنى بولماسا... اسىرەسە، ونداي وقيعالاردىڭ، قوعام ءومىرى بىردەن توڭكەرىستىك جولمەن اۋىسىپ، بەي-جاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەلدى دۇرلىكتىرگەندە، باسقالار (وتارشىلار) كەلىپ، وزدەرىنە تاڭداپ تۇرىپ، سول قوعامداعى  ءبىلىمسىز-نادانداردى، ۇرى-قارىنى قارۋ بەرىپ، اعايىنعا قاس قىلىپ شىعارىپ، ءوز ەلىن اياماي، اتا جاۋدان ارمەن شاپقان ساتتەردە ەرەكشە كورىنىستەرى قىلاڭ بەرەدى ەكەن. ال ونىڭ ارتى ەلدىڭ قاشىپ-بوسۋىنا، اشارشىلىققا الىپ كەلەتىنى دە ءسوزسىز. بۇل، الاش ارداقتىلارىنىڭ «تاپقا بولىنبە!» ۇرانىن تىڭداماۋ اسەرى! قاسىرەت! قازاق قوعامىنا بۇرىن سوڭدى بولماعان ناۋبەت الىپ كەلگەن تاپتىق كۇرەس!..

...التىنەمەل وڭىرىنە بارا قالسام، شوقان باسىنا بارا كەتۋگە تىرىسامىن. ەسكەرتكىشىنە، اينالاسىنداعى سۇلۋ تابيعاتقا، وزىمە بەلگىلى تاريحي ورىندارعا قاراپ، اتاقتى عالىمىمىزعا تاعزىم ەتىپ قايتۋدىڭ ءوزى ەرەكشە اسەر بەرەتىن ءبىر عانيبەت! كىمنىڭ تۇسىرگەنى بەلگىسىز دەلىنەتىن (نەگىزى ساياحاتشى پانتۋسوۆ 1910 جىلى تۇسىرگەن دەگەن دەرەك بار) «شوقان جانە ونەر» كىتابىنداعى سۋرەتتى ەسكە الىپ وتىرىپ قاراساڭىز، قازىرگى جاعدايىمەن سالىستىرا زەردەلەۋگە مۇمكىندىك تۋادى. ەل (پانتۋسوۆ تا) سول سۋرەتتەگى ۇلكەن كۇمبەزدى ەرالى سۇلتاندىكى، ال بەرىرەك قورىمداعى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ كۇمبەزى دەسەدى. ولاردىڭ اينالاسى اۋماقتى، تاس پەن لاي ارالاستىرا قالانعان ۇلكەن ەكى قورىم. وكىنىشكە وراي، لاي-كەسەكتەن قۇيىلعان كۇمبەزدەر قازىرگى كۇندە قۇلاپ، ءۇيىندى تۇرىندە جاتىر. ال، قازىرگى شوقان ەسكەرتكىشى ءداپ سول جەردەن 30-40 مەتردەي سولتۇستىك جاعىندا ورناتىلعان (ونىڭ دا سەبەبى بار...).

شوقان مازارى

...وسى جولى بارعانىمدا اۋىل يمامىنان مىنانداي قىزىقتى دەرەك ەستىدىم: «...ادامنىڭ ايتقانى بولمايدى دەگەن راس ەكەن. اۋىلدىڭ سوعىس ارداگەرى التاي قاريا 1988 جىلى قايتىس بولارىنىڭ الدىندا مىنا شوقان جاتقان قورىمداعى ءوز اتاسى ساعىندىقتىڭ قاسىنا جەرلەۋدى كورسەتىپتى. الايدا، سول كەزدەگى پارتيا، وكىمەت - اۋداندىق، وبلىستىق ورىندارى قازىلىپ قويىلعان مولاسىنا قويۋعا، ول جەردە شوقان ءۋاليحانوۆ جاتقان سەبەپتى، جابىق قورىم رەتىندە رۇقسات بەرمەگەن. سودان قازىلىپ قويىلعان قابىرگە، مولدالاردىڭ ايتۋىمەن ءبىر تاۋىق سويىلىپ، قايتا كومىلگەن». بۇل سوزدەر كوپتەگەن ەستەلىكتەردى ويعا ءتۇسىردى. وسى الاقانداي عانا التىنەمەل ءوڭىرىنىڭ دە اشىلماعان سان قۇپياسى بارىن سەزىندىك.

...بىردە، اتى اتالعان ساعىندىقتىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى، قازىرگى كۇندە 80-ءدى القىمداعان اپايدى، ۇلكەندەردىڭ كەتكەنىن ايتىپ، وزدەرىنىڭ نە بىلەتىندەرىن ەستىمەك نيەتپەن، اڭگىمەگە تارتقانىم بار:

- قاراعىم، اينالايىن، سەن بىزگە كەيدە «كوپ ەشتەمە بىلمەيسىڭدەر» دەپ قىنجىلىپ، رەنجيسىڭ! قاراعىم-اۋ، بىزگە بىرەۋ ايتىپ پا، اناۋ-پىناۋدى، قاي ەلمىز، اتالارىمىز كىم دەپ سۇراي باستاساڭ، ايەم (اكەسىن ايتادى), «ونى قايتەسىڭ، بارىڭدار ساباقتارىڭدى وقىڭدار» دەپ تيىپ تاستايتىن. اتامىزدى كورمەدىك تە، سول سوعىستىڭ الدىندا 5-6 جىل بۇرىن قايتىس بوپتى عوي! قالاي قايتتى، ونى دا بىلمەيىم، قاراعىم، ايەم ايتپادى.

كەيىن تام-تۇمداپ ءجۇرىپ، ۇلكەندەردەن ەستۋىمىزشە، ساعىندىق اتامىز باي-اۋقاتتى، ءبىلىمدى كىسى بولىپتى. سەرىلىكتى، اقىندىقتى جاقسى كورگەن دەسەتىن. التى ۇلى بولعان ەكەن، سونىڭ ۇلكەنى مەنىڭ اكەمنىڭ اكەسى، ال ودان كەيىنگى يسا اتامىز، مۇسىلمانشا-ورىسشا ءبىلىمدى بولعان كورىنەدى. مەنىڭ بار ەستىپ قالعانىم، ورازباي اپامنىڭ، ياعني جاراس اتامنىڭ بايبىشەسىنىڭ، بىرەر ايتقاندارى عانا.

ول اپامىز، «قىزىل قاڭلىنىڭ» قىزى ەكەن، اتىن دا اتا-اناسى ۇلدارى تۇراقتاماي ەركەكشە قويىپتى. بەرىدە 1957 جىلى، 73 جاسىندا ءبىزدىڭ ۇيدە قايتىس بولدى عوي. ءوزى ءانشى، شەبەر-ىسمەر، ەمشىلىك قاسيەتى دە بار كىسى ەدى. وسى ەلدەن سۇراساڭ، ۇلكەندەر تالايلاردى جازىپ تا شىعارعانىن ەسكە الاتىن. مىنا تۇرعان ماتايدىڭ ەتەگى «كولقامىس»، «كوشەن توعان» ىلعي تورەلەردىڭ اۋىلى ەدى عوي، سول جەرلەردە اعايىن تۋىس تىپ-تىنىش ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندا پاتشا قۇلاپ، الاساپىران باستالادى. سول كەزدەردى اپامىز بىلاي ايتقان ەدى:

... - ودان كەيىنگى توڭكەرىس، قىزىل مەن اقتىڭ ارى-بەرى ساپىرىلىسۋى، قازاق اۋىلدارىن توناۋ، اتىپ-اسۋ جانە كەيىنىرەكتەگى 1920 جىلدان باستاپ جايلاعان اشارشىلىق ت.ب. التىنەمەل ءوڭىرىن دە اينالىپ وتپەدى. ەسكە الۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى! بۇرىنعى ەلگە جاقپايتىن ۇرى-قارىلار اياق-استى ميليتسيا، كاميسسار بولىپ، قوقاڭداپ شىعا كەلدى. كورگەندە سولاردان كوردىك! كەشە عانا توي-تومالاقتا بىرگە ءجۇرىپ ارالاسىپ جۇرگەندەر، كەيبىر مالشىلارىمىز قانىنا سونشالىقتى قاتىپ العان! ادام اياۋ دەگەندى بىلمەيدى! تىگەرگە تۇياق قالدىرماي، ءبىر دە ءبىر اتالى بۇيىم قالدىرماي، ۇيلەرىمىزدىڭ ءبارىن تونادى. ەل توز-توزى شىعىپ جان-جاققا قاشتى. قول-اياعى جەتكەندەر قىتاي اسا دا باستادى.

مىنا اكەڭ سول كەزدە 12-13 تەگى بالا، اتاڭ سونى الىپ تاۋعا تىعىلدى. مەن ەمشەكتەگى ەگىز ەكى قىزىم بار، ۇيدە وتىرام. اتاڭ مىلتىعى بار، ساياتشى كىسى ەدى عوي، تۇندەلەتىپ تاپقان-تايانعانىن، اتقان اڭىنىڭ ەتىن كەپتىرىپ الىپ كەلەدى. ونى تاسپەن باستىرىپ، تىعىپ تاستاپ، تۇندە بارىپ اكەپ، تالعاجاۋ ەتەمىز. ءوزىم كۇندىز بۇلدىرگەن، ساڭىراۋقۇلاق، راۋعاش ت.ب. تەرىپ، جەيتىن تامىر قازام، ولارىمدى كەپتىرىپ جينايمىن. ازداپ ەت قوسىپ قايناتىپ، تۇندەلەتىپ سورپا جاسايمىن، ءسويتىپ ونشا اشتىقتى كورمەدىك. ال، ەلدە ادام جەگەن دە بولىپ جاتىر دەگەن سۇمدىقتار ەستىلىپ تە قالاتىن. بىردە اتالارىڭ ايتتى: «يسا باۋىرىم ەكى بالاسىن اكەپ تاستادى، ولاردى ۇلىڭمەن قوسىپ، تاۋدا ۇڭگىردە تىعىپ وتىرمىن، ەشكىمگە ايتپا! ءوزى ايەلىن، قىزىن الىپ، ىنىلەرىمىزبەن بىرگە قىتايعا كەتتى. ورنالاسىپ جاتسا، كەلەدى، سوسىن بىزدە سولاي اسامىز. انا ءبىراز تىققان التىن-كۇمىس اشەكەيلەردى رەتتەپ قوي...» دەدى.

بىراق كوپ ۇزاماي-اق سۇمدىق حابار جەتتى! قاشقان ەلدى ورىسى بار، قازاعى بار ميليتسيا-اسكەرلەر تاۋدىڭ ەتەگىندە توسىپ الىپ، مىلتىقپەن، وق-بۇرقىرتقىشپەن اتىپ، قىرىپ تاستاپتى! ءبىراز عانا ادام قاشىپ قۇتىلىپتى! بۇل حابارلاردان ەسىمىز شىقتى! مىنە، سول جولدا نە جاعدايعا ۇشىراعانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانى انىق، ويتكەنى، الدەكىمدەر يسا اتالارىڭنىڭ جاس قىزىن بىزگە اكەپ تاستادى. سول كىسىلەر ونىڭ ايەلىنىڭ دە، ءۇش باۋىرىنىڭ دا قازا بولعانىن ەستىرتتى، ءوزى امان كەتكەن سياقتى...

...رەماركا... التىنەمەل تاۋلارىندا «كىسى قىرىلعان»، «ادام ولگەن»، «بورشابۇلاق قىرعىنى» (زەرتتەلمەگەن) اتاۋلارى بار! بۇل جەر اتاۋلارىن ۇلكەندەر بۇرىن، «مۇنداعى ەل قىتايعا قاشقاندا ورىستار قۋىپ پۋلەمەتپەن، مىلتىقپەن اتىپ قىرعان» دەپ تۇسىندىرەتىن.

...جىلاپ-سىقتاپ ەسەڭگىرەپ قالدىق! سەنەر-سەنبەسىمىزدى بىلمەيمىز! ال قىزدىڭ ءتۇرى ادام كورمەستەي، باقىرايعان ەكى كوزى عانا، سويلەۋدەن دە قالىپتى! اقىرىنداپ، قاراي باستادىم! مىنە، رىسحان اپالارىڭ سول بولاتىن! ال ەكى بالاسىن اكەڭمەن قوسىپ، اتالارىڭ سول قالپى ەلگە كورسەتپەي تاۋدا ۇستادى. انا ءولدى دەگەن ەكى باۋىرلارىنىڭ بالالارى جوق ەدى، تەك اقىلبەك اتاڭنان قالعان جالعىز ۇل – التايدى ناعاشىلارى تاۋىپ الىپتى دەپ كەيىن ەستىدىك.

اتالارىڭ ءۇش ۇلدى تاۋدا تىققان قالپى اكەلمەيدى، ءوزى تۇندەلەتىپ كەلىپ-كەتىپ ءجۇرىپ، ايتەۋىر كۇن كورىپ جاتقانبىز، بىردە 6-7 سالت اتتى ميليتسيا ساۋ ەتە قالدى! ەسىم قالمادى، نەشە ءتۇرلىنى سۇرايدى كەلىپ: «كۇيەۋىڭ قايدا; قىتايدا تۋىستارىڭ بار ما; كىمدەر كەلىپ تۇرادى; يسامەن بايلانىستارىڭ بار ما; تىققان التىندارىڭ قايدا...ت.ب.»... باسقارۋشىسى الگى ءوزىمىزدىڭ N..، سول كوبىنە دىگىرلەپ، زىركىلدەيدى كەلىپ! باسقالارى ءۇيدىڭ، قورانىڭ ءىشىن استاڭ كەستەڭىن شىعارىپ، تىمىسكىلەپ ءجۇر!

...رەماركا... سوندايلاردىڭ بىرىمەن كەيىن، 1957 جىلدارى بەكتاس اتا (تەزەك تورەۇلى قۇديارحان ىسىندە جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان، ءوزى ۇزىن بويلى ءتۇسى سۋىق كىسى ەدى) قىتايدان ورالعان سوڭ، اڭدىپ ءجۇرىپ تاۋدا جەكە كەزدەسكەنىن ماعان ايتىپ قالعان ەدى: مىلتىقتى كەزەپ تۇرىپ، الگىگە: – ءا بالەم، ءتۇستىڭ بە قولعا! ەندى قانعا-قان، جاۋاپ بەرەسىڭ! يمانىڭدى ءۇيىر!- دەدىم! سوندا، ول اياعىمدى قۇشاقتاپ، ەتىگىمدى ءسۇيىپ، جاتىپ الدى! – ءاي وڭباعان سورلى، ەركەك ەكەن دەسەم، قاتىننان جامان ەكەنسىڭ عوي! بىزدەر، سەندەر اتقىلاعان كەزدە تىپتەن جاس ەدىك قوي! سوندا دا ءدال سەندەي جالىنباپپىز، ولە دە بىلدىك!.. باسىنان اياعىممەن ءبىر تەۋىپ، ۇستىنەن اتتاپ جۇرە بەردىم! كوز قيىعىممەن قاراپ بارا جاتتىم، ەگەر ول دا مىلتىعىن السا، ءبىر وقپەن جايراتار ەم، بىراق، قوزعالماي سول قالپى جاتتى... كىشكەنتاي كەزىم عوي، -اتا، ونداي جاۋىزدى نەگە اتىپ تاستامادىڭىز؟- دەگەنىم ەسىمدە...

...ەكى قىزىمدى كوكىرەگىمە قىسقان قالپى، جاۋلىعىممەن كولەگەيلەپ جاۋىپ، مەلشيىپ وتىرىپ قالدىم، رىسحان دا قولتىعىما تىعىلعان كۇيى، ءۇنى دە شىقپايدى. ونىڭ كىمنىڭ قىزى ەكەنىن ءبىلىپ السا كەرەك، ءبىر كەزدە الگى N... اقىرىپ باستادى:

- ءاي، وڭباعان جالماۋىز! بىلەم مەن سەندەردى! كوزدەرىڭدى قۇرتام! كونتر-باندىنىڭ قىزىن تىعىپ وتىرسىڭ! بايىڭ دا باندى! نە كورسەتپەدىڭدەر، سەندەر! تۇقىمىڭمەن كوزىڭدى جويام، ءداپ سەنەن باستاپ... اش كوكىرەگىڭدى، تۋرا ءدال اتام!

شىنىمەن مىلتىعىن كوزدەپ، كەزەنىپ، ماعان قادالا قارادى! ەكى قولىمدا جان جوق، سىلق ەتە قالعانى! سول كەزدە ەگىز قىز دا اشىلىپ، كوكىرەگىمنەن سىرعىپ ءتۇستى! رىسحانىم دا تالىقسىپ قۇلاپ تىپىرلاپ جاتقانداي بولدى! سىلەيدىم دە قالدىم! قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، ەكى كوزىمنەن جاس ەمەس، كوكىرەگىمنەن ءسۇت اققانداي بولعانى! ءلام-ءميمسىز الگىگە قاراپ قالىپپىن!..

سول كەزدە بۇرىن ءۇيدىڭ جىلقىسىن باققان، ءوزى اتالارىڭمەن قۇرداس جىگىت بار ەدى، اتتىڭ ۇستىندە تۇرىپ، الگىنىڭ باسىنان قامشىمەن تارتىپ كەپ جىبەرگەنى! بارلىعى باجىلداسىپ، ءوزارا توبەلەسىپ كەتتى. قايدان ءالىمنىڭ كەلگەنىن بىلمەيمىن، ۇمتىلىپ بارىپ، ءۇش بالامدى باۋىرىما قىستىم دا الگىنى قارعاپ-سىلەي باستاعانىم! توقتاي السامشى:

- قاڭعىرعان قايىرشى نەمە! سەنى دە ءبىز بىلمەۋشى مە ەك؟! تەكسىز يت! كەشە عانا ەسىكتە جۇرگەن قۇلسىڭ سەن! كىم سەنى ادام قاتارىنا قوسىپ كورىپ ەدى، ءا! ات! جەتىسكەن ەكەنسىڭ، سۇمىراي! ات ەندى، ءولتىر مىنالاردى قوسا، قۇداي ەسەڭدى تاپقىر! نە ىزدەپ تىمىسكىلەپ ءجۇرسىڭ، تاڭدايمىزدى ءجىبىتىپ وتىرعان سوڭعى جالعىز ەشكىنى دە تارتىپ الىپ، لاعىن وسى جەردە جەدىڭ ەمەس پە، قولقاڭا تىعىلعىر؟!.. سودان قويشى، ايتپاعانىم جوق!.. سونىم دۇرىس تا بولمادى ما، ول يت وشپەندىلىگىن ودان دا بەتەر ارتتىردى عوي!

...رەماركا... قايران اپا-اجەلەرىمىز-اي! نە كورمەدى دەسەڭىزدەرشى! سول اپالارىمىزدى... تىپتەن، قازىر قالاي اتارىمدى دا بىلمەيمىن! ويتكەنى، ويلاپ وتىرسام، بار بولعانى قىرىققا ءالى جەتپەگەن، ناعىز ءومىر سۇرەتىن كەزى كەلگەن، جاپ-جاس كەلىنشەكتەر عانا ەكەن عوي! نە كورمەدى بەيشارالار! سولاردىڭ كورگەن قورلىق-قيىندىقتارى كوز الدىعا ەلەستەگەندە، قازىرگى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ كەيبىر وسپادارسىز قىلىق-مىنەزدەرىنە نە دەرىڭدى دە بىلمەيسىڭ! مەيىرىم، اتا-اناعا، جان-جارىنا، باۋىرلاستاردىڭ بالالارىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سياقتى حالقىمىزدىڭ اسىل قاسيەتتەرى سول اپالارىمىزبەن بىرگە جوعالعانداي قۇلازيسىڭ. ەگەر، جۇماق بولسا (ارينە، شەك كەلتىرۋگە بولمايدى عوي), وندا، سول اپالارىمىز پەيىشتىڭ تورىندە ەكەن عوي، سول جۇماق ەكى ادامعا بۇيىرسا، سولاردىڭ ءبىرى سول اپالارىمىز ەكەن عوي، دەگەن ويمەن كوز جاسى ەرىكسىز ورالا بەرەدى ەكەن. اۋىر وي تۇمشالاپ الادى...

...بىردە ءبارىمىزدى الدارىنا سالىپ، قويشا ايداپ ورتالىققا الىپ باردى! ايتۋلارىنشا «قىزىل وتاۋ» قۇرىلىپتى، جوعارعى جاقتان ۇلكەن ۋاكىل كەلىپتى، توي بولادى ەكەن! ەل اشتان قىرىلىپ جاتقاندا نەنىڭ تويى ەكەنىن ءيتىم ءبىلىپ پە، باردىق... سۇيرەتىلە جاياۋ-جالپىلاپ. ەكى قىز ەكىدەن اسىپ تا قالعان، قولىمدا، رىسحانىم، ەتەگىمنەن ۇستاپ ايرىلمايدى، دەگەنمەن، ءبىراز ءوسىپ تە قالدى، 10-11 دەگى كەزى عوي. ءوزى سۇيكىمدى، ارىپ-اشقانىنا قاراماستان، ءاپ-ادەمى قىز بوپ كەلەدى.

بارساق، شىنىمەن توي بولىپ جاتىر ەكەن. اينالا قىزىل شۇبەرەكتەر، ءبارىمىزدى القا-قوتان وتىرعىزىپ قويىپ، ناگان اسىنىپ، بەلدىكتەرىن شارت تۇيگەن بىرەۋلەر مىنبەگە شىعىپ، قولدارىن سەرمەپ تۇرىپ، كەزەك-كەزەك ءسوز سويلەپ جاتىر! ولاردىڭ ايتقانىنىڭ ءبىرىن تۇسىنسەك، ءبىرىن تۇسىنبەيمىز دە! ايتەۋىر قويشى، سوزدەرى اياقتالعان سوڭ، بار ەلگە كادىمگىدەي ازداپ پىسكەن ەت، ازداپ تالقان تاراتتى! ولارىنىڭ ءبىرازىن جەپ، قالعانىن تۇيىنشەكتەپ ءتۇيىپ تە الدىق.

ۇلكەن باستىقتارى، ۋاكىلدەرى بار، بولەك ۇيگە كىرىپ، ءىشىپ-جەپ جاتقاندارى ەستىلىپ تۇردى. قالعان وسى جاقتىڭ اتقامىنەرلەرى دە ولاردان قالىسپاي، وزدەرى بولەكتەنىپ، گۇجىلدەسىپ جاتتى. تويىنعان سوڭ باسقالارعا كەپ ءتيىسىپ تە قويادى، الگى N...-ءنىڭ ەلدى مازاقتاپ، «...انا تاۋاريشش ۇلكەن ۋاكىل-كوسەم دۇرىس ايتادى! جەڭدەر مىنا ەتتى، بىراق، كوپ جەسەڭ اشتان ولگەنسىڭ بە دەپ ساباۋ كەرەك، ال جەمەسە تۇك كورمەگەن سورلى دەپ ساباۋ كەرەك سەندەردى» دەپ، ەلگە قامشى ءۇيىرىپ جۇرگەنىن كوردىك.

كەيبىر «وكىمەتپىن» دەپ جۇرگەندەردىڭ بوزا، اراق ءىشىپ قاۋقىلداسىپ جاتقانىن بايقاپ قالدىم دا، ولاردان جاقسىلىق شىقپاسىن سەزىپ، قاسىمدا ەكى ۇلكەن ايەل بار، بالالارىمدى الىپ جىلىستاي بەردىك. اسا ۇزاعان دا جوقپىز، ويپاڭداۋ كەلگەن جەردە سول N... شاۋىپ كەلىپ، ويقاستاپ الدىمىزدى ورادى. ول شاپقانعا ىلەسكەن بولۋلارى كەرەك، تاعى دا 10-15 اتتى جينالا قالعانى. كەيبىرى ەسىمدى شىعارىپ، اتتىڭ ۇستىنەن ءتۇرتىپ، قالجىڭداپ تا قويادى. انا قۇرعىر N... قاسىما جاقىنداپ كەلىپ، اۋزىنا كەلگەنىن وتتاي باستاعانى، وزىنەن بۇرقىراپ اراقتىڭ ءيىسى شىعادى:

- ءا، نەمەنە! تويدان نەگە قاشاسىڭدار، اقىماقتار، بىلسەڭدەر بۇل سوۆەت وكىمەتىنىڭ تويى! كونتر-باندىنىڭ قاتىنى ەكەندەرىڭدى ءبىلدىرىپ قوياسىڭدار ءا، سۇمىرايلار! كورسەتەم مەن سەندەرگە!

- جىگىتتەر، مىناڭ قاراڭدار، بۇلار جاۋ ەكەندەرىن كورسەتىپ قويادى، ءوستىپ! بىراق، بۇلاردىڭ زاماندارى بىتكەن، ەندىگى زامان بىزدىكى! نە كورمەدىك بۇلاردان! قۇرتۋ كەرەك كوزدەرىن! مىنانى قاراڭدار، ءبورىنىڭ بولتىرىگى، ءوسىپ تە قالىپتى! جاۋدى اياعان جارالى، كەتتىك تارتىڭدار مىنا قىزدى كوكپارعا، جوق قىلايىق!

شىنىمەن الباستى نەمە ءيتىنىپ كەلىپ، قولىمنان رىسحانىمدى جۇلىپ الىپ، وڭگەرە كەتكەنى! ونىڭ قۇلىنداي شىرقىراعان داۋسى كوككە جەتكەندەي بولدى! اپىر-توپىر بولدى دا كەتتى، كەيبىرى ەلىرىپ العان! قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، قايدان كۇش بىتكەنىن بىلمەيمىن، ەگىزدەردى قاسىمداعى ءۇرپيىپ، شوشىپ كەتكەن ايەلگە تاستاي سالىپ، تۇرا ۇمتىلدىم! اتتاردىڭ اياقتارىمدى تاپتاپ، قاققانىنا قاراماي، الگىگە جەتىپ شاۋجايىنا جارماستىم! اتتانداپ، ويبايلاپ، انالاردى تىلدەپ، قاتتى شىڭعىرعانىم ەسىمدە! سول كەزدە ولار دا ءسال ەس جيعان بولۋى كەرەك، ورتا اشىلىپ قالدى، مەن ولەرمەندەنىپ اتتىڭ تىزگىنىنە ورالىپ الىپپىن!

جانۇشىرا ۇلكەن اپا دا جەتىپ، قىزدى انانىڭ قولىنان جۇلىپ الىپ، باۋىرىنا باسىپ، جەرگە وتىرا كەتتى! جاۋلىعى ءتۇسىپ، شاشى دۋدىراپ كەتىپتى! ءبارى دە ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا! سول اپا دا توقتاماي زارلاپ-قارعاپ جاتىر:    - وڭباعاندار! وسىدان جاقىنداساڭدار، انا ءسۇتىمدى كوككە ساۋىپ قارعايمىن سەندەردى، ەكى دۇنيەدە قىزىق كورمەڭدەر! اق جاۋلىعىم، اق باسىم، ارۋاق اتسىن سەندەردى! قان كەرەك بولسا، ولتىرىڭدەر مەنى! تارتىڭدار مەنى!..

الگىلەر تۇنەرىپ، ءبىرىن-ءبىرى بوقتاعان قالپى، كەتىپ قالدى، ءبىز قالدىق جىلاپ-سىقتاپ! اقىرى، ولمەگەن سوڭ سۇيرەتىلىپ ۇيگە دە جەتتىك. ول اپا دەپ وتىرعانىم انا... اتىن اتاماي-اق قويايىن، اتاڭنىڭ جاقىن اعايىن-اعاسىنىڭ كەمپىرى عوي! بىزبەن كورشىلەس تۇراتىن، ءوزى جالعىز قالىپ، اتاڭ دا، مەن دە ايتقانىمىزبەن «قارا شاڭىراعىمدى تاستامايمىن، وسىندا ولەم» دەپ كەلمەي جۇرەتىن، وسى جولى ۇيدە بىرگە قالدىق. ءبىر-ءبىرىمىزدى قارا تارتىپ، سولاي كۇنىمىزدى سۇردىك. سول سوعىستان 5-6 جىل بۇرىن، اتاڭ ەكەۋى قاتارلاس قايتىس بولدى.

اقىرى وڭباعاندار سول كۇنىمىزدى دە كوپ كوردى مە، ءبىر-ەكى جىل ءوتىپ، رىسحانىمىز 13-14-كە كەلگەندە، «جەتىمدەردى جيناپ جاتىرمىز، وقىتامىز» دەپ تارتىپ الىپ كەتتى! قولىمىزدان نە كەلسىن، جىلاۋمەن قالدىق! ارتىنان انىقتالدى عوي، تۇك تە وقۋعا اپارماعان، وسى كۇنگەي جاقتاعى ءبىر قاتىنى ولگەن، الگى N...-ءنىڭ اعايىنىنا ايەل ەتىپ بەرىپتى!..

...رەماركا... سول سۇمداردىڭ تەگىن ايەلگە دە  سول كەزدە، قولدارى جەتكەنگە ۇقسايدى! بىردە ۇيگە ءبىر اتا كەلدى، تاماق اسىلدى. الگى اتا (اتا دەيمىن-اۋ، سوندا قانشادا ەكەن دەسەڭشى) ءبىراز وتىرعان سوڭ اكەيگە، مىنانى ايتتى:

- باكە، ەلگە كەلگەلى بەرى، بىزگە، «قاش-قاشتا» پاسپورتسىز كەلگەنىمىزگە قاراماستان، جاقسى قاراپ جاتسىڭ! تۋعانىمنان كورمەگەن جاقسىلىقتى سەندەردەن كوردىك، اتالارىڭىزبەن اتالارىمىز ءبىر جۇرگەن ەدى، الدە سونىڭ بەلگىسى مە ەكەن! ادام قاتارىنا قوسىلساق، شىنىمدى ايتايىن، سەنىڭ ارقاڭ! سونىڭ راحمەتىنە مىنا كەلىنگە، ءوز شەشەمنەن قالعان ەكى التىن جۇزىكتىڭ ءبىرىن سىيلاۋعا ارنايى كەلىپ ەدىم! ايەلىم بەرى وتكەندە ايتەۋىر تىعىپ، امان الىپ كەلىپتى، اناۋ-مىناۋ ەمەس، ناعىز ميكولاي زامانىنىڭ مىقتى التىنى!

- شىنىمەن باعالى دۇنيە ەكەن! بۇنى ەندى ءوز قاجەتتەرىڭە جاراتىڭىزدار، ءبىز قازىر، دۇنيەگە اسا مۇقتاج ەمەسپىز عوي! بۇل قالاي امان قالىپ ءجۇر، سوعان تاڭ قالىپ وتىرمىن، ودان دا سونى ايتىڭىزشى.

- مەن شىن كوڭىلىممەن الىپ كەلىپ وتىرمىن، قولىمدى قايتارماڭدار! ال بۇل دۇنيەنىڭ سىرى مىنادا، 7-8 جاسار بالا كەزىم، ءبارى ەسىمدە، ۇيىمىزبەن قىتايعا قاشىپ بارا جاتقانبىز، ەكى اتىمىز بار. سونىڭ بىرىنە جۇك تەڭدەلگەن، بىرىنە اپكەم ەكەۋمىز مىڭگەسكەنبىز، اكە-شەشەم جاياۋ. ءبىر كەزدە ارتىمىزدان N...  قۋىپ جەتتى! اتىن ويناتىپ، مىلتىعىن كەزەنگەن قالپى، ايعايعا باستى!

- ءيتتىڭ بالالارى! قاشقىن-باندىسىڭدار سەندەر! مەن بىلمەۋشى مە ەدىم، بايدىڭ سىلىمتىكتەرى، وسى جەردە كوزدەرىڭدى قۇرتام! ءتۇسىر مىنا زاتتاردى!

اكەم كوزىمىزشە اتتان زاتتاردى ءتۇسىردى، بۇلعىن ىشىك، كىلەم، ءبىراز شاپاندار ت.ب. دۇنيەلەر ەدى. ءبارىن جيناتىپ بولعان سوڭ، مىلتىعىن كەزەنىپ، اكەمدى اتۋعا ىڭعايلاندى! سول كەزدە شەشەم الدىعا شىعىپ، مەنى ەتەگىنە تىققان قالپى، الگىگە جالىنا باستادى:

- ءاي قاراعىم! سەن بوتەن ەمەسسىڭ، جاقىن جيەنىمسىڭ، ءوزىڭ دە بىلەسىڭ! الاتىنىڭدى الدىڭ، ەندى بىزدە نە اكەڭنىڭ كوز قۇنى بار؟! جىبەر ءبىزدى، مىنا جالعىز ۇلدى وزىمىزگە قيا كور! تىپتەن ازسىنساڭ، مىنا قىزدى قوسا ال!- دەپ 14-15-تەگى اپكەمدى الدىنا يتەرىپ جىبەردى! ونىڭ شارىلداعانىنا قاراماي، انانىڭ ۇستاپ العانىن كوردىم! وعان ۇمتىلعان اكەمدى شەشەم جىبەرمەي قولىنان جەتەكتەپ، بىزدەر ۇزاي بەردىك! ارتىما قارايلاعانىمدا الگىنىڭ ەكى اتىمىزدى، اپكەمدى الىپ كەتكەنى ءالى كۇنگە كوز الدىمدا!

ول جاققا بارعانىمىزدى تاپتىشتەپ جاتپاي-اق قويايىن، ايتەۋىر، قۇداي وڭداعاندا ءبىر جاقسى دۇنگەندەرگە كەزدەسىپ، اكە-شەشەم سولارعا جالداندى. وبالى نە كەرەك، جاقسى قارادى، تىپتەن مەنى ءوز بالالارىنا قوسىپ، وقۋعا دا بەردى. قايتارىنىڭ الدىندا شەشەم، وسى ەكى جۇزىكتى كورسەتىپ، بىرەۋىن «بار بولسا قىزىما بەر، ەكىنشىسىن ەلگە بارعاندا ەڭ سىيلاسقان ادامىڭا بەرەرسىڭ» دەپ اماناتتاعان ەدى! بۇل جاققا كەلگەندە اندا اپارىپ، مىندا اپارىپ، اقىرى ەلگە دە جەتىپ، وزىڭە تاپ بولدىق قوي! سىيلى جاندارىمنىڭ ءبىرى وزدەرىڭ، سول شەشەمنىڭ ايتقانىن ورىنداپ وتىرمىن.

شەشەمنىڭ اماناتى بار، ءوزىمنىڭ «N...-ءدى كورسەم، ىشىنە پىشاق تىعىپ ولتىرەم» دەگەن انتىم بار، اقىرى، اپكەمدى دە ىزدەپ تاۋىپ، ۇيىنە باردىم. بارسام قايدان، 2-3 بالالى بوپتى، اناۋىم وتىر، مىجىرايعان شال بولىپ! مەنى كورىپ، كەمسەڭدەگەنىنە قاراماي ۇيىنەن قۋىپ شىقتىم! سودان قايتىپ، ءبىر داستارحاندا وتىرىپ كورمەدىك...

...اڭگىمەمىزگە ورالايىق، سول كەزدە ىزدەلمەي دە قالدى عوي ول قىز، «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» كەتكەن زامان ەدى عوي! ءوزىمنىڭ دە اجەپتەۋىر ءوسىپ قالعان ەگىز قىزدارىمنان ءبىر كۇندە ايرىلدىم، شەشەكتەن كەتتى.

...سولاي، ءىنىمىز! مەنىڭ بار ەستىگەنىم، ەسىمدە قالعانى وسى عانا! ەندى رىسحان اپا قالاي تابىلدى دەيسىڭ بە، ايتايىن! ەل ايتەۋىر ازداپ ەس جيىپ، كولحوزعا ۇيىمداسىپ، جان-جاقتاعى قاشقان-پىسقاندار ورالىپتى عوي، ايتەۋىر. بىراق، كوپ ۇزاماي سوعىس باستالىپ، اكەمنىڭ التى نەمەرە باۋىرلارى اسكەرگە الىنعان، بەسەۋى ءىس-ءتۇزسىز كەتتى دە، بىرەۋى عانا مۇگەدەك بولىپ ورالعان. مەنىڭ اكەم بارعان جوق، ەسىڭدە بولسا ءبىر اياق، ءبىر قولىنىڭ ءبىرتالاي كەمتارلىعى بار ەدى عوي، سول كىسى ەلدەن بار تۋىستارىن تىنىمسىز سۇراستىرىپ جۇرەدى ەكەن. مىنا قىزىقتى قارا، رىسحان اپكەمىز دە امان قالىپتى، الگى بەرگەن جاعى دا قايتىس بولىپ، ودان قالعان ءبىر قىزىمەن قالعان ەكەن، سودان وسى ءوزىمىز جاقتىڭ ءبىر قىتايدان ورالعان ازاماتى الىپتى. ول جەزدە-اتانى كوردىڭ، ەسىڭدە بولار!..

مىنە، سولار اركىمنەن ءبىر سۇراستىرىپ ءجۇرىپ، مەنىڭ اكەمدى تاۋىپتى! ايتەۋىر قۇداي وڭداعاندا، سول ءوزىن باققان اپامىزدى كورىپ ۇلگەرگەن، انا كەيىنگى بارعان ادامى جاقسى كىسى بولىپ، بىرگە كەپ كورىسىپتى. اپامىز توقتاماي ءۇش كۇن جىلادى دەسەدى، كورگەندەر! سودان ارالاسىپ جۇردىك، وزدەرى مالدا بولعاندىقتان، ءبىر قىزى ءبىزدىڭ ۇيدە تۇرىپ وقىدى دا. ايتپاقشى، انا توقسىن قۇلىبەكوۆتىڭ كلاستاسى. قازىر جاقسى، بالا-شاعالى. ال، اپكەمىزدىڭ ءوزى 1975-ءشى جىلدارى جەتپىستەرگە تاياۋ كەزىندە قايتىس بولدى...

...رەماركا... كوز الدىما تۋرا ءبىر كينو كورگەندەي بولعان قاسىرەتتى وقيعالار ەلەستەدى. الايدا، بۇل فيلم ەمەس، كۇندەلىكتى ومىردە بار، بولعان ادامداردىڭ كورگەندەرى ەدى. الاش ارىستارىنىڭ «سارى ورىس، سارى ورىستىڭ ءبارى ورىس» دەگەندەرى، اتام قازاقتىڭ «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەگەنى، ەڭ سوراقى يدەيالارمەن ءبىر حالىقتى سورلاتقان، قاتىگەزدىكتەرى... تۋرالى ويلار شىرماپ الدى.

بۇل ەستەلىكتەردى قورىتىندالاي ايتساق، سوناۋ ساعىندىقتىڭ التى ۇلىنىڭ ەكەۋىنەن ۇرپاق بار. سول التاۋدىڭ ۇشەۋى العاشقى سوۆەتتىك اتىپ-اسۋعا ۇشىراسا، بىرەۋى مۇلدە شەتەل اسىپ كەتكەن، ول كىسى جونىندە ءبىراز مالىمەتتەر بەلگىلى جازۋشى ق. تولىباەۆتىڭ قۇلجا قالاسىنداعى جاستىق شاعى تۋرالى ەستەلىكتەرىندە كەلتىرىلىپتى!

ال ولاردان تۋعان جەتى ۇلدىڭ بەسەۋى ۇلى وتان سوعىسىندا قۇربان بولعان، ازىرگە ەكەۋىنەن عانا دەرەك تابىلدى. سوعىستان  ەكىنشى توپتاعى مۇگەدەك بولىپ، امان ورالعانى - التاي اتا عانا. ەل سىيلاعاندىقتان تۋعان اۋىلىندا، ورتالىق كوشەنىڭ اتى بەرىلگەن.

سوندا، ءبىر اۋلەتتىڭ عانا باسىنان كەشىرگەندەرىنەن بار ەلىمىزدىڭ قانشالىقتى ناۋبەت كورگەنىن پايىمداي بەرىڭىز! ەگەر سول تۋىستار امان-ەسەن بولىپ، وسى كۇنگە دەيىن جەتسە، ارتىنان ءبارى دە ۇرپاق قالدىرسا... ولاردىڭ سانى قانشا بولار ەدى دەسەڭىزشى! ارينە، وسى كۇنىمىزگە دە ۇلكەندەر ايتپاقشى «ءتاۋبا» دەيمىز، «بالا-شاعانىڭ اماندىعىن بەرسىن» دەيمىز. وتكەن وقيعالاردى ەلەستەتە، زەردەلەي وتىرىپ، ويعا-وي، قوسقان دۇنيەلەر دە... ارينە، الدەبىر اپەرباقان، سولاقاي ادامدار ءۇشىن بار ۇلتىمىزعا قارا جاعۋعا بولمايدى! ونى وسى اڭگىمە بارىسىندا ءالسىز-ناشارلارعا ارا تۇسكەن ازاماتتاردىڭ بولعانىنان-اق بايقارسىز! قايتكەنمەن دە ەلىمىز امان بولسىن، سولاقاي ساياسات ورناماسىن دەگەن ىزگى تىلەگىمىز ورىندالسا ەكەن...

- سولاي، جارىعىم! اپامىزدىڭ ءبىر قيالدانىپ پا ەكەن، ايتەۋىر ءبىر مۇڭايىپ وتىرعاندا ايتقاندارى وسى ەدى. مەنى دە ءوزىڭ بىلەسىڭ، سەندەردىڭ اكەلەرىڭ سياقتى كوپ وقي دا المادىم. ال سەن بولساڭ، ناعىز وقىعان-توقىعانى بار ازاماتسىڭ عوي...

...تۋرا وسى جەردە، الدەبىر جاقسى، ۇلگىلى تۇلعالاردى ەلىمىزدىڭ «وقىعان ازامات» دەپ ماقتايتىن ادەتتەگى ءسوزىن جەك كورىپ كەتتىم! ويتكەنى، شولوحوۆتىڭ باس كەيىپكەرىنىڭ «...ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك! سەندەر، وقىمىستىلار بار ەلدى، تۋعان باۋىرلاردى ءبىر-بىرىمەن قىرىلىستىرىپ قويدىڭدار عوي...» دەپ كۇيىنەتىنى ەسىمە تۇسە كەتتى...

ازامات اقىلبەكوۆ

Abai.kz