Osydan jetpis jyl búryn - 1941 jyly 22 mausymda batys shekarada qanqúily soghys bastalghanda, búl soghystyng barsha adamdargha qanshalyqty auyrtpalyq, qasiret әkeletinin әli eshkim bilgen joq edi. Áriyne, búl soghystyng qayghy-qasireti turaly búghan deyin de san ret aitylghan, aityla berui de zandy. Tipti, Stalindi aqtaushylar KSRO búl soghysqa dayyn emes, beyqam edi desedi. Biraq tarihta búryn-sondy bolmaghan qantógis qarsanynda alyp memleketting beyqam boluynyng ózi, jay aitsaq, memleket basshylarynyng biliksizdigi, syrtqy әlemnen mýldem tys qalghandyghynyng aiqyn kórinisi. Ol ol ma, 1941 jyly bas-ayaghy birneshe aidyng ishinde maqtauly sovet armiyalary týgelge juyq kýiretilip, 2,5 mln. adam tútqyngha týsti. Osyghan deyin tarihta eshbir armiya múnday apatty bastan keshpegen edi. Nәieti 7-8 jyl búryn orasan zor qyrghyndy - Úly ashtyqty bastan ótkerip, teng jartysynan airylghan qazaq halqyna da Úly Otan soghysy zor qayghy әkeldi. 17-18-ge jana ghana tolghan órimdey jastar jappay maydangha alynyp, esh dayyndyqsyz úrysqa salyndy. Jýzdegen myng jas qazaqtar alghashqy úrystarda-aq qaza tapty, jau qolyna tútqyn bolyp týsti. Nemis fashisterining qolyna týsken tútqyndardyng jalpy sany - 5 mln. 734 myng kenes jauyngeri bolsa, onyng 1 mln. 7400 myny kenestik týrkistandyqtar edi. Olardyng auyr taghdyry turaly aqiqattar әli kýnge tolyq aitylmay kele jatqany ókinishti. Tipti soghys kezinde jaralanyp, jau qolyna týsken tútqyndardy da Jenisten keyin "halyq jauy" retinde taghy da 10 jylgha týrmege japty. Kóptegen derekterge qaraghanda, nemis konslagerlerinen góri sovet týrmeleri әldeqayda qorqynyshty, azapty bolghangha úqsaydy.
Belgili jurnalist Esengeldi Tóreqúlov 2010 jyly Ortalyq ghylymy kitaphana janynan súrapyl soghys zamanynda tútqynda bolghan, shet jerde jýrip nebir qiyndyqtardy bastarynan ótkizgen bozdaqtardyng elge, tughan jerge degen saghynyshtan tughan, ystyq sezimderge toly ólender men jyrlar toptamasyn jaryqqa shygharghan edi. Osy jinaqtaghy Syr balasynyn:

"...Aldym saghym,
Úshty baghym,
Súm zamannan tym jaman.
Oilap kópten,
Qayghy dertpen
Bir shet elde jýr balan.
Ishte jalyn,
Ketti sәnim,
Jýregimde kóp jaram.
Týrkistanym,
Jaqqan shamym,
Tiri bolsam bararmyn"

degen saghynysh pen múngha toly joldary beybaq jauyngerlerding jýregindegi sherin ashady. Jat jerde opat bolghan bauyrlarymyzdyng әruaqtaryna taghzym ete otyryp, "Tútqyn syry" jinaghynan alynghan bir top ólenderdi oqyrmandarymyzdyng nazaryna úsynudy jón sanadyq.

QAYRAN ELIM

Asqar belim,
Qayran elim,
Tayanyshym, tiregim.
Kópten beri,
Kórmey seni,
Eljireydi jýregim.
Taghdyr aidap,
Basty baylap,
Kettik shetke:
Qayran el
Sen úlyndy,
Tart ózine, qolyng ber.
Sýiem seni,
Men ýnemi,
Asyl, artyq tughan jer.
Týpsiz qiyal,
Qayda siyar,
Ishim tolghan qandy sher.
El degende,
Eniregende,
Qayghym tasyp artady.
Ashy zaryn,
Auyr halin,
Meni eriksiz tartady.
Kýnim qaran,
Kýiip-janam,
Seni oilasam ata-anam.
Aldym saghym,
Úshty baghym,
Súm zamannan tym jaman.
Oilap kópten,
Qayghy dertpen,
Bir shet elde jýr balan.
Ishte jalyn,
Ketti sәnim,
Jýregimde kóp jaram.
Týrkistanym,
Jaqqan shamym,
Tiri bolsam bararmyn.
Zar jylatqan,
Qansyratqan,
Jauyna oiran salarmyn.
Kýn batystyn
Qyranymen,
Bir maydanda birlesip,
Tughan eldi,
Tughan jerdi,
Óz qolyma alarmyn.

Zarlyq,
Berliyn, 26 tamyz,
1943 j

SYRGhA SÁLEM

Qart ana - Syrdyng suy sәlem saghan,
Baghasyz asyl zatsyng sen bir maghan.
Qasynnan taghdyr aidap ketip shetke,
Men balang býgin saghan jyr arnaghan.

Sen ana, meng balanmyn onym anyq,
Jýrsem de shet jerlerde janym janyp,
Men sening aqyrettik adal úlyn,
Búghan kuә bolady kәri tariyh.

Mendegi meyirbandyq ystyq jýrek,
Sen dese tynym tappay soghady ýdep.
Kórmesten kýndiz kýlki, týnde úiqy,
Bir saghan bostandyqty jýrmin tilep.

Bilemin men sen ómirding uyn ishtin,
Qorlyghyn kórdin-daghy qara kýshtin.
Údayy qapas týni tónip saghan,
Noqtasy kiygizildi tar túrmystyn.

Súm ómir soqqysyna shyday almay,
Men-daghy ketip edim tisti qayray.
Birigip kýnbatystyng qyranymen,
Shyghatyn kezim keldi salyp aiqay.

Týrkistan tarihynda qalghan múra,
Aybarly almas qylysh alyp qolgha.
Búzbaqqa tar túrmystyng temir toryn,
Bel buyp ainymastay týstim jolgha.

Jasyma qiyndyqqa, qayran ana,
Jaqyndap kele jatyr ómir jana!
Ay men kýn aldy-artynnan núryn seuip,
Ayyghar jýrektegi eski jara!

Legion әskeri Syr Balasy

SÝIIKTI JAR

Oyanghyn, sәulem, oyanghyn,
Bilegindi alshy moynymnan.
Kózindi ashyp qarashy,
Qarashy, әne atty tan!

Oyanghyn, sәulem, oyanghyn,
Aytshy-"seni sýiem" - dep.
Gitaranmen kýy tartyp,
Sýiikti әn shyrqa jaqyn kep!

Q.Qazbek
Neuhammer.
1.4.1943.

ALTAY

Altaydyng aty súlu, qalpy súlu,
Altaydyng zaty súlu, salty súlu.
Altaydyn, aspan sýigen ala asqardyn,
Alansyz astam óske halqy súlu.

Sol halyqtyng batyl sarbaz úly edim,
Kóp úldyng elin sýigen biri edim.
Amalsyz ayaldadym búl kezderi,
Batystyng bayan etip baytaq elin.

Zarlasam, zar iylesem, zarly ýnim,
Altaygha jeter me eken jelmen býgin.
Adasqan aqqu qústay aidalada,
Zarlaumen ótpek pe eken jastyq kýnim.

Darigha, qayta oralmas altyn jazym,
Alystan kóz aldymnan tartyp saghym.
Qoshtasar shynymenen kýn jetti me,
Bólenip jalyndy otqa jastyq janym.

Tughan jer, ayaly Altay atyraby,
Kórnekti gýlderi men japyraghy.
Kózime bir kórinbey osyndayda,
Janymdy múng men zargha batyrady.

Qalghanday dabyl túryp, tolqyn tepken,
Men bir oryn alghan alys shetten.
Qysqan qys, kýidirgen jaz zardabymen,
Qoshtasar bir kýni kýnim keler kóppen.

Sol jaqta, súm ómirden tappay tirek,
Tәnimdi marqúm bolghan jadap, jýdep.
Altaydyng keng qúzdary qúshaqqa alyp,
Áldiylep, ayalasa - aqtyq-tilek.

Qabirimdi qara tastan soqsa biyik,
Jerden jel, kókten kýnim túrsa sýiip.
Altaydyng ayasynda ósken gýlder,
Keshqúrym qúrmet etse basyn iyip!

Qobyzshy Qorqyt

ALATAU

Kóz salsang Alataugha, asqar qyrgha
Sәuletti ertegidey súlu túlgha.
Qymbatty inju-marjan tastarynday,
Bólengen kýn sәulesi kórkem núrgha.

Ton kiygen kókshil múzdan úly darhan,
Qayyn, tal, qaraghaydan altyn alqap.
Salaly saqal-shashy kýmis darhan,
Súr búlt týsi suyq bolghan qalqan.

Baurayyn meken etken týrli kiyik,
Býrkitter qaghyp qanat, úshqan biyik.
Zor keude jasy ýlken aqsaqalgha,
Barlyq tau sәlem berer basyn iyip.

Kýmistey syldyraydy taza búlaq,
Toqtausyz aghyp jatad taudan qúlap.
"Tang súlu, tau erkesi menmin jalghyz"
Degendey, mylqau tilmen jatad qúlap.

Jarysyp tolqyndardy tolqyn quyp,
Birinen biri baryp, biri túryp,
Móltildep meruerttey búira tolqyn,
Jarysqan saydy quyp, sylq-sylq kýlip.

Yapyray, Alatauda salsam oinaq,
Án salyp, azattyqta jýrsem oinap.
Qaytpaghan qiyaldardan qyran bolyp,
Alatau ózenderin jýrsem boylap.

Alatau ardageri túighyn bolsam,
Sharyqtap qanat qaghyp baryp qonsam.
Shayqalghan júpar jerding gýlin qúshyp,
Lәzatty shyryn, tәtti balyn sorsam.

S. Legion әskeri

QOSh BOL, QAHARMAN!

Mәngilik kózin júmyp jatyr mine,
bir jas jan,
Órden qúighan ózendey bop
jýreginen aqqan qan.
Sen dos edin,
sen-qaharman bastaytúghyn úrysta,
Qaldy artynda ýmit bolyp
atatúghyn altyn tan.

Qaharman en,
maydandarda bizdi talay basqarghan,
Aytqan sózing oqtay ótkir,
berik edi tastardan.
Deushi eding sen: "jasap, jaynap,
gýldensin, dep, - úly ómir",
Aspaq eding azattyqtyng jolynda sen asqardan.
Kezdeysoqta jaudyng oghy jýregine qadaldy,
Tastadyng sen ata-anandy
jәne barlyq ghalamdy.
Enirey, enirey kóz jasymyz
jerdi qaptap kól boldy,
Joghalttyq ta aramyzdan eng sýiikti adamdy.
Shet ólkede juylyp biz kózding ystyq jasyna,
Qaza tapqan sýiikti adam, keldik mine, qasyna.
"Ákeledi dep erkindikti" sorly anang auylda,
Kýtumenen kýnderi óter, aq kiripti shashyna.

Tym erterek qaza taptyn,
maqsatyna jetpedin,
Otan ýshin jan ayamay, jaugha qaray bettedin.
Sen erlik jasap bizben birge,
úmytpaymyz biz mәngi,
Ájep emes essiz oqtan aramyzdan ketkenin!
Bәrimiz de ottay janghan Týrkistandyq balamyz,
Sizding atty úran qylyp jaugha oiran salamyz.
Qosh bol, qosh bol mәngilikke, er-qaharman aghajan,
Kóp keshikpey atady tan, jaudan kekti alamyz!

(Erikti Týrkistan әskerleri)

ÚLY JOLDA
(BALLADA)

Qan maydannyng kezinde,
qarsy alyp keshki inirdi,
Janymdaghy joldasym,
jýregin basyp jyghyldy.
Jýrekten aqqan qyzyl qan,
aghyp jatty tamshylap,
Jýrekten aqqan sol qandy,
kórip túrdy-au jan shydap!
Júbayynan airylghan,
jalghyz qaz úqsap jas janym,
Ayaldadym amalsyz dosymnyng
sýiep bas jaghyn.
Aqtyq sózdi aitsam da,
ómirding tónip týnegi,
Ýndemedi ol, kóz júmyp,
tek qana soghyp jýregi.
Qansha sózdi aitsam da,
bildim de joldyng bolmasyn,
Aqtyq sózin aitar dep, dedim:
"Janday joldasym,
Qarashy әne ata-anan,
basyna kelip jylap túr,
Ne boldy saghan dosym dep,
sóileuindi súrap túr."
Júmylghan kózin ashpady,
jyghylyp jatqan joldasym,
Dedim taghy,
bildim de búl sózimning em bolmasyn:
"Qarashy qalyng ormanda, kýtip túr sening júbayyn,
Sen nazardy salmasan,
tartady jaryng uayym.
Esinde me ertede jaghalap jýrding jaghasyn
Ayly týnde ayaly, aralap orman arasyn.
Qúshaqtap nәzik belinen,
qúmarta sýiip erninen,
Almap pa eding sol týnde,
jarynnyng qymbat senimin!"
Qimyldap kózin ashpady,
jyghylyp jatqan joldasym,
Dedim taghy, bildim de,
búl sózim em bolmasyn:
"Kóke!" dep kózden jas tókken,
qarashy әne úlyndy,
Ózinnen shyqqan úlynnan,
kóresing jaqsy kimindi?
Ertengi kýni ol er jetip,
"Kókem ne dep ketti! dep,
El ýshin jәne men ýshin,
qanday qúrmet etti" dep,
Súrasa úlyng sol kezde,
ne dermin men úlangha,
Armanyndy aita almay,
mýdirip sonda túram ba?!"
Ata-ana jәne sýigen jar,
bolsa shet sen ýshin,
Úlyna biraz sózindi ait,
bolashaq ýshin, el ýshin!"
Jyghylyp jatqan joldasym,
sol kezde kóp kýsh qylyp,
Zor keudesin kóterip,
ýsh jyghylyp ýsh túryp,
Júmylghan kózin ashty da,
aqyryn ghana sóiledi.
"Tiri bolsang jan dosym,
úlyma qayghy jegeysin,
Eger úlym súrasa,
el ýshin óldi degeysin".
Týrkistannyng jolynda,
qiyndyqty kórdi de,
Týrkistannyng jolynda,
maydanda sheyit boldy de!
Dedi daghy joldasym,
kózin júmdy taghy da,
Jýreginen aghylghan toqtatyldy qany da.
Altyn aray sol kezde,
úyagha kirdi qyzaryp,
Ómir shirkin osylay óte berdi úzaryp.

Qobyzshy Qorqyt

TÚTQYN SYRY

Ashshy mynau qaranghylyq sarayyn,
Boy jazayyn, bostandyqqa barayyn.
Qayda sonau erkin ósken keng dalam,
Kóz jiberip, biyik shynnan qarayyn.

Bar ma eken tóbel jýirik dónenim,
Baurayynda oinaq salghan tóbenin?
Tyndayynshy jastan sýigen jarymdy,
Aytar ma eken men turaly ólenin?!

Men degende tókken ystyq jastaryn,
Qayda eken ósken oinap dostarym?
Jahan kezip ketip pe әlde olar da,
Jyrtyp tastap bolashaqtyng josparyn.

Jan dostarym, sender qymbat syilasqan,
Áli esimde airylysarda qimastan,
Túrdynyzdar qoldarynyz qaltyrap,
Móltildetip kózding jasyn tyimastan.

Erte kezim, ótken kýnim - altyn shaq,
Jas ómirim qayta tu da jay qúshaq!
Serpil ýsten qaranghylyq túrmany,
Ash qoynyndy, tart bauyryna bolashaq!

Sayran
5.8.1942.

Dayyndaghan Janabek ShAGhATAY

«Týrkistan» gazeti