En dalany erkin jaylaghan bayyrghy týrikter tek tәnirge bas iygen. Kóne týrik jazbalaryna jýginer bolsaq, týrikterding tórt mausym men tabighattyn, ómir men ólimning iyesi, jer men sudyn, kók pen júldyzdardyng jәne adamnyng jaratushysy, tumaghan, tudyrmaghan, sheksiz qúdiretti kók tәnirge tabynghanyn, soghan ilanyp, jalbarynghanyn angharamyz. Búl jerde kók sipaty tek aspan degen úghymdy ghana emes, sonymen qatar úshy-qiyry joq sheksizdikti de bildiredi. Babalarymyz sheksiz, shetsiz, bar dýniyeni qamtyp túrghan, bәrine kuә, qúdireti bәrine jetetin úly jaratushygha - tek tәnirge iman keltirgen. Olar tәnirdi keyde Bayat, Idi, Chalab, Achu dep atasa da, búlar - tәnirding sipattary yaky әsem attary. Bayyrghy týrikterding týcinigi boyynsha tәnir jerde de emes, kókte de ol kózge kórinbeydi. Tәnir - jalghyz jaratushy. Sondyqtan, týrikter pútqa tabynbaghan, ótkinshi jalghannan tireu izdemegen.

En dalany erkin jaylaghan bayyrghy týrikter tek tәnirge bas iygen. Kóne týrik jazbalaryna jýginer bolsaq, týrikterding tórt mausym men tabighattyn, ómir men ólimning iyesi, jer men sudyn, kók pen júldyzdardyng jәne adamnyng jaratushysy, tumaghan, tudyrmaghan, sheksiz qúdiretti kók tәnirge tabynghanyn, soghan ilanyp, jalbarynghanyn angharamyz. Búl jerde kók sipaty tek aspan degen úghymdy ghana emes, sonymen qatar úshy-qiyry joq sheksizdikti de bildiredi. Babalarymyz sheksiz, shetsiz, bar dýniyeni qamtyp túrghan, bәrine kuә, qúdireti bәrine jetetin úly jaratushygha - tek tәnirge iman keltirgen. Olar tәnirdi keyde Bayat, Idi, Chalab, Achu dep atasa da, búlar - tәnirding sipattary yaky әsem attary. Bayyrghy týrikterding týcinigi boyynsha tәnir jerde de emes, kókte de ol kózge kórinbeydi. Tәnir - jalghyz jaratushy. Sondyqtan, týrikter pútqa tabynbaghan, ótkinshi jalghannan tireu izdemegen.

Bayyrghy týrikterding úghymynda tәnir kiyesine qalu, tәnirding qaharyna úshyrau, tәnirding múratyna qarsy kelu, antty búzu - adamzatty azdyryp, aqyrzamangha aparyp soghady. Sondyqtan týrikter tәnirge arnap qúrbandyq shalghan. Tәnirge taghzym etip, tabynghan. Olardyng úghymynda tәnirding jary, balasy, serigi, ortaghy bolmaghan. Búl arada bir aita keterlik jayt, oriyentalist ghalymdar «Úmay» sózin «tәnir ana» dep qate audaryp jýr. Bizding oiymyzsha, Úmay - analardy qoldaytyn perishtening aty. Qyz úzatylghanda, neke qiylghanda, әiel bosanghanda Úmay anadan medet tileu osydan kelip shyqqan. Týrikter Úmay anagha tabynbaghan. Úmay anagha degen qúrmet islam dini ornyqqannan keyin de jalghasyp, keyinnen oghan Biybi-Fatima anagha degen qúrmet qosylyp, búl ýrdis uaqyt óte-kele islamdyq sipat alghan.

Kóne týrikter o dýniyege ilanghan. Ólgen adamdy jerlegende onyng janyna «tirilgende qajet bolady, o dýniyede әjetine jaraydy» degen nәrsening bәrin qoyghan. Óitkeni olar úshpaqqa, tamúqqa sengen. Anyr tastarda «Kýltegin qoy jyly toghyzynshy aidyng on jetisi kýni úshty» deydi. Úshu, úshpaqqa shyghu - jan tapsyryp, jәnnatqa baru degen maghyna beredi. Sondyqtan «úshpaq» dep júmaqty, yaghny jәnnatty, al «tamúq» dep týnekti, tozaq-jәhannamdy aitqan. Babadan jetken búl sózder әli kýnge deyin qazaq tilinde ózgerissiz, sol qalpynda saqtalyp keledi.

Bayyrghy týrikterding jyn-shaytan turaly da týsinigi bolghan. Jyndardy «albasty», «qarabasty» jәne t.b. dep ataghan. Olardyng týsiniginde jyndardyng jaqsysy, jamany bolghan. Jyndardyng jamany adamdy aurugha úshyratqan. Shaytandy týrikter «Erklik» dep ataghan. Óitkeni Erklik - ór keudenin, kókirek kerudin, tym erkinsudin, betimen ketudin, qyzghanudyn, tәnirge baghynbaudyng aty.

Jaratylys turaly kóne týrik anyzyna jýginer bolsaq, tәnir әueli Erklikti jaratqan eken. Keyin adamzat balasyn jaratudy múrat etip, Erklikke tapsyrma beripti. Tәnirding búiryghy boyynsha múhittyng túnghiyghynan balshyq әkele jatqan Erklikting oiyna kenet aramdyq kirip, qyzghanyshy oyanyp, menmendigi ústap, әkele jatqan balshyqtyng bir bóligin úrtyna jasyryp qalypty. Múny bilgen tәnir Erklikti jazalap, laghynet aitypty, ony janynan quypty. Búl kóne anyz Alladan týsken kiyeli kitaptardaghy jәne Qúrandaghy Adam ata aleyhissalamnyng jaratyluy jayly ayattarmen mazmúndyq jaghynan barynsha ýilesip túr. Osyghan qarap bir kezderi bayyrghy týrikterge de payghambarlardyng kelgenin, olardyng júrtty haq dinge shaqyrghanyn angharu qiyngha soqpaydy.

Búl - islamdyq týsinikke de qayshy kelmeydi. Qúran-Kәrimde jer betindegi barsha qauymdar men taypalargha әr kezderi payghambarlar jiberilgeni, al elshi jiberilmegen elden esep súralmaytyny, olardyng jazagha tartylmaytyny aitylady. Islamdyq úghym boyynsha payghambar-elshilerding keybiri tek óz qauymyna, sol aimaqqa, al keybiri adamzatqa ortaq jiberilgen. Óitkeni, iman men senim negizderi bir bolghanymen, adamzattyng ósui men órisine, dinderding ózgerip, negizden auytquyna baylanysty әr kezderi kelgen payghambarlar Alla Taghalanyng әmiri men sharighat ýkimderin jәne ómir saltyn janartu arqyly dindi ýzdiksiz janartyp otyrghan. Árbir payghambar kelgen sayyn uahy arqyly adamzat balasynyng dini, minez-qúlqy jәne ghylymy óristep, órkendep otyrghan. Músylman retinde biz slam dini - býkil dinderding tolyqtyrushysy hәm kemeli dep senemiz.

Din - tútas jýie, ómir salty. Din boluy ýshin tumaghan, tudyrmaghan, tendessiz tek tәnirge degen senim boluy kerek. Jaratqannyng әmirine, payghambarlargha, perishtelerge, aqyret kýnine, o dýniyege, taghdyrgha ilanyp, iman keltiru kerek. Dinning ghibadat etetin arnayy orny boluy shart. Osy týsinik túrghysynan qaraytyn bolsaq, bayyrghy týrikter tәnir tarapynan týsirilgen, elshi arqyly jetken haniftik din - tәnirlik dinge sengen.  Haniftik dinning maghynasy - Allanyng adamzattyng bolmysyna, tabighatyna layyqtap, әuel basta týsirgen dini. Sondyqtan haniftik din - tek tәnirlik, yaghny tauhidtik senimge negizdelgen din. Qúrannyng «Rum» sýresining 30 ayatynda búl turaly bylay delingen: «Bәrinen bet búryp, jýzindi hanif dinine qarat. Alla jaratylysta adam balasyn soghan arnap jaratqan. Allanyng jaratuynda ózgeris bolmaydy. Haq dini - osy. Alayda adamdardyng kópshiligi múny týsinbeydi».

Sóz joq, jogharyda keltirilgen mysaldar bayyrghy týrikterding ústanghan dinining haniftik senimge jat emes ekenin kórsetse kerek. Ol әriyne, kóptegen yrym-tyiymdarmen aralasyp, negizinen auytqyghan boluy da mýmkin, tipti, bayyrghy týrikterding senimi men diny ritualdary arasynda býgingi kýn túrghysynan jan shoshyrlyq bolyp kórinetin jayttar da kezdesui ghajap emes. Jer-jahandy at túyaghymen dýbirletip, әlemdi jalpaghynan biylegen jauynger halyq san týrli qauymdar men taypalardyng ortasynda aralas-qúralas ómir sýrgendikten, olardyng diny nanym-senimderi de qym-qighash aralasyp ketui әbden mýmkin. Biz múny joqqa shygharmaymyz. Dese de, týrikter eshuaqytta tek tәnirlik senimnen auytqyghan, ajyraghan emes. Músylmandar arasynda alghashqylardyng biri bolyp oghyzdar eline sapar shekken әigili sayahatshy Ibn Fadlan islam men tәnirlik arasyndaghy jaqyndyqqa qayran qalghan eken. Jolay kezdesken bir oghyzben tildesken sayahatshy, týrikterding senimindegi tәnirding Qúranda bayandalatyn Alla Taghalanyng sipattarymen jaqyn úqsastyghyn bayqap, airan-asyr bolypty. Bizding oiymyzsha, «ýsh tәnir bolmaydy» dep hristian dinining missionerlerin sypayy shygharyp salghan, buddizm men maniyheyzmning elde taraluyna arnayy búiryq arqyly tyiym salghan, tek tәnirli senimdi memleketting ruhany ústanymyna ainaldyrghan dinine berik jauynger babalarymyzdyng qauym-qauym bolyp, lek-legimen erikti týrde músylmandyqty qabyldauynda jәne osy dinde taban tirep, birjola túraqtap qalyp qongynda tәnirlik senimning islam dinimen úqsastyghy ýlken ról atqarghan siyaqty.

Bayyrghy týrikter ústanghan dinning kóptegen elementteri saqtalyp, býginge jetti. Halyq әli kýnge deyin jaratushy, jaratqan, qúdireti kýshti tәnir, tәniri dep aita beredi. Islam dinining qúndylyqtarymen erte susyndap, jastayynan músylmandyqty boyyna sinirip ósken, sondyqtan sopylyq senimning shynar basyndaghy «tolyq adam - insan kamiyl» turaly tolghanghan Abaydyn:

Jýrekting aqyl suaty,

Mahabbat qylsa tәnir ýshin, -

dep jyrlauy, nemese:

Kýni-týni oiymda bir-aq tәniri,

Ózine qúmar qylghan onyng әmiri, -

dep aituy biraz jayttan habar beredi. Dese de, «Sen de sýy ol Allany jannan tәtti» - dep sýiispenshiligin Allagha arnaghan dindar Abaydan búl jerde «tәnirshil» jasaudyng esh qisyny joq; biz Abay «tәnir» nemese «tәniri» sózin Qúrandaghy «iylәh» sózining ornyna qoldanyp túr dep oilaymyz. Búl rette kәlima shahadattaghy «Lәә iylәhә iyl-lallah» sózining «Alladan basqa tәnir joq» dep audarylatynyn da eske sala ketkimiz keledi.

Taqyrypqa qatysty әdebiyetterde týrikterding bayyrghy senimi «tәnirshildik» dep atalyp jýr. Islam dinin «Allashyldyq» nemese «Múhammedting dini» dep atau qanshalyqty qate bolsa, bizding oiymyzsha, «tәnirshildik» degen atau da sonshalyqty qate úghym. Búl - bertinde oriyentalistik kózqaras negizinde qalyptasqan atau dep oilaymyz. Bayyrghy týrikterding óz dinderin qalay ataghany jayly qolymyzda derek joq, endeshe ony shartty týrde atau qajet. Búl orayda biz «bayyrghy týrikterding haniftik dini» dep ataudy úsynamyz.

Býginde «tәnirshildik» taqyrybyn qayta kóterip jýrgender joq emes. Ondaylar syrtta da, óz aramyzda da kezdesedi. Mәselen, elimizde asyra dәriptelip, tóbemizge kóterip jýrgen Múrat Adjy óz enbekterinde últtyq namysty qayray otyryp, jymysqy týrde «tәnirshildikti» qauzap qoyady. «Jymysqy» deytinimiz, Múrat Adjiyding kózdegen týpki maqsaty, yaghny «tәnirshildigi» - mәsihshildikke aparatyn jol ghana. Ol keyde tipti, qyzdy-qyzdymen, ózin toqtata almaghan qalpynda Isa aleyhissalamgha serik bolghan alghashqy hauariylerdi de týrikterding sanatyna qosyp qoyady. Óitpegende she, Adjiyding boljamy boyynsha, kiyeli kitaptardyng barlyghy da týrik tilinde týsipti-mis. IÝ-Ý ghasyrlarda týrik taypalaryn shoqyndyru maqsatynda audarylghan hristiandyq mәtinderdi jerden jeti qoyan tapqanday jalaulatyp dәripteu, halyqtyq etimologiyagha sýienip, әr sózding astarynan týrkilik astar izdeu - tek tarih metodologiyasynan júrdaylyqty ghana emes, mysyqtaban missionerlikti de әigilep túrghanday.

Búl, әriyne, jana tәsil emes. Negizin әigili missioner N.Iliminskiy qalap ketken búl әdis boyynsha, «shoqyndyrugha» barynsha kedergi bolghan músylmandyq sauytty sypyryp tastau ýshin «búratanalardy» әueli bayyrghy búlynghyr senimine jeteleu kerek. Odan keyingisi onay, ruhany qauqarsyz, qorghansyz eldi Sibir halyqtary siyaqty sugha toghytyp, shoqyndyra ber...

Sodan da bolsa kerek, búl taqyrypqa Reseyding oriyentalist-shyghystanushy ghalymdary tym ýiirsek bolyp keledi. Basyn ashyp aitu kerek, olar kóbine týrikter ústanghan bayyrghy haniftik din men Sibirdi mekendegen halyqtardyng arasyndaghy shamandyq senimdi shatastyrady nemese sanaly týrde bizge sony tyqpalaugha tyrysady. Sondaghy aitar uәjderine sener bolsaq, «Sibirdegi qauymdar - ejelgi týrikterding bayyrghy senimin shynayy saqtap, qylau týsirmey, ony býginge jetkizushiler» bolyp sanalady eken. Áriyne, múnymen mýlde kelisuge bolmaydy. Birinshiden, bayyrghy týrikterding dini úmyt bolghany qashan. Ony býginde tolyq ústanyp otyrghan halyq ta joq. Ekinshiden, týrli totemder men púttargha tabynatyn Sibir qauymdarynyng nanym-senimderi bayyrghy tәnirlik dinining keybir elementterin saqtaghanymen, keyin mýldem basqa sipatta damyghan. Olardyng senimine monghol tekti halyqtardyng týrli yrymdary men joralghylary, hristiandyq dýniyetanym men buddanyng keybir uaghyzdary aralasyp, budandasyp ketken. Onyng qaysysy kóne, qaysysynyng keyin siniskenin aiyryp alu da onaygha týspeydi. Sonday-aq, Sibirdegi shamandyq senim de bizge tәn emes. «Shamanizm» - bizge bertin kele oriyentalist ghalymdar japsyrghan jasandy úghym. Bayyrghy týrik tilinde «shaman» degen sóz tipti bolmaghan. Qazaq «baqsy» degen. Dese de, bertinge deyin jalghasyp kelgen «baqsylyq» ta týrikter arasyna keyinnen engen. «Baqsy» - sanskrit sózi. Bayyrghy týrikter «qam» dep ataghan. Búl jerde aita keterlik taghy bir jayt, «baqsy» nemese «qam» - din basy emes. Baqsy - býgingi jalpaq tilmen aitqanda dәruish, tәuip, jyndardy qoldana bilgen emshi, asqan kýishi, ónerpaz, sheber ústa, temirshi. Baqsylardyng negizgi ereksheligi - olardyng jyny bolghan. Halyq arasynda ony keyde «arqasy bar» dep te aitady. Ol el aralap jýrip, qobyzyn kýnirentip kýy tartqan, zikir aityp, jynyn shaqyryp, dem salghan, adamdardy emdegen, jauyryn qarap, bal ashqan, dýken ústap, temirden týiin týigen. Biraq ol dinning kósemi bolmaghan.

Kóne týrikterde dinning basy - qaghan edi. «Tәnir jarylqaghan» qaghan - tәnirding qúty qonghan erekshe kisi. Qút iyesi Qútalmysh bolghandyqtan ol eldin, memleketting ghana emes, dinning de basy bolyp sanalghan. Qúdireti kýshti tәnirining búiryghymen biylikting tizginin ústap, búqara halyqty jaqsylyqka jeteleushi de Qaghan. Sondyqtan, tәnirge syiynu, qúrbandyq shalu siyaqty diny isterdi qaghandar basqarghan. Qaghangha qarsy kelu - tәnirding icine qarsy kelu bolyp sanalghan. Búl ýrdis islam dini kelgennen keyin de óz jalghasyn tapty.

Qaghannan keyin elding ruhany úiytqysy retinde biz «babalar» men «atalardy» kóremiz. Týrikter ruhany túlghalardy «baba», «ata» dep ataghan. Halyq arasynda «Baba týkti shashty Áziz» nemese «Qorqyt ata» dep atau osydan qalghan. Atalar men babalar úghymy týrikter arasyna islam dini kelgennen keyin de jalghasqan. Olar bertin kele «әuliye», «pir» siyaqty úghymdargha ainalyp ketti.

Qazaq arasynda osy taqyrypty ainalsoqtap jýretinderding birazy últshyl boludy «tәnirshil boluymen» shatastyratyn siyaqty. Búl rette islamnyng tek arabtyng ghana dini emes ekenin aitpaghan kýnning ózinde, bayyrghy senimde qalghan týrik taypalarynyng uaqyt óte kele últtyq kelbetin, halyqtyq qalpyn joghaltqanyn da úmytpaghan abzal. Bar-joghy ýsh ghasyrdyng tónireginde óz tilderinen airylyp, mәngýrttengen Reseydegi Sibir týrikterining qily taghdyry da bizge birshama oy salsa kerek. Últ bolyp úiysuymyzgha sebep bolghan ata-babalarymyz óz erikterimen islam dinin qabyldaghan eken, endeshe, islam dini bizding últtyq bolmysymyzdyn, eldik negizimizdin, halyqtyq qalpymyzdyng ajyramas bóligi hәm keleshegimizding kәmil kepili.

Bizdinshe, býgingilerding «tәnirshildigi» - búlynghyr senim, óitkeni ol «nәpsindi tyi, sharap ishpe, ghibadat jasa, ghaybat aitpa» dep mәjbýrlemeydi, kisige eshqanday jauapkershilik jýktemeydi. Sondyqtan, әriyne, «tәnirshil» bolu onay. Pendelik әreketterin aqtap alghysy keletin, jýreginde әiteuir bir jaratqangha senimi bar kisilerding keyde: «Oqyghanmyn, kózim ashyq. Qúdaygha shýkir, bir jaratqangha da senemin. Tәnir jazalamaydy, tek jarylqaydy. Gumanizmning bastauy da tәnirlikte jatyr» dep, ózin-ózi júbatuy da mýmkin.

Qúran, ata-babadan qalghan kóne jolgha kóz júmyp eretinderdi syngha alady. Bayyrghy babalar senimi tarihtyng enshisinde qaldy. Din - qalpyna keltiretin, qayta tiriltetin iydeologiya emes. Týptep kelgende, din - adamnyng isi emes, ol - Allanyng joldauy. Bizding týsinigimizshe, aqyrghy payghambar Hazireti Múhammed aleyhissalam arqyly Qúran týskennen keyin uahy ayaqtaldy, kemeline kelip, din tәmamdaldy. Osylaysha tek tәnirge senudi uaghyzdaghan haniftik dinder de ózderining missiyasyn ayaqtady. Músylman ýmbeti retinde biz osylay oilap, osyghan senemiz.

Dúrysyn Alla biledi.

Darhan QYDYRÁLI

tarih ghylymdarynyng doktory