ەن دالانى ەركىن جايلاعان بايىرعى تۇرىكتەر تەك تاڭىرگە باس يگەن. كونە تۇرىك جازبالارىنا جۇگىنەر بولساق، تۇرىكتەردىڭ ءتورت ماۋسىم مەن تابيعاتتىڭ، ءومىر مەن ءولىمنىڭ يەسى، جەر مەن سۋدىڭ، كوك پەن جۇلدىزداردىڭ جانە ادامنىڭ جاراتۋشىسى، تۋماعان، تۋدىرماعان، شەكسىز قۇدىرەتتى كوك تاڭىرگە تابىنعانىن، سوعان يلانىپ، جالبارىنعانىن اڭعارامىز. بۇل جەردە كوك سيپاتى تەك اسپان دەگەن ۇعىمدى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ۇشى-قيىرى جوق شەكسىزدىكتى دە بىلدىرەدى. بابالارىمىز شەكسىز، شەتسىز، بار دۇنيەنى قامتىپ تۇرعان، بارىنە كۋا، قۇدىرەتى بارىنە جەتەتىن ۇلى جاراتۋشىعا - تەك تاڭىرگە يمان كەلتىرگەن. ولار ءتاڭىردى كەيدە بايات، يدي، چالاب، اچۋ دەپ اتاسا دا، بۇلار - ءتاڭىردىڭ سيپاتتارى ياكي اسەم اتتارى. بايىرعى تۇرىكتەردىڭ تۇciنiگi بويىنشا ءتاڭىر جەردە دە ەمەس، كوكتە دە ول كوزگە كورىنبەيدى. ءتاڭىر - جالعىز جاراتۋشى. سوندىقتان، تۇرىكتەر پۇتقا تابىنباعان، وتكىنشى جالعاننان تىرەۋ ىزدەمەگەن.

ەن دالانى ەركىن جايلاعان بايىرعى تۇرىكتەر تەك تاڭىرگە باس يگەن. كونە تۇرىك جازبالارىنا جۇگىنەر بولساق، تۇرىكتەردىڭ ءتورت ماۋسىم مەن تابيعاتتىڭ، ءومىر مەن ءولىمنىڭ يەسى، جەر مەن سۋدىڭ، كوك پەن جۇلدىزداردىڭ جانە ادامنىڭ جاراتۋشىسى، تۋماعان، تۋدىرماعان، شەكسىز قۇدىرەتتى كوك تاڭىرگە تابىنعانىن، سوعان يلانىپ، جالبارىنعانىن اڭعارامىز. بۇل جەردە كوك سيپاتى تەك اسپان دەگەن ۇعىمدى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ۇشى-قيىرى جوق شەكسىزدىكتى دە بىلدىرەدى. بابالارىمىز شەكسىز، شەتسىز، بار دۇنيەنى قامتىپ تۇرعان، بارىنە كۋا، قۇدىرەتى بارىنە جەتەتىن ۇلى جاراتۋشىعا - تەك تاڭىرگە يمان كەلتىرگەن. ولار ءتاڭىردى كەيدە بايات، يدي، چالاب، اچۋ دەپ اتاسا دا، بۇلار - ءتاڭىردىڭ سيپاتتارى ياكي اسەم اتتارى. بايىرعى تۇرىكتەردىڭ تۇciنiگi بويىنشا ءتاڭىر جەردە دە ەمەس، كوكتە دە ول كوزگە كورىنبەيدى. ءتاڭىر - جالعىز جاراتۋشى. سوندىقتان، تۇرىكتەر پۇتقا تابىنباعان، وتكىنشى جالعاننان تىرەۋ ىزدەمەگەن.

بايىرعى تۇرىكتەردىڭ ۇعىمىندا ءتاڭىر كيەسىنە قالۋ، ءتاڭىردىڭ قاھارىنا ۇشىراۋ، ءتاڭىردىڭ مۇراتىنا قارسى كەلۋ، انتتى بۇزۋ - ادامزاتتى ازدىرىپ، اقىرزامانعا اپارىپ سوعادى. سوندىقتان تۇرىكتەر تاڭىرگە ارناپ قۇرباندىق شالعان. تاڭىرگە تاعزىم ەتىپ، تابىنعان. ولاردىڭ ۇعىمىندا ءتاڭىردىڭ جارى، بالاسى، سەرىگى، ورتاعى بولماعان. بۇل ارادا ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت، وريەنتاليست عالىمدار «ۇماي» ءسوزىن «ءتاڭىر انا» دەپ قاتە اۋدارىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ۇماي - انالاردى قولدايتىن پەرىشتەنىڭ اتى. قىز ۇزاتىلعاندا، نەكە قيىلعاندا، ايەل بوسانعاندا ۇماي انادان مەدەت تىلەۋ وسىدان كەلىپ شىققان. تۇرىكتەر ۇماي اناعا تابىنباعان. ۇماي اناعا دەگەن قۇرمەت يسلام ءدىنى ورنىققاننان كەيىن دە جالعاسىپ، كەيىننەن وعان ءبيبى-فاتيما اناعا دەگەن قۇرمەت قوسىلىپ، بۇل ءۇردىس ۋاقىت وتە-كەلە يسلامدىق سيپات العان.

كونە تۇرىكتەر و دۇنيەگە يلانعان. ولگەن ادامدى جەرلەگەندە ونىڭ جانىنا «تىرىلگەندە قاجەت بولادى، و دۇنيەدە اجەتىنە جارايدى» دەگەن نارسەنىڭ ءبارىن قويعان. ويتكەنى ولار ۇشپاققا، تامۇققا سەنگەن. اڭىر تاستاردا «كۇلتەگىن قوي جىلى توعىزىنشى ايدىڭ ون جەتىسى كۇنى ۇشتى» دەيدى. ۇشۋ، ۇشپاققا شىعۋ - جان تاپسىرىپ، جانناتقا بارۋ دەگەن ماعىنا بەرەدى. سوندىقتان «ۇشپاق» دەپ جۇماقتى، ياعني ءجانناتتى، ال «تامۇق» دەپ تۇنەكتى، توزاق-ءجاھاننامدى ايتقان. بابادان جەتكەن بۇل سوزدەر ءالى كۇنگە دەيىن قازاق تىلىندە وزگەرىسسىز، سول قالپىندا ساقتالىپ كەلەدى.

بايىرعى تۇرىكتەردىڭ جىن-شايتان تۋرالى دا تۇسىنىگى بولعان. جىنداردى «الباستى»، «قاراباستى» جانە ت.ب. دەپ اتاعان. ولاردىڭ تۇسىنىگىندە جىنداردىڭ جاقسىسى، جامانى بولعان. جىنداردىڭ جامانى ادامدى اۋرۋعا ۇشىراتقان. شايتاندى تۇرىكتەر «ەركلىك» دەپ اتاعان. ويتكەنى ەركلىك - ءور كەۋدەنىڭ، كوكىرەك كەرۋدىڭ، تىم ەركىنسۋدىڭ، بەتىمەن كەتۋدىڭ، قىزعانۋدىڭ، تاڭىرگە باعىنباۋدىڭ اتى.

جاراتىلىس تۋرالى كونە تۇرىك اڭىزىنا جۇگىنەر بولساق، ءتاڭىر اۋەلى ەركلىكتى جاراتقان ەكەن. كەيىن ادامزات بالاسىن جاراتۋدى مۇرات ەتىپ، ەركلىككە تاپسىرما بەرىپتى. ءتاڭىردىڭ بۇيرىعى بويىنشا مۇحيتتىڭ تۇڭعيىعىنان بالشىق اكەلە جاتقان ەركلىكتىڭ ويىنا كەنەت ارامدىق كىرىپ، قىزعانىشى ويانىپ، مەنمەندىگى ۇستاپ، اكەلە جاتقان بالشىقتىڭ ءبىر بولىگىن ۇرتىنا جاسىرىپ قالىپتى. مۇنى بىلگەن ءتاڭىر ەركلىكتى جازالاپ، لاعىنەت ايتىپتى، ونى جانىنان قۋىپتى. بۇل كونە اڭىز اللادان تۇسكەن كيەلى كىتاپتارداعى جانە قۇرانداعى ادام اتا الەيھيسسالامنىڭ جاراتىلۋى جايلى اياتتارمەن مازمۇندىق جاعىنان بارىنشا ۇيلەسىپ تۇر. وسىعان قاراپ ءبىر كەزدەرى بايىرعى تۇرىكتەرگە دە پايعامبارلاردىڭ كەلگەنىن، ولاردىڭ جۇرتتى حاق دىنگە شاقىرعانىن اڭعارۋ قيىنعا سوقپايدى.

بۇل - يسلامدىق تۇسىنىككە دە قايشى كەلمەيدى. قۇران-كارىمدە جەر بەتىندەگى بارشا قاۋىمدار مەن تايپالارعا ءار كەزدەرى پايعامبارلار جىبەرىلگەنى، ال ەلشى جىبەرىلمەگەن ەلدەن ەسەپ سۇرالمايتىنى، ولاردىڭ جازاعا تارتىلمايتىنى ايتىلادى. يسلامدىق ۇعىم بويىنشا پايعامبار-ەلشىلەردىڭ كەيبىرى تەك ءوز قاۋىمىنا، سول ايماققا، ال كەيبىرى ادامزاتقا ورتاق جىبەرىلگەن. ويتكەنى، يمان مەن سەنىم نەگىزدەرى ءبىر بولعانىمەن، ادامزاتتىڭ ءوسۋى مەن ورىسىنە، دىندەردىڭ وزگەرىپ، نەگىزدەن اۋىتقۋىنا بايلانىستى ءار كەزدەرى كەلگەن پايعامبارلار اللا تاعالانىڭ ءامىرى مەن شاريعات ۇكىمدەرىن جانە ءومىر سالتىن جاڭارتۋ ارقىلى ءدىندى ۇزدىكسىز جاڭارتىپ وتىرعان. ءاربىر پايعامبار كەلگەن سايىن ۋاحي ارقىلى ادامزات بالاسىنىڭ ءدىنى، مىنەز-قۇلقى جانە عىلىمى ورىستەپ، وركەندەپ وتىرعان. مۇسىلمان رەتىندە ءبىز سلام ءدىنى - بۇكىل دىندەردىڭ تولىقتىرۋشىسى ءھام كەمەلى دەپ سەنەمىز.

ءدىن - تۇتاس جۇيە، ءومىر سالتى. ءدىن بولۋى ءۇشىن تۋماعان، تۋدىرماعان، تەڭدەسسىز تەك تاڭىرگە دەگەن سەنىم بولۋى كەرەك. جاراتقاننىڭ امىرىنە، پايعامبارلارعا، پەرىشتەلەرگە، اقىرەت كۇنىنە، و دۇنيەگە، تاعدىرعا يلانىپ، يمان كەلتىرۋ كەرەك. ءدىننىڭ عيبادات ەتەتىن ارنايى ورنى بولۋى شارت. وسى تۇسىنىك تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، بايىرعى تۇرىكتەر ءتاڭىر تاراپىنان تۇسىرىلگەن، ەلشى ارقىلى جەتكەن حانيفتىك ءدىن - تاڭىرلىك دىنگە سەنگەن.  حانيفتىك ءدىننىڭ ماعىناسى - اللانىڭ ادامزاتتىڭ بولمىسىنا، تابيعاتىنا لايىقتاپ، اۋەل باستا تۇسىرگەن ءدىنى. سوندىقتان حانيفتىك ءدىن - تەك تاڭىرلىك، ياعني تاۋحيدتىك سەنىمگە نەگىزدەلگەن ءدىن. قۇراننىڭ «رۋم» سۇرەسىنىڭ 30 اياتىندا بۇل تۋرالى بىلاي دەلىنگەن: «بارىنەن بەت بۇرىپ، ءجۇزىڭدى حانيف دىنىنە قارات. اللا جاراتىلىستا ادام بالاسىن سوعان ارناپ جاراتقان. اللانىڭ جاراتۋىندا وزگەرىس بولمايدى. حاق ءدىنى - وسى. الايدا ادامداردىڭ كوپشىلىگى مۇنى تۇسىنبەيدى».

ءسوز جوق، جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالدار بايىرعى تۇرىكتەردىڭ ۇستانعان ءدىنىنىڭ حانيفتىك سەنىمگە جات ەمەس ەكەنىن كورسەتسە كەرەك. ول ارينە، كوپتەگەن ىرىم-تىيىمدارمەن ارالاسىپ، نەگىزىنەن اۋىتقىعان بولۋى دا مۇمكىن، ءتىپتى، بايىرعى تۇرىكتەردىڭ سەنىمى مەن ءدىني ريتۋالدارى اراسىندا بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان جان شوشىرلىق بولىپ كورىنەتىن جايتتار دا كەزدەسۋى عاجاپ ەمەس. جەر-جاھاندى ات تۇياعىمەن دۇبىرلەتىپ، الەمدى جالپاعىنان بيلەگەن جاۋىنگەر حالىق سان ءتۇرلى قاۋىمدار مەن تايپالاردىڭ ورتاسىندا ارالاس-قۇرالاس ءومىر سۇرگەندىكتەن، ولاردىڭ ءدىني نانىم-سەنىمدەرى دە قىم-قيعاش ارالاسىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىز مۇنى جوققا شىعارمايمىز. دەسە دە، تۇرىكتەر ەشۋاقىتتا تەك تاڭىرلىك سەنىمنەن اۋىتقىعان، اجىراعان ەمەس. مۇسىلماندار اراسىندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ وعىزدار ەلىنە ساپار شەككەن ايگىلى ساياحاتشى يبن فادلان يسلام مەن تاڭىرلىك اراسىنداعى جاقىندىققا قايران قالعان ەكەن. جولاي كەزدەسكەن ءبىر وعىزبەن تىلدەسكەن ساياحاتشى، تۇرىكتەردىڭ سەنىمىندەگى ءتاڭىردىڭ قۇراندا باياندالاتىن اللا تاعالانىڭ سيپاتتارىمەن جاقىن ۇقساستىعىن بايقاپ، ايران-اسىر بولىپتى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، «ءۇش ءتاڭىر بولمايدى» دەپ حريستيان ءدىنىنىڭ ميسسيونەرلەرىن سىپايى شىعارىپ سالعان، بۋدديزم مەن مانيحەيزمنىڭ ەلدە تارالۋىنا ارنايى بۇيرىق ارقىلى تىيىم سالعان، تەك ءتاڭىرلى سەنىمدى مەملەكەتتىڭ رۋحاني ۇستانىمىنا اينالدىرعان دىنىنە بەرىك جاۋىنگەر بابالارىمىزدىڭ قاۋىم-قاۋىم بولىپ، لەك-لەگىمەن ەرىكتى تۇردە مۇسىلماندىقتى قابىلداۋىندا جانە وسى دىندە تابان تىرەپ، ءبىرجولا تۇراقتاپ قالىپ قويۋىندا تاڭىرلىك سەنىمنىڭ يسلام دىنىمەن ۇقساستىعى ۇلكەن ءرول اتقارعان سياقتى.

بايىرعى تۇرىكتەر ۇستانعان ءدىننىڭ كوپتەگەن ەلەمەنتتەرى ساقتالىپ، بۇگىنگە جەتتى. حالىق ءالى كۇنگە دەيىن جاراتۋشى، جاراتقان، قۇدىرەتى كۇشتى ءتاڭىر، ءتاڭىرى دەپ ايتا بەرەدى. يسلام ءدىنىنىڭ قۇندىلىقتارىمەن ەرتە سۋسىنداپ، جاستايىنان مۇسىلماندىقتى بويىنا ءسىڭىرىپ وسكەن، سوندىقتان سوپىلىق سەنىمنىڭ شىڭار باسىنداعى «تولىق ادام - ينسان كاميل» تۋرالى تولعانعان ابايدىڭ:

جۇرەكتىڭ اقىل سۋاتى،

ماحاببات قىلسا ءتاڭىر ءۇشىن، -

دەپ جىرلاۋى، نەمەسە:

كۇنى-ءتۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى،

وزىنە قۇمار قىلعان ونىڭ ءامىرى، -

دەپ ايتۋى ءبىراز جايتتان حابار بەرەدى. دەسە دە، «سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى» - دەپ سۇيىسپەنشىلىگىن اللاعا ارناعان ءدىندار ابايدان بۇل جەردە «ءتاڭىرشىل» جاساۋدىڭ ەش قيسىنى جوق; ءبىز اباي «ءتاڭىر» نەمەسە «ءتاڭىرى» ءسوزىن قۇرانداعى «ءيلاھ» ءسوزىنىڭ ورنىنا قولدانىپ تۇر دەپ ويلايمىز. بۇل رەتتە كاليما شاھاداتتاعى «ءلاا ءيلاھا يل-لاللاھ» ءسوزىنىڭ «اللادان باسقا ءتاڭىر جوق» دەپ اۋدارىلاتىنىن دا ەسكە سالا كەتكىمىز كەلەدى.

تاقىرىپقا قاتىستى ادەبيەتتەردە تۇرىكتەردىڭ بايىرعى سەنىمى «تاڭىرشىلدىك» دەپ اتالىپ ءجۇر. يسلام ءدىنىن «اللاشىلدىق» نەمەسە «مۇحاممەدتىڭ ءدىنى» دەپ اتاۋ قانشالىقتى قاتە بولسا، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، «تاڭىرشىلدىك» دەگەن اتاۋ دا سونشالىقتى قاتە ۇعىم. بۇل - بەرتىندە وريەنتاليستىك كوزقاراس نەگىزىندە قالىپتاسقان اتاۋ دەپ ويلايمىز. بايىرعى تۇرىكتەردىڭ ءوز دىندەرىن قالاي اتاعانى جايلى قولىمىزدا دەرەك جوق، ەندەشە ونى شارتتى تۇردە اتاۋ قاجەت. بۇل ورايدا ءبىز «بايىرعى تۇرىكتەردىڭ حانيفتىك ءدىنى» دەپ اتاۋدى ۇسىنامىز.

بۇگىندە «تاڭىرشىلدىك» تاقىرىبىن قايتا كوتەرىپ جۇرگەندەر جوق ەمەس. وندايلار سىرتتا دا، ءوز ارامىزدا دا كەزدەسەدى. ماسەلەن، ەلىمىزدە اسىرا دارىپتەلىپ، توبەمىزگە كوتەرىپ جۇرگەن مۇرات ادجي ءوز ەڭبەكتەرىندە ۇلتتىق نامىستى قايراي وتىرىپ، جىمىسقى تۇردە «تاڭىرشىلدىكتى» قاۋزاپ قويادى. «جىمىسقى» دەيتىنىمىز، مۇرات ءادجيدىڭ كوزدەگەن تۇپكى ماقساتى، ياعني «تاڭىرشىلدىگى» - ماسىحشىلدىككە اپاراتىن جول عانا. ول كەيدە ءتىپتى، قىزدى-قىزدىمەن، ءوزىن توقتاتا الماعان قالپىندا يسا الەيھيسسالامعا سەرىك بولعان العاشقى حاۋاريلەردى دە تۇرىكتەردىڭ ساناتىنا قوسىپ قويادى. ويتپەگەندە شە، ءادجيدىڭ بولجامى بويىنشا، كيەلى كىتاپتاردىڭ بارلىعى دا تۇرىك تىلىندە ءتۇسىپتى-ءمىس. ءىۇ-ءۇ عاسىرلاردا تۇرىك تايپالارىن شوقىندىرۋ ماقساتىندا اۋدارىلعان حريستياندىق ماتىندەردى جەردەن جەتى قويان تاپقانداي جالاۋلاتىپ دارىپتەۋ، حالىقتىق ەتيمولوگياعا سۇيەنىپ، ءار ءسوزدىڭ استارىنان تۇركىلىك استار ىزدەۋ - تەك تاريح مەتودولوگياسىنان جۇردايلىقتى عانا ەمەس، مىسىقتابان ميسسيونەرلىكتى دە ايگىلەپ تۇرعانداي.

بۇل، ارينە، جاڭا ءتاسىل ەمەس. نەگىزىن ايگىلى ميسسيونەر ن.يلمينسكي قالاپ كەتكەن بۇل ءادىس بويىنشا، «شوقىندىرۋعا» بارىنشا كەدەرگى بولعان مۇسىلماندىق ساۋىتتى سىپىرىپ تاستاۋ ءۇشىن «بۇراتانالاردى» اۋەلى بايىرعى بۇلىڭعىر سەنىمىنە جەتەلەۋ كەرەك. ودان كەيىنگىسى وڭاي، رۋحاني قاۋقارسىز، قورعانسىز ەلدى ءسىبىر حالىقتارى سياقتى سۋعا توعىتىپ، شوقىندىرا بەر...

سودان دا بولسا كەرەك، بۇل تاقىرىپقا رەسەيدىڭ وريەنتاليست-شىعىستانۋشى عالىمدارى تىم ۇيىرسەك بولىپ كەلەدى. باسىن اشىپ ايتۋ كەرەك، ولار كوبىنە تۇرىكتەر ۇستانعان بايىرعى حانيفتىك ءدىن مەن ءسىبىردى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ اراسىنداعى شاماندىق سەنىمدى شاتاستىرادى نەمەسە سانالى تۇردە بىزگە سونى تىقپالاۋعا تىرىسادى. سونداعى ايتار ۋاجدەرىنە سەنەر بولساق، «سىبىردەگى قاۋىمدار - ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ بايىرعى سەنىمىن شىنايى ساقتاپ، قىلاۋ تۇسىرمەي، ونى بۇگىنگە جەتكىزۋشىلەر» بولىپ سانالادى ەكەن. ارينە، مۇنىمەن مۇلدە كەلىسۋگە بولمايدى. بىرىنشىدەن، بايىرعى تۇرىكتەردىڭ ءدىنى ۇمىت بولعانى قاشان. ونى بۇگىندە تولىق ۇستانىپ وتىرعان حالىق تا جوق. ەكىنشىدەن، ءتۇرلى توتەمدەر مەن پۇتتارعا تابىناتىن ءسىبىر قاۋىمدارىنىڭ نانىم-سەنىمدەرى بايىرعى تاڭىرلىك ءدىنىنىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرىن ساقتاعانىمەن، كەيىن مۇلدەم باسقا سيپاتتا دامىعان. ولاردىڭ سەنىمىنە موڭعول تەكتى حالىقتاردىڭ ءتۇرلى ىرىمدارى مەن جورالعىلارى، حريستياندىق دۇنيەتانىم مەن بۋددانىڭ كەيبىر ۋاعىزدارى ارالاسىپ، بۋدانداسىپ كەتكەن. ونىڭ قايسىسى كونە، قايسىسىنىڭ كەيىن سىڭىسكەنىن ايىرىپ الۋ دا وڭايعا تۇسپەيدى. سونداي-اق، سىبىردەگى شاماندىق سەنىم دە بىزگە ءتان ەمەس. «شامانيزم» - بىزگە بەرتىن كەلە وريەنتاليست عالىمدار جاپسىرعان جاساندى ۇعىم. بايىرعى تۇرىك تىلىندە «شامان» دەگەن ءسوز ءتىپتى بولماعان. قازاق «باقسى» دەگەن. دەسە دە، بەرتىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلگەن «باقسىلىق» تا تۇرىكتەر اراسىنا كەيىننەن ەنگەن. «باقسى» - سانسكريت ءسوزى. بايىرعى تۇرىكتەر «قام» دەپ اتاعان. بۇل جەردە ايتا كەتەرلىك تاعى ءبىر جايت، «باقسى» نەمەسە «قام» - ءدىن باسى ەمەس. باقسى - بۇگىنگى جالپاق تىلمەن ايتقاندا ءدارۋىش، ءتاۋىپ، جىنداردى قولدانا بىلگەن ەمشى، اسقان كۇيشى، ونەرپاز، شەبەر ۇستا، تەمىرشى. باقسىلاردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى - ولاردىڭ جىنى بولعان. حالىق اراسىندا ونى كەيدە «ارقاسى بار» دەپ تە ايتادى. ول ەل ارالاپ ءجۇرىپ، قوبىزىن كۇڭىرەنتىپ كۇي تارتقان، زىكىر ايتىپ، جىنىن شاقىرىپ، دەم سالعان، ادامداردى ەمدەگەن، جاۋىرىن قاراپ، بال اشقان، دۇكەن ۇستاپ، تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگەن. بىراق ول ءدىننىڭ كوسەمى بولماعان.

كونە تۇرىكتەردە ءدىننىڭ باسى - قاعان ەدى. «ءتاڭىر جارىلقاعان» قاعان - ءتاڭىردىڭ قۇتى قونعان ەرەكشە كىسى. قۇت يەسى قۇتالمىش بولعاندىقتان ول ەلدىڭ، مەملەكەتتىڭ عانا ەمەس، ءدىننىڭ دە باسى بولىپ سانالعان. قۇدىرەتى كۇشتى ءتاڭىرىنىڭ بۇيرىعىمەن بيلىكتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ، بۇقارا حالىقتى جاقسىلىقكا جەتەلەۋشى دە قاعان. سوندىقتان، تاڭىرگە سىيىنۋ، قۇرباندىق شالۋ سياقتى ءدىني ىستەردى قاعاندار باسقارعان. قاعانعا قارسى كەلۋ - ءتاڭىردىڭ icىنە قارسى كەلۋ بولىپ سانالعان. بۇل ءۇردىس يسلام ءدىنى كەلگەننەن كەيىن دە ءوز جالعاسىن تاپتى.

قاعاننان كەيىن ەلدىڭ رۋحاني ۇيىتقىسى رەتىندە ءبىز «بابالار» مەن «اتالاردى» كورەمىز. تۇرىكتەر رۋحاني تۇلعالاردى «بابا»، «اتا» دەپ اتاعان. حالىق اراسىندا «بابا تۇكتى شاشتى ءازىز» نەمەسە «قورقىت اتا» دەپ اتاۋ وسىدان قالعان. اتالار مەن بابالار ۇعىمى تۇرىكتەر اراسىنا يسلام ءدىنى كەلگەننەن كەيىن دە جالعاسقان. ولار بەرتىن كەلە «اۋليە»، «ءپىر» سياقتى ۇعىمدارعا اينالىپ كەتتى.

قازاق اراسىندا وسى تاقىرىپتى اينالسوقتاپ جۇرەتىندەردىڭ ءبىرازى ۇلتشىل بولۋدى «ءتاڭىرشىل بولۋىمەن» شاتاستىراتىن سياقتى. بۇل رەتتە يسلامنىڭ تەك ارابتىڭ عانا ءدىنى ەمەس ەكەنىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، بايىرعى سەنىمدە قالعان تۇرىك تايپالارىنىڭ ۋاقىت وتە كەلە ۇلتتىق كەلبەتىن، حالىقتىق قالپىن جوعالتقانىن دا ۇمىتپاعان ابزال. بار-جوعى ءۇش عاسىردىڭ توڭىرەگىندە ءوز تىلدەرىنەن ايرىلىپ، ماڭگۇرتتەنگەن رەسەيدەگى ءسىبىر تۇرىكتەرىنىڭ قيلى تاعدىرى دا بىزگە ءبىرشاما وي سالسا كەرەك. ۇلت بولىپ ۇيىسۋىمىزعا سەبەپ بولعان اتا-بابالارىمىز ءوز ەرىكتەرىمەن يسلام ءدىنىن قابىلداعان ەكەن، ەندەشە، يسلام ءدىنى ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ، ەلدىك نەگىزىمىزدىڭ، حالىقتىق قالپىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى ءھام كەلەشەگىمىزدىڭ كامىل كەپىلى.

بىزدىڭشە، بۇگىنگىلەردىڭ «تاڭىرشىلدىگى» - بۇلىڭعىر سەنىم، ويتكەنى ول «ءناپسىڭدى تىي، شاراپ ىشپە، عيبادات جاسا، عايبات ايتپا» دەپ ماجبۇرلەمەيدى، كىسىگە ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەمەيدى. سوندىقتان، ارينە، «ءتاڭىرشىل» بولۋ وڭاي. پەندەلىك ارەكەتتەرىن اقتاپ العىسى كەلەتىن، جۇرەگىندە ايتەۋىر ءبىر جاراتقانعا سەنىمى بار كىسىلەردىڭ كەيدە: «وقىعانمىن، كوزىم اشىق. قۇدايعا شۇكىر، ءبىر جاراتقانعا دا سەنەمىن. ءتاڭىر جازالامايدى، تەك جارىلقايدى. گۋمانيزمنىڭ باستاۋى دا تاڭىرلىكتە جاتىر» دەپ، ءوزىن-ءوزى جۇباتۋى دا مۇمكىن.

قۇران، اتا-بابادان قالعان كونە جولعا كوز جۇمىپ ەرەتىندەردى سىنعا الادى. بايىرعى بابالار سەنىمى تاريحتىڭ ەنشىسىندە قالدى. ءدىن - قالپىنا كەلتىرەتىن، قايتا تىرىلتەتىن يدەولوگيا ەمەس. تۇپتەپ كەلگەندە، ءدىن - ادامنىڭ ءىسى ەمەس، ول - اللانىڭ جولداۋى. ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزشە، اقىرعى پايعامبار حازىرەتى مۇحاممەد الەيھيسسالام ارقىلى قۇران تۇسكەننەن كەيىن ۋاحي اياقتالدى، كەمەلىنە كەلىپ، ءدىن ءتامامدالدى. وسىلايشا تەك تاڭىرگە سەنۋدى ۋاعىزداعان حانيفتىك دىندەر دە وزدەرىنىڭ ميسسياسىن اياقتادى. مۇسىلمان ۇمبەتى رەتىندە ءبىز وسىلاي ويلاپ، وسىعان سەنەمىز.

دۇرىسىن اللا بىلەدى.

دارحان قىدىءرالى

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى