Ен даланы еркін жайлаған байырғы түріктер тек тәңірге бас иген. Көне түрік жазбаларына жүгінер болсақ, түріктердің төрт маусым мен табиғаттың, өмір мен өлімнің иесі, жер мен судың, көк пен жұлдыздардың және адамның жаратушысы, тумаған, тудырмаған, шексіз құдіретті көк тәңірге табынғанын, соған иланып, жалбарынғанын аңғарамыз. Бұл жерде көк сипаты тек аспан деген ұғымды ғана емес, сонымен қатар ұшы-қиыры жоқ шексіздікті де білдіреді. Бабаларымыз шексіз, шетсіз, бар дүниені қамтып тұрған, бәріне куә, құдіреті бәріне жететін ұлы жаратушыға - тек тәңірге иман келтірген. Олар тәңірді кейде Баят, Иди, Чалаб, Ачу деп атаса да, бұлар - тәңірдің сипаттары яки әсем аттары. Байырғы түріктердің түciнiгi бойынша тәңір жерде де емес, көкте де ол көзге көрінбейді. Тәңір - жалғыз жаратушы. Сондықтан, түріктер пұтқа табынбаған, өткінші жалғаннан тіреу іздемеген.

Ен даланы еркін жайлаған байырғы түріктер тек тәңірге бас иген. Көне түрік жазбаларына жүгінер болсақ, түріктердің төрт маусым мен табиғаттың, өмір мен өлімнің иесі, жер мен судың, көк пен жұлдыздардың және адамның жаратушысы, тумаған, тудырмаған, шексіз құдіретті көк тәңірге табынғанын, соған иланып, жалбарынғанын аңғарамыз. Бұл жерде көк сипаты тек аспан деген ұғымды ғана емес, сонымен қатар ұшы-қиыры жоқ шексіздікті де білдіреді. Бабаларымыз шексіз, шетсіз, бар дүниені қамтып тұрған, бәріне куә, құдіреті бәріне жететін ұлы жаратушыға - тек тәңірге иман келтірген. Олар тәңірді кейде Баят, Иди, Чалаб, Ачу деп атаса да, бұлар - тәңірдің сипаттары яки әсем аттары. Байырғы түріктердің түciнiгi бойынша тәңір жерде де емес, көкте де ол көзге көрінбейді. Тәңір - жалғыз жаратушы. Сондықтан, түріктер пұтқа табынбаған, өткінші жалғаннан тіреу іздемеген.

Байырғы түріктердің ұғымында тәңір киесіне қалу, тәңірдің қаһарына ұшырау, тәңірдің мұратына қарсы келу, антты бұзу - адамзатты аздырып, ақырзаманға апарып соғады. Сондықтан түріктер тәңірге арнап құрбандық шалған. Тәңірге тағзым етіп, табынған. Олардың ұғымында тәңірдің жары, баласы, серігі, ортағы болмаған. Бұл арада бір айта кетерлік жайт, ориенталист ғалымдар «Ұмай» сөзін «тәңір ана» деп қате аударып жүр. Біздің ойымызша, Ұмай - аналарды қолдайтын періштенің аты. Қыз ұзатылғанда, неке қиылғанда, әйел босанғанда Ұмай анадан медет тілеу осыдан келіп шыққан. Түріктер Ұмай анаға табынбаған. Ұмай анаға деген құрмет ислам діні орныққаннан кейін де жалғасып, кейіннен оған Бибі-Фатима анаға деген құрмет қосылып, бұл үрдіс уақыт өте-келе исламдық сипат алған.

Көне түріктер о дүниеге иланған. Өлген адамды жерлегенде оның жанына «тірілгенде қажет болады, о дүниеде әжетіне жарайды» деген нәрсенің бәрін қойған. Өйткені олар ұшпаққа, тамұққа сенген. Аңыр тастарда «Күлтегін қой жылы тоғызыншы айдың он жетісі күні ұшты» дейді. Ұшу, ұшпаққа шығу - жан тапсырып, жәннатқа бару деген мағына береді. Сондықтан «ұшпақ» деп жұмақты, яғни жәннатты, ал «тамұқ» деп түнекті, тозақ-жәһаннамды айтқан. Бабадан жеткен бұл сөздер әлі күнге дейін қазақ тілінде өзгеріссіз, сол қалпында сақталып келеді.

Байырғы түріктердің жын-шайтан туралы да түсінігі болған. Жындарды «албасты», «қарабасты» және т.б. деп атаған. Олардың түсінігінде жындардың жақсысы, жаманы болған. Жындардың жаманы адамды ауруға ұшыратқан. Шайтанды түріктер «Ерклік» деп атаған. Өйткені Ерклік - өр кеуденің, көкірек керудің, тым еркінсудің, бетімен кетудің, қызғанудың, тәңірге бағынбаудың аты.

Жаратылыс туралы көне түрік аңызына жүгінер болсақ, тәңір әуелі Ерклікті жаратқан екен. Кейін адамзат баласын жаратуды мұрат етіп, Ерклікке тапсырма беріпті. Тәңірдің бұйрығы бойынша мұхиттың тұңғиығынан балшық әкеле жатқан Еркліктің ойына кенет арамдық кіріп, қызғанышы оянып, менмендігі ұстап, әкеле жатқан балшықтың бір бөлігін ұртына жасырып қалыпты. Мұны білген тәңір Ерклікті жазалап, лағынет айтыпты, оны жанынан қуыпты. Бұл көне аңыз Алладан түскен киелі кітаптардағы және Құрандағы Адам ата алейһиссаламның жаратылуы жайлы аяттармен мазмұндық жағынан барынша үйлесіп тұр. Осыған қарап бір кездері байырғы түріктерге де пайғамбарлардың келгенін, олардың жұртты хақ дінге шақырғанын аңғару қиынға соқпайды.

Бұл - исламдық түсінікке де қайшы келмейді. Құран-Кәрімде жер бетіндегі барша қауымдар мен тайпаларға әр кездері пайғамбарлар жіберілгені, ал елші жіберілмеген елден есеп сұралмайтыны, олардың жазаға тартылмайтыны айтылады. Исламдық ұғым бойынша пайғамбар-елшілердің кейбірі тек өз қауымына, сол аймаққа, ал кейбірі адамзатқа ортақ жіберілген. Өйткені, иман мен сенім негіздері бір болғанымен, адамзаттың өсуі мен өрісіне, діндердің өзгеріп, негізден ауытқуына байланысты әр кездері келген пайғамбарлар Алла Тағаланың әмірі мен шариғат үкімдерін және өмір салтын жаңарту арқылы дінді үздіксіз жаңартып отырған. Әрбір пайғамбар келген сайын уахи арқылы адамзат баласының діні, мінез-құлқы және ғылымы өрістеп, өркендеп отырған. Мұсылман ретінде біз слам діні - бүкіл діндердің толықтырушысы һәм кемелі деп сенеміз.

Дін - тұтас жүйе, өмір салты. Дін болуы үшін тумаған, тудырмаған, теңдессіз тек тәңірге деген сенім болуы керек. Жаратқанның әміріне, пайғамбарларға, періштелерге, ақырет күніне, о дүниеге, тағдырға иланып, иман келтіру керек. Діннің ғибадат ететін арнайы орны болуы шарт. Осы түсінік тұрғысынан қарайтын болсақ, байырғы түріктер тәңір тарапынан түсірілген, елші арқылы жеткен ханифтік дін - тәңірлік дінге сенген.  Ханифтік діннің мағынасы - Алланың адамзаттың болмысына, табиғатына лайықтап, әуел баста түсірген діні. Сондықтан ханифтік дін - тек тәңірлік, яғни таухидтік сенімге негізделген дін. Құранның «Рум» сүресінің 30 аятында бұл туралы былай делінген: «Бәрінен бет бұрып, жүзіңді ханиф дініне қарат. Алла жаратылыста адам баласын соған арнап жаратқан. Алланың жаратуында өзгеріс болмайды. Хақ діні - осы. Алайда адамдардың көпшілігі мұны түсінбейді».

Сөз жоқ, жоғарыда келтірілген мысалдар байырғы түріктердің ұстанған дінінің ханифтік сенімге жат емес екенін көрсетсе керек. Ол әрине, көптеген ырым-тыйымдармен араласып, негізінен ауытқыған болуы да мүмкін, тіпті, байырғы түріктердің сенімі мен діни ритуалдары арасында бүгінгі күн тұрғысынан жан шошырлық болып көрінетін жайттар да кездесуі ғажап емес. Жер-жаһанды ат тұяғымен дүбірлетіп, әлемді жалпағынан билеген жауынгер халық сан түрлі қауымдар мен тайпалардың ортасында аралас-құралас өмір сүргендіктен, олардың діни наным-сенімдері де қым-қиғаш араласып кетуі әбден мүмкін. Біз мұны жоққа шығармаймыз. Десе де, түріктер ешуақытта тек тәңірлік сенімнен ауытқыған, ажыраған емес. Мұсылмандар арасында алғашқылардың бірі болып оғыздар еліне сапар шеккен әйгілі саяхатшы Ибн Фадлан ислам мен тәңірлік арасындағы жақындыққа қайран қалған екен. Жолай кездескен бір оғызбен тілдескен саяхатшы, түріктердің сеніміндегі тәңірдің Құранда баяндалатын Алла Тағаланың сипаттарымен жақын ұқсастығын байқап, айран-асыр болыпты. Біздің ойымызша, «үш тәңір болмайды» деп христиан дінінің миссионерлерін сыпайы шығарып салған, буддизм мен манихейзмнің елде таралуына арнайы бұйрық арқылы тыйым салған, тек тәңірлі сенімді мемлекеттің рухани ұстанымына айналдырған дініне берік жауынгер бабаларымыздың қауым-қауым болып, лек-легімен ерікті түрде мұсылмандықты қабылдауында және осы дінде табан тіреп, біржола тұрақтап қалып қоюында тәңірлік сенімнің ислам дінімен ұқсастығы үлкен рөл атқарған сияқты.

Байырғы түріктер ұстанған діннің көптеген элементтері сақталып, бүгінге жетті. Халық әлі күнге дейін жаратушы, жаратқан, құдіреті күшті тәңір, тәңірі деп айта береді. Ислам дінінің құндылықтарымен ерте сусындап, жастайынан мұсылмандықты бойына сіңіріп өскен, сондықтан сопылық сенімнің шыңар басындағы «толық адам - инсан камил» туралы толғанған Абайдың:

Жүректің ақыл суаты,

Махаббат қылса тәңір үшін, -

деп жырлауы, немесе:

Күні-түні ойымда бір-ақ тәңірі,

Өзіне құмар қылған оның әмірі, -

деп айтуы біраз жайттан хабар береді. Десе де, «Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті» - деп сүйіспеншілігін Аллаға арнаған діндар Абайдан бұл жерде «тәңіршіл» жасаудың еш қисыны жоқ; біз Абай «тәңір» немесе «тәңірі» сөзін Құрандағы «иләһ» сөзінің орнына қолданып тұр деп ойлаймыз. Бұл ретте кәлима шаһадаттағы «Ләә иләһә ил-лаллаһ» сөзінің «Алладан басқа тәңір жоқ» деп аударылатынын да еске сала кеткіміз келеді.

Тақырыпқа қатысты әдебиеттерде түріктердің байырғы сенімі «тәңіршілдік» деп аталып жүр. Ислам дінін «Аллашылдық» немесе «Мұхаммедтің діні» деп атау қаншалықты қате болса, біздің ойымызша, «тәңіршілдік» деген атау да соншалықты қате ұғым. Бұл - бертінде ориенталистік көзқарас негізінде қалыптасқан атау деп ойлаймыз. Байырғы түріктердің өз діндерін қалай атағаны жайлы қолымызда дерек жоқ, ендеше оны шартты түрде атау қажет. Бұл орайда біз «байырғы түріктердің ханифтік діні» деп атауды ұсынамыз.

Бүгінде «тәңіршілдік» тақырыбын қайта көтеріп жүргендер жоқ емес. Ондайлар сыртта да, өз арамызда да кездеседі. Мәселен, елімізде асыра дәріптеліп, төбемізге көтеріп жүрген Мұрат Аджи өз еңбектерінде ұлттық намысты қайрай отырып, жымысқы түрде «тәңіршілдікті» қаузап қояды. «Жымысқы» дейтініміз, Мұрат Аджидің көздеген түпкі мақсаты, яғни «тәңіршілдігі» - мәсіхшілдікке апаратын жол ғана. Ол кейде тіпті, қызды-қыздымен, өзін тоқтата алмаған қалпында Иса алейһиссаламға серік болған алғашқы хауарилерді де түріктердің санатына қосып қояды. Өйтпегенде ше, Аджидің болжамы бойынша, киелі кітаптардың барлығы да түрік тілінде түсіпті-міс. ІҮ-Ү ғасырларда түрік тайпаларын шоқындыру мақсатында аударылған христиандық мәтіндерді жерден жеті қоян тапқандай жалаулатып дәріптеу, халықтық этимологияға сүйеніп, әр сөздің астарынан түркілік астар іздеу - тек тарих методологиясынан жұрдайлықты ғана емес, мысықтабан миссионерлікті де әйгілеп тұрғандай.

Бұл, әрине, жаңа тәсіл емес. Негізін әйгілі миссионер Н.Ильминский қалап кеткен бұл әдіс бойынша, «шоқындыруға» барынша кедергі болған мұсылмандық сауытты сыпырып тастау үшін «бұратаналарды» әуелі байырғы бұлыңғыр сеніміне жетелеу керек. Одан кейінгісі оңай, рухани қауқарсыз, қорғансыз елді Сібір халықтары сияқты суға тоғытып, шоқындыра бер...

Содан да болса керек, бұл тақырыпқа Ресейдің ориенталист-шығыстанушы ғалымдары тым үйірсек болып келеді. Басын ашып айту керек, олар көбіне түріктер ұстанған байырғы ханифтік дін мен Сібірді мекендеген халықтардың арасындағы шамандық сенімді шатастырады немесе саналы түрде бізге соны тықпалауға тырысады. Сондағы айтар уәждеріне сенер болсақ, «Сібірдегі қауымдар - ежелгі түріктердің байырғы сенімін шынайы сақтап, қылау түсірмей, оны бүгінге жеткізушілер» болып саналады екен. Әрине, мұнымен мүлде келісуге болмайды. Біріншіден, байырғы түріктердің діні ұмыт болғаны қашан. Оны бүгінде толық ұстанып отырған халық та жоқ. Екіншіден, түрлі тотемдер мен пұттарға табынатын Сібір қауымдарының наным-сенімдері байырғы тәңірлік дінінің кейбір элементтерін сақтағанымен, кейін мүлдем басқа сипатта дамыған. Олардың сеніміне моңғол текті халықтардың түрлі ырымдары мен жоралғылары, христиандық дүниетаным мен будданың кейбір уағыздары араласып, будандасып кеткен. Оның қайсысы көне, қайсысының кейін сіңіскенін айырып алу да оңайға түспейді. Сондай-ақ, Сібірдегі шамандық сенім де бізге тән емес. «Шаманизм» - бізге бертін келе ориенталист ғалымдар жапсырған жасанды ұғым. Байырғы түрік тілінде «шаман» деген сөз тіпті болмаған. Қазақ «бақсы» деген. Десе де, бертінге дейін жалғасып келген «бақсылық» та түріктер арасына кейіннен енген. «Бақсы» - санскрит сөзі. Байырғы түріктер «қам» деп атаған. Бұл жерде айта кетерлік тағы бір жайт, «бақсы» немесе «қам» - дін басы емес. Бақсы - бүгінгі жалпақ тілмен айтқанда дәруіш, тәуіп, жындарды қолдана білген емші, асқан күйші, өнерпаз, шебер ұста, темірші. Бақсылардың негізгі ерекшелігі - олардың жыны болған. Халық арасында оны кейде «арқасы бар» деп те айтады. Ол ел аралап жүріп, қобызын күңірентіп күй тартқан, зікір айтып, жынын шақырып, дем салған, адамдарды емдеген, жауырын қарап, бал ашқан, дүкен ұстап, темірден түйін түйген. Бірақ ол діннің көсемі болмаған.

Көне түріктерде діннің басы - қаған еді. «Тәңір жарылқаған» қаған - тәңірдің құты қонған ерекше кісі. Құт иесі Құталмыш болғандықтан ол елдің, мемлекеттің ғана емес, діннің де басы болып саналған. Құдіреті күшті тәңірінің бұйрығымен биліктің тізгінін ұстап, бұқара халықты жақсылықка жетелеуші де Қаған. Сондықтан, тәңірге сыйыну, құрбандық шалу сияқты діни істерді қағандар басқарған. Қағанға қарсы келу - тәңірдің icіне қарсы келу болып саналған. Бұл үрдіс ислам діні келгеннен кейін де өз жалғасын тапты.

Қағаннан кейін елдің рухани ұйытқысы ретінде біз «бабалар» мен «аталарды» көреміз. Түріктер рухани тұлғаларды «баба», «ата» деп атаған. Халық арасында «Баба түкті шашты Әзіз» немесе «Қорқыт ата» деп атау осыдан қалған. Аталар мен бабалар ұғымы түріктер арасына ислам діні келгеннен кейін де жалғасқан. Олар бертін келе «әулие», «пір» сияқты ұғымдарға айналып кетті.

Қазақ арасында осы тақырыпты айналсоқтап жүретіндердің біразы ұлтшыл болуды «тәңіршіл болуымен» шатастыратын сияқты. Бұл ретте исламның тек арабтың ғана діні емес екенін айтпаған күннің өзінде, байырғы сенімде қалған түрік тайпаларының уақыт өте келе ұлттық келбетін, халықтық қалпын жоғалтқанын да ұмытпаған абзал. Бар-жоғы үш ғасырдың төңірегінде өз тілдерінен айрылып, мәңгүрттенген Ресейдегі Сібір түріктерінің қилы тағдыры да бізге біршама ой салса керек. Ұлт болып ұйысуымызға себеп болған ата-бабаларымыз өз еріктерімен ислам дінін қабылдаған екен, ендеше, ислам діні біздің ұлттық болмысымыздың, елдік негізіміздің, халықтық қалпымыздың ажырамас бөлігі һәм келешегіміздің кәміл кепілі.

Біздіңше, бүгінгілердің «тәңіршілдігі» - бұлыңғыр сенім, өйткені ол «нәпсіңді тый, шарап ішпе, ғибадат жаса, ғайбат айтпа» деп мәжбүрлемейді, кісіге ешқандай жауапкершілік жүктемейді. Сондықтан, әрине, «тәңіршіл» болу оңай. Пенделік әрекеттерін ақтап алғысы келетін, жүрегінде әйтеуір бір жаратқанға сенімі бар кісілердің кейде: «Оқығанмын, көзім ашық. Құдайға шүкір, бір жаратқанға да сенемін. Тәңір жазаламайды, тек жарылқайды. Гуманизмнің бастауы да тәңірлікте жатыр» деп, өзін-өзі жұбатуы да мүмкін.

Құран, ата-бабадан қалған көне жолға көз жұмып еретіндерді сынға алады. Байырғы бабалар сенімі тарихтың еншісінде қалды. Дін - қалпына келтіретін, қайта тірілтетін идеология емес. Түптеп келгенде, дін - адамның ісі емес, ол - Алланың жолдауы. Біздің түсінігімізше, ақырғы пайғамбар Хазіреті Мұхаммед алейһиссалам арқылы Құран түскеннен кейін уахи аяқталды, кемеліне келіп, дін тәмамдалды. Осылайша тек тәңірге сенуді уағыздаған ханифтік діндер де өздерінің миссиясын аяқтады. Мұсылман үмбеті ретінде біз осылай ойлап, осыған сенеміз.

Дұрысын Алла біледі.

Дархан ҚЫДЫРӘЛІ

тарих ғылымдарының докторы