Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Ghylym-bilim 4594 0 pikir 10 Mausym, 2019 saghat 12:23

Narynqolda túnghysh enbek olimpiadasy qalay ótti?

Narynqol jaqtan bir ay búryn habar keldi. «Elde búryn-sondy bolmaghan shara ótedi. Osy uaqytqa deyin enbek pәninen olimpiada bolmady, sony ótkizbekshimiz. Búl is-sharanyng jón-jobasyn bir jyldan beri josparlap, sodan beri dayyndalyp jatyrmyz. Oqushylardyng enbekterimen tanysyp, jaqsysyn asyryp, jamany bolsa jasyryp, aqparattyq qoldau bildirsenizder eken», – dedi. Enbek pәninen olimpiada degen song erekshe sharagha eleng etip, ózimiz de asyqtyq…

Hantәnirining etegine ertemen jetu ýshin Almatydan tang bozynan attandyq. Sharanyng bastalar uaqytynda Narynqolgha da kirip keldik. Bilersiz-bilmessiz, byltyr ghana Rayymbek audany ekige bólinip, Narynqol men Kegen bólek otau qúrghan. Rayymbek audanynyng ortalyghy Narynqol da, Kegen óz aldyna audan ortalyghy boldy. Janadan enshisin alghan song ba, Narynqoldyng tozyghy jetken ghimarattary birden kózge úrdy. Ataqty Narynqoldyng jay-kýii osynday dese adam senbes, kóz aldynda qonyrqay tartyp, qabyrghalary arsa-arsa bop túrghan jataghan ýiler eski filimderdi elestetkendey. Basqa qanday teneu aitsaq eken?! Kelgen maqsatymyz ózge bolsa da, audan ortalyghynyng múnday hәlin kórip, birden qonyltaqsyp qaldyq. Degenmen… Degenmen mәdeniyet ýiine jetken son, kónil jadyrap sala berdi. 5 audannyng oqushylary jinalypty. Alghash ret ótkeli túrghan sharagha múnday kóp komandanyng qatysuy keshting jaqsy úiymdastyrylyp jatqanyn bildirdi. Keshting negizgi úiymdastyrushysy – «Úlaghatty úrpaq» qoghamdyq qory. Qoldaushysy – Almaty oblysynyng bilim basqarmasy. Quantarlyghy, úiymnyng mýsheleri jan-jaqta jýrgen auyl azamattary eken de, osynday sharalarda bas qosyp, iyin tirestire qalatyn auyzbirshilikte eken. Keshting bas-ayaghynda 70-ke juyq erikti jýrdi. Árkimning óz qyzmeti bar.

Sonymen, respublikada túnghysh ret ótip jatqan olimpiada atauy – «Býgingi oqushy – ertengi bilikti maman». Olimpiadanyng basty maqsaty – óskeleng úrpaqty enbekke dәripteu, oqushynyng qyzyghushylyghyn ashu, eline, tughan jerine degen últtyq sezimin oyatu. Jobagha «Astra», «Abyroikz.kz», «Q-brend», «Evo» siyaqty iri kompaniyalary demeushilik jasapty.

Oygha alghan joba – jasalghan maket

Jarystyng bas-ayaghy mal bordaqylaytyn fermalar, jylyjay, turistik baza, kókónis saqtau qoymalary, auyl sharuashylyq mashinalaryn jobalau siyaqty 5 bólimge bólindi. Ár bólim boyynsha oqushylar jobalaryn tanystyrdy. Keybir jobada jekelegen qatysushylar da boldy. Eng qyzyqtysy – jobanyng maketteri. Ol maketter mәdeniyet ýiining keng zalynda kórme týrinde qoyylghan eken, oqushylardyng әrbirining júmysy kóz tartady. Óz qiyaldaryndaghy, armandaryndaghy biznes-jobalarynyng maketin barynsha әdemilep jasapty. Maketti qanday enbekpen jasasa, qazylar aldynda jobalaryn solay jankeshti qorghap-aq túr. Jobasyn tanystyryp túrghan oqushylardyng bәri de auylyn kórkeytkisi keledi, auyl adamdaryna qoljetimdi jaghday jasaghysy keledi, qayyrymdylyq júmystarmen ainalysqysy keledi. Perishte-tilekterge әumin desip otyrdyq.

Tanertengisin bastalghan shara qas qaraya bir-aq bitti. Nәtiyjesinde Enbekshiqazaq audany, Masaq orta mektebinen kelgen «Kvant» komandasy jeniske jetip, 150 000 tengeni iyemdendi. Komanda qúramynda 9-10-synyptyng Erasyl Adaybek, Núray Ýrkimbay, Jansaya Núrbekova, Gýlzada Toqtahunova, Arujan Múhamed, Temirlan Ábdiqadirov, Dәuken Kenesbek esimdi oqushylary boldy.

– Jobamyzdyng negizgi maqsaty – aliternativti energiya kózderin tiyimdi paydalanu, – deydi jenimpazdardyng jetekshisi. – Soghan baylanysty jylyjaylarda tabighy energiya kózderin paydalanudy jobaladyq. Osy iydeyany oqushylargha úsyndyq. Odan keyin balalardy jylyjaylargha aparyp, tәjiriybeden ótkizdik. Bәrin kózben kórgennen keyin balalar qyzygha bastady. Tipti aramyzdaghy bir oqushy agronom bolamyn dep sheshim qabyldady, – deydi enbekterining aqtalghanyna quanyp túrghan ústaz.

– Artyqshylyghymyz – jana tehnologiyalardy damytu, jel, kýn energiyasy, tamshylatyp sugharu jәne kóshetterding jana týrlerin jobaladyq. Enbek pәnining múghalimi Qúlmanova Áliya apaydyng enbegi zor. Kvant – ajyramaytyn bólshek degen maghynany bildiredi. Jobany jasau barysynda biz birge túryp, birge jýrdik. Jylyjaylargha, kýn energiyasyn alatyn oryndargha bardyq, – deydi jýzderi bal-búl janghan jenimpazdar.

Oqushy Sherhan tauyq asyrap, kәsip qylyp jýr

Shara barysynda Sherhan Mels esimdi oqushynyng júmysyna birden nazarymyz audy. Basqa oqushylar biznes-josparlaryn tanystyryp jatsa, ol kәsibin әldeqashan bastap ketipti. Sherhannyng auyldaghy kәsibi jayly az-kem әngime qúrdyq.

– Almaty oblysy, Rayymbek audany, Qaynar orta mektebining 10-synyp oqushysymyn. 2018 jyldyng nauryz aiynan bastap osy júmyspen ainalysa bastadym. Alghashqy júmysty internetten qarap, balapandar shygharatyn inkubator satyp aldym. Sosyn brama túqymdas tauyqtyng júmyrtqasyn satyp alyp, bastyrdym. 21 kýnde balapan shyghara bastady. Ósip-jetilgen son, 9 aidan keyin júmyrtqa tua bastady. Qazir bir jaghynan júmyrtqasyn, ekinshiden balapandaryn satyp jatyrmyn.

– Múnday oy qaydan keldi?

– Alghashynda biz biday egumen ainalystyq. Bir jyly biday artylyp qaldy. Bidaydy qayda jiberemin dep oilanyp, internetti aqtardym. Kóp adam tauyq baghumen ainalysady eken, sodan qyzyghushylyghym artty.

– Qazir kýrkende qansha tauyq bar?

– 45 bas tauyq, 9 qoraz bar.

– Brama tauyghy dedin, onyng artyqshylyghy qanday?

– Ereksheligi – qysqa tózimdi, iri tauyq. Reseyde kohinkin men dakannyng budandastyryluynan shyqqan tauyq.

– Kәsibinning kiris-shyghysyn esepteding be?

– Alghashynda 97 myng 720 tenge shyghys boldy. Kirisi 232 myng 700 tenge boldy. Bir jyldaghy naqty paydasy – 141 myng 980 tenge. Qazir 50 ýndik júmyrtqasyn satyp aldym. Onyng 40-y balapan shyghardy. Búl 45 tauyqtan bólek. Balapan ózi jaryp shyqsa, myqty jetilip ketedi. Al ózing kómektessen, әlsiz bop qalady. Jalpy ýndik balapan kezinde әlsiz bolady, óskende myqty bolady.

Basynda kýmәnimiz kóp boldy. Kýzde balapandardy satugha shygharghanda auyl adamdary da bagha almay, óltirip alamyz ba dep qorqatyn.

– Tútynushylaryng kimder?

– Auyldaghy dýkenderge ótkizemin.

– Múnyng bәrin jalghyz ósirip jatsyng ba, әlde kómekshi dostaryng bar ma?

– Ákem men inim kómektesip túrady.

– Oqudy bitirgennen keyingi maqsatyng qanday?

– Biznes mektebine oqugha týskim keledi. Ony bitirgesin tauly aimaqta et jәne júmyrtqa dayyndaytyn tauyq baza salghym keledi.

– Basqa qanday ónering bar?

– Ákem – beyneleu óneri pәnining múghalimi. Mening de suretke ebim bar.

– Armanyng qanday?

– Armanym – ýlken tabysqa jetu jәne otbasymnyng jaghdayyn kóteru.

Rasynda oqushy kezimizde osynday kәsippen ainalyssaq, bizding betimizden qaghar bireu bar ma dep oilanyp ta qaldyq. Sherhan batyrdyng isine sýisinip, kәsibine bereke tiledik.

«Shoqannan keyin eshbir ghalym at izin salmaghan…»

Odan keyin sahnagha shygha sap taqylday jónelgen eki qúrbynyng jobasyna sýisindik. Ynty-shyntysymen qorghap túrghan jobalary býgin-erteng jýzege asyp ketetindey, kónil sýisintti. Joba iyeleri – Aygerim Ayshabek men Ámina Kemelbay. Rayymbek audany Sarybastau auylyndaghy, S.Sauranbaev orta mektebining 9-synyp oqushylary eken. Qos qúrbynyng jobasymen keninen tanystyq.

– Bizding tobymyzdyng aty – Shartas. Tobymyzdyng maqsaty – Elbasynyng «Ruhany janghyru» jәne «Úly dalanyng jeti qyry» baghdarlamalary ayasynda syrgha toly tarihymyzdy, úmytylyp bara jatqan salt-dәstýrimizdi, jasyl jelekti tabighatymyzdy nasihattau. Sonymen birge, auylymyzdyng ekonomikasyn damytugha ýles qosu, tughan jerimizde turizm salasyn damytu. Auylda jýrgen júmyssyz jandardy da júmyspen qamtyghymyz keledi. Jobamyzdyng týri – etnoturizm. Búl jerge kelgen adamdar býgingi kýnnen XVIII ghasyrgha auysatyn bolady. Kiyetin kiyimi, ishetin taghamdary, minetin kóligi – bәri-bәri XVIII ghasyrdaghyday bolady. Chehiyanyng Brno degen qalasynda Napoleonnyng keypine enetin tura osynday turistik qala bar eken. Jobamyzda 11 kiyiz ýy bolady, onyng ortalyq kiyiz ýii – múrajay. Onda aqyn-jazushylardyn, úly ghúlamalardyng shygharmashylyghymen tanystyramyz. Ong jaq qanatynda erlerge arnalghan sheberlik sabaqtary bolady. Onda qoy soyyp, jilikteu, qamshy óru, ertoqym jasau siyaqty dәstýrler ýiretiledi. Sol jaq qanatynda әiel adamdargha arnalghan sheberlik sabaqtary ótedi. Mysaly, «órmetós» degen úmytylyp bara jatqan tagham týri bar. Sony jasaudy ýiretedi. Sonymen qatar, toqyma toqu, kórpe tigu siyaqty dәstýrlerdi ýirene alady. Ýsh kiyiz ýy – jataqhana esebinde. Sosyn bir kiyiz ýy – ashana, onda tek taza ónimder qoldanylady.

Bizding basty jolymyz – «Shoqan izimen» dep alyp otyrmyz. Shoqan Uәlihanov 1856 jyly Qashqariyagha sayahatynda osy jerlerdi kórip, qyzyghyp ketken eken. Shartas tauy – tarihy syrgha toly meken. Búl jerge Shoqannan keyin eshbir ghalym at izin salmaghan. Biz osy demalys ornyn ashu arqyly ózimizding tarihy ornymyzdy nasihattaghymyz keledi. Múnda biz jas ghalymdar forumyn, etnotoptar forumyn ótkizsek bolady. Bizding Sarybastau auylynyng simvoly – Aqker tauy. Qala ómirinen sharshaghan adamdar sol jerge baryp tynyghyp, atpen seruendeuine bolady. Aqker tauynan asqannan keyin ataqty Shalkóde jaylauy tiyip túr. Qazaqtyng eng kórkem jerlerining biri. Onda Jetimkól, Ayghaytas sekildi syry ashylmaghan jerler kóp. Sol tarihy oryndardy turisterimizge aralatqymyz keledi.

Bizding ólkening aua rayy salqyn bolghandyqtan, búl jobany kóktemning eki aiy, jazdyng ýsh aiy – jalpy 5 aigha josparladyq. Bir aida 90 adam qabyldaymyz, yaghny on kýnde 30 adamnan bólemiz. Negizgi qonysymyz Esekartqan tauynda bolmaq. «Shoqan izimen» jýremiz desek, kóp adam keletinine senimdimiz. Búl jobany oilastyru kezinde auyl túrghyndarymen aqyldastyq. Kóbi qonystyng Esekartqanda ornalasuyn aitty. Mektepte geografiya pәnining múghalimderinen, dәrigerlerden kenes súradyq. Ústazdarymyz baghyt-baghdar kórsetti.

Qos qúrbynyng jobasy barlyghymyzdy oilantty. Turizmning osynday alghysharttaryn nege jasap kórmeske?!

Arnayy oryndargha jәne yntalandyru syilyqtaryna ie bolghan barlyq jenimpazdargha qomaqty qarjy tabystaldy. Taghy bir quantqany, búl shara jalghasyn tapsyn degen niyetpen estafeta tapsyryldy. Estafeta Talghar audanyna búiyrdy. Ayta keterligi, jobanyng avtory Aydos Baqytjanúly isting basy-qasynda bolyp, keshting jaqsy ótuine baryn salyp jýrdi.

Tanertengisin auyldyng jaghdayy alandatqanymen keshkisin jadyrap qayttyq. Nege degende, oqushylardyng eldi kórkeytsem degen yqylas-peyili bәrin úmyttyrdy. Sosyn jiyndy ótkizuge Almatydan, basqa audandardan jinalghan eriktiler – osy auylda tuyp-ósken qyz-jigitter, aghay-apaylardyng auyzbirshiligi sýiindirdi. «Úlaghatty úrpaqtyn» jasap jatqan iygi isi búl ghana emes eken. Narynqol mektepterindegi ozat oqushylargha shәkirtaqy taghayyndap túrady eken. Jaghdayy tómen otbasylargha jәrdemdesip, balalaryn jazghy demalysta lagerilerge jiberip túratynyn da bildik. Úiym qúrylghaly beri on jyl ishinde jasalghan múnday sharalaryn aityp tauysqysyz. Auyzbirshilikte, birlikte ghana múnday ister atqarylady. Mәdeniyet ýiine jinalghan, ózderi sekildi balalardyng jobalarymen tanysqan auyl balalarynyng da keudesinde jana bir armannyng úshqyny payda bolghany anyq. Sonday úshqyndy jaghyp jiberetúghyn әr auylda, әr audanda «Úlaghatty úrpaq» sekildi úiymdar bolsa degen izgi niyetti biz de kónilimizde әldiylep qayttyq.

Asylan Tilegen 

«Aq jelken» jurnaly

0 pikir