Eki kýimek bir jangha әdilet pe?

Abay

Qazaq zamanynda qanday edi?

Ishki-syrtqy jaulardyng qaqtyghysynan irgesi sógilip, Aq ordasy qúlaghan Qazaq handyghy – Rossiya Imperiyasymen uaqytsha dostyq qarym-qatynasynda bolugha shart jasasqanymen, is jýzinde olay bolmaghany barshagha ayan. Áueli orys bekinisteri salyndy. Alym-salyq kóbeydi. Qazaq dalasyn otarlaugha arnalghan týrli reformalar jasalyp, týrli Erejeler jariyalandy. Otarlyq ezgi kýnnen-kýnge úlghayyp, qazaqtyng qabyrghasyna ayausyz tyrnaghyn batyrdy. Qúldyq qamytty moynyna taqqan elding tirshiliginen mәn ketti. Qazaqtyng songhy hany – Kenesary qol bastap, Imperiyagha qarsy joyqyn soghys ashyp, qazaq dalasyndaghy birneshe orys bekinisin órtep, ózining әmirin jýrgize bastady. Qayran, dýniye-ay sol Kene hannyng ózi de qapiyada satqyndardyng uysyna týsip, shahid ketti. Qazaqty azat etemin dep Isatay men Mahambet batyrymyz da atoyly úran tastady. Qazaqtyng bas aqyny Abay hәkim de Senatqa shaghymyn jazyp, otarlyq sayasatqa qarsy ýn qosty. Biraq, az ghana halyq qara ormanday qaulaghan Imperiyagha qalay qarsy túra almaq?

Orys Imperiyasy Jayyqtan Altaygha deyin sozylghan keng atyrapty pyshaqtyng jýzimen keskendey ýsh general-gubernatorlyqqa, alty oblysqa bóldi de tastady. Este joq sonau zamannan Túran dep atalghan búl atyrap ýsh bólikke ghana kesilip qana qoyghan joq, uyzday úiyghan úlysty bir-birine qarsy qoi ýshin týrli aila-tәsilderdi qoldandy: qazaq sanasyna rulyq, jýzdik, aumaqtyq bólinudi sinirdi. Qanyndy, tegindi bilu maqsatyndaghy jón súrasu salty edi, aqyrynda imperiyanyng aram pighyly traybalizmge úlastyrdy.

Patshalyq otarlau sayasatyna qarsy túrar kýsh jalghyz – bilim men aqyl edi. Tәniri ózi jar bolyp, qazaqqa intellektual, ór ruhty, parasatty ýrkerdey shoghyrdy syilapty. Olar – synsaghatta bir-birin tez tauyp, bir-birining jan-dýniyesin tez oqyp, birin-biri qabaqpen úghyp, alqaly topqa jiylypty. Últ-azattyqqa úiysqan qozghalys – Alash dep ataldy. Alash – qaysar azamattardyng asqaq ruhty úrany edi!

Alashtyng bir qayratty da, qaysarly úly – Barlybek Syrttanúly bolatyn. Barlybek Syrttanúly – qazaq últynyng HH ghasyr basyndaghy asa kórnekti memleket jәne qogham qayratkeri, aqyl-oyshysy. Barlybek Syrttanúly Imperiyalyq Rossiya tarihynyn, sonyng ishinde qazaq halqy tarihynyng asa bir órleu kezeninde – tarihy damular, kýres-kóterilister, qiyan-keski soghystar, úly revolusiyalar dәuirinde jasady. Imperiya astanasy – Peterbor shaharynda bilim alyp, qúqyqtyq-sayasy kózqarasy men dýniyetanymyn qalyptastyrghan Barlybek Syrttanúly 1887 jylghy nauryzdyng birindegi Aleksandr Uliyanovtyng patsha Aleksandr III qarsy jasaghan әreketi, 1888 – 1889 jyldary Resey imperiyasyndaghy azattyq tilegen student jastar demonstrasiyasy, 1905 – 1907 jyldardaghy burjuaziyalyq-demokratiyalyq revoisiya, 1914 jylghy birinshi dýniyejýzilik soghystyng basy siyaqty týrli qaqtyghystar men tolqular... Osynyng bәri onyng kóz aldynda boldy; kýndelikti qyzmetine, shygharmashylyghynyng ózegine, azamattyq kózqarasyna zor әser etti. Osydan keyin student B. Syrttanúlynyng ghúmyr joly – últ isine úlasyp aq ketken-di. Jarghaq qúlaghy jastyqqa tiymey, ózine, sanaly azamattyq qyzmetin, sayasy ómirin: «Azattyq pen tendik!» dep bastady. Ómir boyy osy azamattyq sertin oryndau jolynda qyzmet istedi. Úly imperiyagha kiriptar bolyp qalghan bodan elin qúldyqtyng azabynan shygharu ýshin óner, bilim, erkindik hәm tendik izdep ótti.

Qazaq jerining talan-tarajgha týsui, eng shúrayly, eng qúnarly jerlerding orys mújyqtary men qarashekpendilerining ýlesine tiii, jón-josyqsyz alym-salyqtyng ýsti-ýstine eselenip, kóbengi – «jyghylghangha júdyryq» boldy. Qazaq dalasynyng jiydelibaysyny – Jetisu, onyng ishindegi tabighaty kelisken, suy – em, shóbi – shipa Qapal-Arasannyng kórigine qol saluy – eng ýlken qiyanat bolghantúghyn. General G. Kolpakovskiyding jer tartyp alu sayasatyna ashyqtan-ashyq qarsylyq bildirip, aqyl-aylasymen generaldy kóndirip, súlu aimaqty saqtap qalghan Qydyraly biyding Tәnekesi – bala Barlybekting eng jaqyn atalas aghayyny edi. «Jer» men «Azattyq» mәselesi – Barlybekti bala jasynan qinaghan batpan saual boldy. Osy saualdyng jauabyn tauyp, týiinin sheshu – onyng ghana peshesine jazylghan eken. Tughan ólkesining taghdyryna degen alan-kónilden tuyndaghan mahabbat – tútas qazaq dalasynyng taghdyryna arasha týsuge úlasaryn bilmegen de bolar...

Qara basynyng rahatyn emes, qúldyqtyng qamytyn kiyip, otarlyqtyng bodauynda jýrgen halqynyng azattyghyn izdep shartarapty týgel sharlady. Áueli Qapal bardy, Vernyy audy. Úzynaghash pen Pishkekti artqa tastap, Peterbor ótti. Patshalyq astanasynyng qoghamdyq-sayasy ómirine aralasyp, sol uaqyttaghy «Dala ualayaty» syndy basylymdargha progressivti oilaryn jazyp, tútas qazaq-qyrghyzgha tanyla bastady. Tashkent audy. Qytay asty. Shynjannyng da dәmin tatady. Qarqaraly baryp, Qoyandydaghy atoyly «Alash!» úranyna ýn qosady. Oral ótip, «Bes oblystyq delegattar siyezine» qatysyp, «Qazaq konstitusiyalyq-demokratiyalyq partiyasyn» qúru turaly bastamany kóteredi. Qayyra Peterbor baryp, qan týkirip, «Qazaq elining Ustavyn» jazyp, Ýkimet ýiining tabaldyryghyn tozdyrady. Ghúmyrynyng eng songhy beketi, kók ózegi – Aqsuy, «Mamaniya» mektebindegi oqytushylyq-aghartushylyq qyzmeti... Áuelgi jol dayarlyq pansionat tobyndaghy shәkirt, klassikalyq gimnaziyanyng oqushysy, shyghystanu fakulitetining studenti bolyp, bilim izdep sharq úrghany; general-gubernatorlyqtyng kense mengerushisi, oblystyq basqarma basshysy, asa qúpiya isterding kishi sheneunigi sayasy qyzmeti; últshyl, Alashshyl, múghalim tәrizdi sayasy kózqarasynyng senimsizdigi. Ózin emes, elin qarq qylamyn degen ghaziz basyn taugha da, tasqa úrady. Sondaghysy – qazaghynyng azat el bolghandyghyn kóru eken. Búl – bostandyqqa úmtylghan qaysar jýrekting dýrsili edi...

***

Ras, oqyghan, kózi ashyq Barlybek 1891 jyldan 1908 jylgha deyin Patshalyq Rossiyagha qyzmet etti. Qatardaghy audarmashydan kenesshi dәrejesine deyin ósti. Adal qyzmet etti. Enbegi zamatynda baghalanyp, birneshe ordenning kovaleri boldy da. Biraq, 1905 jyldan keyin Patshalyq biylik qyzmetindegi qazaq azamatynyng oiy ózgerip, sayasy ústanymy últtyq baghytta qalyptasa bastady. Audarmashy, kóptildi iygergen azamattyng sayasy oiynyng ózgeruine sebep bolghan jayt – Patshalyq biylikting otarlyq sayasatynyng shekten tys shyghuy. «II Nikolaydyng portreti meshitterge ilinsin!»  degen búiryqqa ashyq qarsylyq tanytyp, Vernyy meshitterine suret ilgizbey, músylmandardyng mýddesin qorghady. Búl – birinshi qarsylyq edi.

1905 – 1906 jyldary qazaq ziyalylarymen birigip, Patshalyq biylikke jazghan ótinish-talaptargha qol qoydy. «Qarqaraly qúzyrhatynyn» jazyluy, Qazaq konstitusiyalyq-demokratiyalyq partiyasynyng qúryluy – azattyq qozghalysynyng bastaluyna negiz boldy. Últtyq úly búlqynys qazaqtyng jigirli jastarynyng basyn qosyp, eldik sanasyn oyatyp, últtyq mýddesin qalyptastyrdy. Shynyn aitqanda, Alash qozghalysy kezeni – qazaqtyng oyanu dәuiri, qayta órleu kezeni boldy. Alash qozghalysy – qazaq renessansy! Búl – ekinshi zor qarsylyq edi.

1907 – 1908 jyldary Vernyida músylman kitaphanasyn úiymdastyryp, qazaq tildi basylymdardy shyghardy. 1909 – 1910 jyldary Patsha ýkimeti tiym salghan últshyl aqyn Mirjaqyp Dulatúlynyng «Oyan, Qazaghymen», qazaqtyng ruhany kósemi Ahmet Baytúrsynúlynyng «Qyryq mysalyn» qazaq jastaryna, Vernyilyq ziyalylargha taratty. Búnymen qoymay Ahmetkәrim Zeynullin ekeui birigip sayasy jat element retinde tanylghan Ýndeu qaghazdaryn taratyp, el jastaryn últshyldyqqa baulidy. Barlybek tarapynan búnday «soraqy әreketterdi» Patsha generaly kýtpegen edi. Qalay aitsaq ta, búl – ýshinshi sayasy qarsylyq bolatyn. Osynday sayasy senimsiz әreketteri ýshin ony qyzmetinen bosatty.

Qyzmetinen bosaghan son, Barlybekting otarlyq sayasatqa degen kýresi odan әri kýsheye týsti. 1910 jyldyng 21 qazanynda Týrkistan general-gubernatorlyghyna qaraytyn Vernyi, Pishpek, Qapal jәne Prjevalisk uezderindegi qazaq-qyrghyz elderining ókilderin jinap, Úzynaghash siyezin úiymdastyrdy. Siyezde jergilikti elge jer ýlestiru, jalpy bilim beru, sot isteri jәne din isteri mәselesi talqylandy. Jiyngha qatysqan últ ziyalylary Patshalyq ýkimetke qarsylyq bildirdi. Búl – bir guberniya qazaghynyng basyn qosqan, óte qauipti jiyn boldy. Búny Barlybekting biylikke qarsy baghyttaghan tórtinshi sayasy qaqtyghysy dep týsineyik.

Eng zor qaqtyghys Patshalyq astanasy – Peterborda oryn aldy. Barlybek elining aryz-talabyn jiyp әri Stolypinning agrarlyq sayasatyna qarsylyghyn ashyq bildiru ýshin 1910 – 1911 jyldar aralyghynda Peterborda bolady. Búl saparynda ol Ýkimet ýiine, ministrlikterge kirip, qazaq jerining taghdyry turasynda ózekti mәselelerdi kóteredi. Aqyrynda, bolashaq Alash Orda ýkimetining Premier-ministri, qazaqtyng sayasy kósemi Álihan Bókeyhanmen últ-azattyghyn alu jóninde әngimelesip, bolashaqqa jospar qúrady. Bolashaqqa arnalghan jospardyng keleli bir tarmaghy – Konstitusiya bolatyn. Ony Álekeng zamandas dosy, Patshalyq biylik institutynyng bilikti mamany bolghan Barlybekke tapsyrady. 1911 jyldyng 13 mausymynda Rossiya astanasy – Peterborda býgingi qazaqtyng alghashqy Konstitusiyasy, bolashaq «Alash» partiyasy men ýkimetining jarghysyna negiz bolghan, qúqyqtyq-sayasy maghynasy zor, 4 bólim, 28 baptan túratyn «Qazaq elining Ustavy»  enbegi jazylghan-dy. Osy zang jobasy jazylghan son, Patsha ýkimeti sekem alyp, Barlybek Syrttanúlyn qatang baqylau rejiyminde ústaugha mәjbýr bolady. Búl – Barlybekting besinshi batyl sayasy qaqtyghysy bolatyn.

***

Últtyq úly búlqynysta serpilip, sayasy oilaryn batyl jazsa da, qaqtyghys mitingta óktem pikirin bildirse de, óz isinde naghyz iydeolog, súnghyla ekenin qylausyz kórsetti. Ol ózi meyli jer mәselesi bolsyn, meyli alym-salyq mәselesi, qazaq tilining jayy ma, din erkindigi me, sonyng bәrinde de, ne ózinen búrynghy agha buyngha, ne ózinen keyingi jas tolqyn kishi buyngha úqsamay, tek Syrttanúlynyng bolmysyna say, tek Syrttanúlynyng minezine tәn aibat kórsetti. Bir qaraghanda, Barlybekting taghdyry – keshegi Shoqan Uәlihannyng taghdyryna keletindey. Shoqan ómirden ótkende, Barlybek dýniyege kelgen edi. Shoqannyng ómir shyraghy sóngende, Barlybekting taghdyry janghan-dy. Shoqan da týrli tәuekelge baryp, basyn qaterge tikti. Ómirining songhy kezeninde ghana Shoqan halyq jaghyna ótip, Patsha әskeri qúramynan óz erkimen shyghyp, sanyn soghyp, ah úryp qaldy. Barlybek te osyny angharyp edi. Shoqannyng ah úrghany, Barlybekting angharghany – Imperiyanyng otarlyq sayasattaghy reformalarlyq josparlary týpting týbinde qazaq elin jer betinen birjola joyatyndyghynda edi.

Ótken ómirding bәri – ókinish.

***

Barlybek Syrttanúly – birinshi kezekte tughan halqynyng azattyghy, elining tәuelsizdigi men últtyq memlekettiligi jóninde jan ayamaghan kýresker boldy. Sosyn Barlybekting jas ghúmyry (1866 – 1914)  – «Ne kórsem de Alash ýshin kórgenim//Maghan ataq – últym ýshin ólgenim» degenge sayady. Esil ghúmyr osylay tәmamdaldy.

Qayran Barlybek – qayyrymsyz uaqyttyng boztorghayy bolghan ekensin!

***

1914 jyldyng 26 qarashasynda týski saghat 2-3 mólsherinde Barlybekting demi ýzildi. Qazaq jerining taghdyry ýshin boztorghayday shyryldap, dauylgha qarsy jýzgen azamattyng mezgili kelgende, Bólek-búrghan ózeni arnasynan tasyp, aq basty Alatau múnartyp, Jetisu aspanyn qara búlt torlaghan bolar... Arysynan aiyrylghan Sýttigendegi azaly júrttyng qazasyna jeti arnaly – Aqsu, Kóksu, Býien, Qaratal, Tentek, Ile, Lepsi kemerinen asyp, tolqyp kep, kónil aitqan da bolar...

***

Esil erding taghdyryn oilaghanda, hәkim Abaydyng «Zamana, netken tar edin, sol qalqamdy qoymaghan?!» degen azaly joqtauy esine týsedi de otyrady...

***

Sóz basyndaghy «Eki kýimek bir jangha әdilet pe?» – Barlybekting qily taghdyryna arnalghanday kórinedi. Óitkeni: ayauly Bәken, Barlybek Syrttanúly 1914 jyly ómirden ótti. Sosyn dýrbeleng bastalyp, dýnie auyp, monarhiyalyq biylik qúlap, Patsha taqtan týsti.

Alyp Imperiya qúlaghan elen-alang tústa, Uaqytsha Ýkimetke iyek artyp, qazaq jastary Alash Ordasyn qúryp, avtonomiyalyq respublika boludyng qamyna kiristi. Áttegen-ayy sol –  qazaqtyng óz ishinen aram niyetti, qany búzyq bauyrlarymyz shyghyp, Alashtyng aq jolyna tosqauyl bolyp, zor kýshting qysymymen qazaq dalasyndaghy Alashtyng túghyryna naqaq qangha boyalghan qyzyl týsti jalaudy qadap, Sovet ýkimetin ornatty. 2 jyl, 5 ai, 15 kýn ómir sýrgen qayran Azattyq, qayran Alash iydeyasy sosyn qandy tragediyagha úlasty da ketti... Eger, Barlybek Syrttanúly qapiyada jan tapsyrmaghanda, ol da Alashtyng uyghyn ústap, shanyraghyn kóterer edi; qyzyl terror túsynda Sovetting biyligin moyyndamay, Otan aldynda qasqayyp túryp atylar edi. Sózsiz, solay bolar edi...

Biraq, jetpis jyldyq solaqay iydeologiyanyng seni setinep, múzy jibegen shaqta, basqa Alash qayratkerlerining esimi atalyp, júldyzy jandy. Enseli eskertkishteri túghyryna qoyyldy. Olardyng esimderine kóshe, mektep, auyl, audan, qala ataulary da berildi. Bәri dúrys deysing de, úzyn-sonar tizimnen Barlybekting aty-jónin izdeysin... Tappaysyn!

Eskertkishi túrmaq, busti de joq ghizatly arysym-ay, úrpaghyna ókpe artqan bolarsyn...

***

13 mausym Barlybek atamyzdyng konstitusiya jazghan kýni. Aytuly kýn qarsanynda Almaty oblysynyng әkimi A. Batalovtyng qoldauymen «Jetisu kitaphanasy» seriyasy negizinde, memlekettik «Ruhany janghyru» baghdarlamasy ayasynda «Barlybek turaly birer sóz...» tarihy tolghamymyz jaryqqa shyghyp otyr. Búl bizding Barlybek Syrttanúlyn tanu, zertteu barysyndaghy alghashqy enbegimiz. Kitapqa Alash túlghasynyng ómir joly, qoghamdyq-sayasy qyzmeti jәne publisistikalyq múrasy, úrpaqtary turaly tyng derekter men arhivtik qújattar, suretter endi. Azamattyng ómir jolymen tanysamyn degen últ tarihyna yntyzar oqyrmannyng kәdesine jarar dep senemiz.

Eldos Toqtarbay 

Abai.kz